Yaqʼax chupam ri rupam

Yaqʼax rikʼin ri rucholajem

Joseph Rutherford chqä nkʼaj chik qachʼalal taq ye kʼo Europa.

1920: pa jun cien junaʼ qa

1920: pa jun cien junaʼ qa

KAN xa xuʼ xchapatäj pä ri junaʼ 1920, ri rusamajelaʼ Jehová kan kiyaʼon wä chik chwäch kan nkiʼän ri nimaläj samaj petenäq wä chkiwäch. Ri texto rchë ri junaʼ 1920 ri xkichaʼ ya riʼ: «Ri wuchqʼaʼ chqä ri bʼix ri nbʼixaj ya riʼ JAH» (Sal. 118:14, Reina-Valera, 1909).

Y kantzij na wä chë Jehová kan xyaʼ kichqʼaʼ ri qachʼalal ri kan rkʼë kiʼkʼuxlal xkitzjoj ri Ruchʼaʼäl. Chpan ri junaʼ riʼ, ri colportores, ri nbʼix precursores chkë komä, más xekʼiyär, rma che rä ri 225 xjoteʼ kʼa 350. Y kʼa naʼäy mul, más ye 8,000 trabajadores de clase, ri nbʼix publicadores chkë komä, xkitäq pan oficinas centrales jaruʼ wuj xkijäch. Jehová kan xyaʼ utzil pa kiwiʼ rma ri samaj xkiʼän.

KAN RKʼË KIʼKʼUXLAL XKITZJOJ RI RUCHʼAʼÄL DIOS

Ri 21 de marzo rchë ri junaʼ 1920, Joseph Rutherford, ri ukʼwayon wä bʼey chkiwäch ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia, xyaʼ ri tzijonem «Pa millón chkë ri ye kʼäs komä, majun bʼëy xkekäm ta». Ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia kan xkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë xekiskʼij ri winäq ri xkajoʼ xkikʼoxaj ri tzijonem riʼ, xkiqäj jun mamaʼ jay ri kʼo pa tinamït Nueva York chqä xkijäch jun 320,000 invitaciones.

Chwäch jun prensa, kʼo rutzjol ri tzijonem «Pa millón chkë ri ye kʼäs komä, majun bʼëy xkekäm ta».

Kan más ye kʼïy winäq xeʼapon chwäch ri yekiyoʼen wä ryeʼ. Más ye 5,000 winäq xeʼok apü chpan ri jay, ye kʼa ye 7,000 ma xekowin ta chik xeʼok apü rma ma xeruqʼiʼ ta chik. Re revista reʼ pan inglés, xuʼij chë ri moloj riʼ ya riʼ wä «jun chkë ri moloj ri más nüm kibʼanon ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia».

Ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia kan xtamatäj kiwäch rma xkiyaʼ rutzjol chë «pa millón chkë ri ye kʼäs komä, majun bʼëy xkekäm ta». Chkipan qa ri qʼij riʼ, ryeʼ ma kan ta qʼaxnäq wä chkiwäch chë kʼa kʼïy na samaj nkʼatzin nbʼan chrij ri rutzjoxik ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Tapeʼ ke riʼ, kan rkʼë ronojel kan xkiʼän wä kisamaj. Jun qachʼalal ixöq ri rubʼiniʼan Ida Olmstead, ri xchäp xbʼä pa taq moloj pa junaʼ 1902, xuʼij: «Qataman wä chë ri winäq xtyaʼöx nimaläj taq utzil pa kiwiʼ. Rma riʼ, xa bʼa achkë winäq xqïl xqatzjoj ri utziläj taq rutzjol che rä».

KAN YË RYEʼ XEʼELESAN KI-PUBLICACIONES

Rchë chë ri qachʼalal njeʼ ri nkʼatzin chkë rchë ma nkʼis ta qa ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx, ri qachʼalal pa Betel xkichäp rulesaxik jojun chkë ri publicaciones. Rma riʼ, xkilöqʼ jontir ri nkʼatzin chkë, y xkiyaʼ chpan ri jay número 35 ri kʼo pan avenida Myrtle pa tinamït Brooklyn (Nueva York). Ri qajön jay riʼ naqaj kʼo wä che rä ri Hogar Betel.

Ri qachʼalal Leo Pelle y Walter Kessler xkichäp kisamaj pa Betel pan enero rchë ri junaʼ 1920. Walter xuʼij: «Taq xqapon, ri ukʼwäy bʼey pa ruwiʼ ri imprenta xqrtzʼët y xuʼij chqë: ‹Kʼa nrajoʼ na jun hora rkʼë nkʼaj rchë nqbʼewaʼ›. Rma riʼ xuʼij chqë chë keqajtobʼaʼ pä ri cajas ri kʼo libros chkipan ri ye kʼo pa sótano».

Leo xuʼij ri xbʼanatäj chkaʼn qʼij: «Ri qʼij riʼ, yoj xqjosqʼin ri naʼäy nivel rchë ri jay. Majun bʼëy ntzʼeton ta wä jun jay ri kan kowan tzʼil rubʼanon rupan. Ye kʼa kan kiʼ nkʼuʼx xinbʼän ri samaj riʼ, rma ntaman chë kan rusamaj Jehová xinbʼän».

Ri máquina ri xesan ri wuj The Watch Tower.

Xa pa jun kayoxiʼ semanas, jojun qachʼalal ya najin wä chik nkesaj ri wuj The Watch Tower (La Torre del Vigía pa kaxlän). Chpan ri máquina ri kʼo wä pa rukaʼn nivel, xesäx 60,000 revistas rchë ri 1 de febrero, 1920. Y chpan ri sótano, ri qachʼalal xkiyaʼ chik jun máquina ri xkiʼij ri Acorazado che rä. Chqä xkesaj ri revista The Golden Age, komä rubʼiniʼan ¡Despertad! Ri naʼäy revista ri xkesaj chriʼ, ya riʼ rchë ri 14 de abril, 1920. Kan xqʼalajin chë Jehová xyaʼ kʼïy utzil pa ruwiʼ kisamaj ri utziläj taq rusamajelaʼ riʼ.

«Kan kiʼ nkʼuʼx xinbʼän ri samaj riʼ, rma ntaman chë kan rusamaj Jehová xinbʼän»

«MAJUN CHʼAʼOJ TJEʼ CHQAKOJÖL»

Ri qachʼalal ri ma xkiyaʼ ta qa Jehová xkichäp chik jmul rutzjoxik le Biblia y kan junan wä rubʼanon kiwäch. Ye kʼa rma kan kʼïy kʼayewal xebʼanatäj chkipan ri junaʼ 1917 kʼa 1919, jojun chkë ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia xkiyaʼ qa rutinamit Jehová. ¿Achkë kitoʼik xyaʼöx?

Chpan ri wuj The Watch Tower rchë 1 de abril, 1920, xyaʼöx pä ri tzijonem «Majun chʼaʼoj tjeʼ chqakojöl». Chriʼ xbʼix reʼ chkë ri qachʼalal ri ye kanajnäq qa: «Kan qayaʼon chwäch qan [...] chë jontir ri kʼo ri loqʼoläj ruchqʼaʼ ri Ajaw pa kiwiʼ [...] kan xtkajoʼ xtkimestaj jontir ri bʼanatajnäq pä, [...] chë junan chik jmul xtuʼän qawäch chqä chë xtqaʼän kan achiʼel xa ta yoj jun chʼakulaj».

Ri tzijonem riʼ xuʼän chë ye kʼïy xtzolin pä kikʼuʼx. Jun kʼlaj qachʼalal xkitzʼibʼaj reʼ: «Kan chöj ma ütz ta xqaʼän ri xqkanaj qa jun junaʼ loman ri nkʼaj chik xkiʼän ri samaj [chrij ri rutzjoxik Ruchʼaʼäl Dios]. [...] Majun bʼëy nqajoʼ ta nqkanaj qa chik jmul». Ri qachʼalal riʼ, kan petenäq wä jun mamaʼ samaj chkij.

XKICHÄP RUJACHIK RI WUJ EL MISTERIO TERMINADO

Pa 21 de junio rchë ri junaʼ 1920, ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia xkichäp jun campaña rchë xkijäch ri wuj The Finished Mystery (El misterio terminado pa kaxlän). Ri wuj riʼ ya riʼ wä ri séptimo volumen rchë ri Estudios de las Escrituras, chqä ri xkijäch chkipan ri qʼij riʼ ma kuw ta wä kij. Kan kʼïy wä chkë ri wuj riʼ kʼolon qa taq ma xyaʼöx ta chik qʼij chkë rchë xkijäch chpan ri junaʼ 1918.

Xbʼix chkë ri colportores chqä chkë jontir ri trabajadores de clase chë tkibʼanaʼ re samaj reʼ. Jun qawuj xuʼij reʼ: «Chkipan jontir ri congregaciones, jontir ri qachʼalal ri yeqasan chik pa yaʼ chqä ri ütz nuʼän chkiwäch nkiʼän re samaj reʼ, kʼo chë nkiʼän riʼ rkʼë ronojel kan. Ya reʼ tiyaʼ pan ijolon: ‹Kʼo chë nyaʼ qa ri wuj El misterio terminado chkë ri winäq›». Ri qachʼalal Edmund Hooper xuʼij chë chkiwäch ye kʼïy, kʼa ya riʼ wä ri naʼäy mul xeʼel chiʼ taq jay rchë xkitzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios. Chqä xuʼij: «Xqʼalajin chqawäch chë re samaj reʼ kan xtbʼä na wä más pa nüm».

XCHAP CHIK JMUL RUSAMAJ JEHOVÁ CHLAʼ EUROPA

Rma chpan ri Primera Guerra Mundial kan kʼayewal xuʼän xtzʼet achkë nkʼatzin chkë ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia ri ye kʼo nkʼaj chik tinamït, ri qachʼalal Rutherford xbʼä chkitzʼetik ri qachʼalal riʼ rchë xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chqä rchë xerutoʼ rchë xkichäp chik jmul rutzjoxik le Biblia. Rma riʼ, ri 12 de agosto rchë ri junaʼ 1920, ye kajiʼ qachʼalal chqä ryä, xkichäp ri samaj riʼ pa Gran Bretaña chqä chkipan nkʼaj chik tinamït.

Ri qachʼalal Rutherford taq kʼo pan Egipto.

Pa Gran Bretaña ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia xkiʼän 12 moloj chqä oxiʼ nimamoloj. Rkʼë jbʼaʼ xkimöl kiʼ jun 50,000 winäq. Chrij ri xbʼanatäj, re revista reʼ xuʼij: «Ri qachʼalal jaʼäl xkinaʼ chqä kan xkʼuqeʼ kikʼuʼx. Ryeʼ xkinaʼ kiʼkʼuxlal rma junan xejeʼ chqä junan xkiyaʼ ruqʼij Jehová. Ye kʼïy kan xel äl ri bʼis ri kʼo wä pa kan». Pa tinamït París, ri qachʼalal Rutherford xqʼaxaj chik jmul ri tzijonem «Pa millón chkë ri ye kʼäs komä, majun bʼëy xkekäm ta». Ri jay akuchï xqʼaxäx wä ri tzijonem kan janina xnuj. Taq xkʼis ri tzijonem ye 300 winäq xkikʼutuj más kitoʼik.

Chwäch jun mamaʼ wuj kʼo rutzjol ri tzijonem ri xqʼaxäx pa Royal Albert Hall rchë Londres.

Chkipan ri semanas chrij riʼ, jojun qachʼalal xebʼä Atenas, El Cairo chqä Jerusalén. Rchë xkowin xerutoʼ ri winäq ri xkajoʼ xkitamaj más, ri qachʼalal Rutherford xjäq jun sucursal pa tinamït Ramala, ri kʼo chnaqaj Jerusalén. Chrij riʼ xtzolin Europa chqä xjäq ri sucursal ri kʼo Europa Central, ri akuchï chqä xesäx ri qa-publicaciones chkiwäch wuj.

XEBʼETZJUN RMA KʼO JUN RI KAN MA PA RUBʼEYAL TA XBʼANATÄJ

Pa septiembre rchë ri junaʼ 1920, xesäx ri número 27 rchë ri wuj The Golden Age. Ri wuj riʼ kan xjeʼ wä rejqalen rma xuʼij jontir ri tijöj poqonal xyaʼöx pa kiwiʼ ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia pa junaʼ 1918. Ri Acorazado, ri máquina xqatzjoj yän qa, kan paqʼij chë chaqʼaʼ xsamäj rchë xresaj más 4 millones rchë ri wuj riʼ.

Ru-foto ya Emma Martin taq xekʼwäx pacheʼ.

Ri xeskʼin ruwäch ri wuj riʼ xkitzʼët achkë xbʼan che rä ya Emma Martin, jun colportora aj San Bernardino (California, Estados Unidos). Ri 17 de marzo rchë ri junaʼ 1918, ri qachʼalal riʼ chqä Edward Hamm, Edward Sonnenburg chqä Ernest Stevens, xejeʼ pa jun koʼöl moloj kichë ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia.

Jun chkë ri xjeʼ chpan ri moloj riʼ, ma rma ta nrajoʼ nutamaj chrij le Biblia xjeʼ chriʼ. Ri winäq riʼ xuʼij: «Ri qʼatbʼäl tzij xuʼij chwä chë kijeʼ chpan ri moloj riʼ rchë ntzʼët achkë nqaqʼabʼaj chkij ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia». Y kan kʼo wä xrïl, xrïl ri wuj El misterio terminado. Kayoxiʼ qʼij chrij riʼ, xkichäp äl ri qachʼalal Emma chqä ri oxiʼ qachʼalal achiʼaʼ. Ri qʼatbʼäl tzij xuʼij chë ryeʼ tajin nkiqʼäj jun ley rma najin nkijäch jun wuj ri ma yaʼon ta wä qʼij chkë nkijäch.

Ri kajiʼ qachʼalal riʼ xbʼix chkë chë xkejeʼ oxiʼ junaʼ pacheʼ. Ryeʼ xechʼojin, ye kʼa pa 17 de mayo rchë ri junaʼ 1920, majun chik xekowin ta xkiʼän. Rma riʼ kʼo chë xebʼä pacheʼ. Ye kʼa jontir riʼ kan chanin xjalatäj.

Pa 20 de junio rchë ri junaʼ 1920, chpan jun nimamoloj ri xbʼan San Francisco, ri qachʼalal Rutherford xtzjoj ri xbʼan kikʼë ri kajiʼ qachʼalal riʼ. Ri ye kʼo chriʼ kan xkatäj kiyowal rma ma pa rubʼeyal ta xbʼan kikʼë ri qachʼalal. Rma riʼ xkitäq äl jun telegrama che rä ri presidente rchë Estados Unidos, ri akuchï nuʼij: «Röj kan ma pa rubʼeyal ta nqatzʼët ri xbʼan [...] rkʼë ya Emma [...] rma ri ley de espionaje. [...] Röj nqtzjun [...] rma ma pa rubʼeyal ta xkiʼän ri policías. Ryeʼ xa xkiqʼöl [...] ya Emma [...] y chrij riʼ xkiqʼabʼaj tzij chrij rchë nyaʼöx pacheʼ».

Chkaʼn qʼij, Woodrow Wilson, presidente rchë Estados Unidos, xeresaj äl pacheʼ ri qachʼalal Emma chqä ri qachʼalal Hamm, Sonnenburg chqä Stevens. Xchojmïx ri ma pa rubʼeyal ta xbʼan chkë ri qachʼalal riʼ.

Taq ya nkʼis ri junaʼ 1920, ri qachʼalal xqʼalajin chkiwäch chë kan kʼo wä kʼïy rma ri yetyoxin. Ri samaj xebʼan pa taq oficinas centrales kan najin wä nkʼiyär, y ri qachʼalal kan xkiyaʼ más kan chutzjoxik le Biblia. Ryeʼ kan nkajoʼ wä nkitzjoj chë ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios ya riʼ ri xtesan jontir ri kʼayewal (Mat. 24:14). Y ri junaʼ 1921 kan más wä ütz xtuʼän chkiwäch xtkitzjoj ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios.