A ummi cazin ah kal

A ummi cazin ah kal

Joseph F. Rutherford le a dang unaupa pawl Europe an tlawn lio

1920—A Luancia Kum Zakhat

1920—A Luancia Kum Zakhat

JEHOVAH miphun hna nih 1920 thawkin lungtho tein rian an ṭuan. 1920, kum caang Baibal cu, “BAWIPA cu ka thazaang le ka hla a si” timi a si. —Salm 118:14, King James Version.

Cutin lungtho tein phung a chimmi hna kha Jehovah nih thazaang a rak pek hna. Mah kum chungah colporteur asiloah hmaikal pawl cu 225 in 350 tiang an hun karh. Cun a voikhatnak ah thawngthanhtu 8,000 leng nih zungpi ah an rianṭuannak kong he aa tlaiin report an pek. Fakpi in an i zuamnak cungah Jehovah nih thluachuah a pek hna.

Cinken Awk Tlak Lungthawhnak An Langhter

1920, March 21 ah mah lio caan i Baibal siangngakchia hruaitu a simi Joseph F. Rutherford nih Atu A Nungmi Nuai tampi Cu An Thi Bal Ti Lai Lotimi kong kha a chim. Mah pumhnak ah hngalh duhnak a ngeimi paoh kha sawm dih dingin Baibal Siangngakchia hna nih an tuah khawhmi poah kha an tuah. New York City i a ngan bikmi baisikup piahnak inn kha an hlan i sawmnak ca 320,000 hrawng an pekṭhenh hna.

“Atu A Nungmi Nuai tampi Cu An Thi Bal Ti Lai Lo” timi phungchimnak caah thanhlaar an tuahmi thanhca

Baibal Siangngakchia hna nih an i ruahchanmi lengin mi pawl cu an ra. Mah inn ah minung 5,000 leng lawng an i tlum caah 7,000 leng cu an kir ṭhan. Vennak Innsang pakhat nih “Baibal Siangngakchia hna nih ramkomh in an tuah balmi a hlawh a tling bikmi pumhnak hna lakah pakhat a si” tiah a ti.

Biabal Siangngakchia hna nih “atu a nungmi nuai tampi cu an thi bal ti lai lo” timi thawngthanhnak kha ṭha tein an hun hngalh. Mah lio caan ah Pennak kong thawngṭha cu kau deuh in thanh a si lai ti kha an rak hngalthiam lo. Asinain an i zuamnak cu cinken awk tlak taktak a si. 1902 ah tuahmi pumhnak ah aa hun i pummi Ida Olmstead nih hitin a ti, “Kan dihlak caah a ṭha tukmi laksawng khonpiak kan si ti kha kan hngalh i phungchimnak i kan tonmi hna sin poahah thawngṭha kha kan chim.”

Kan Cauk Chuah A Sining

Thlaraulei rawl pek khawh awkah Bethel ah a ummi unau pawl nih anmah tein cauk cheukhat kha an hun chuah. Thilri kha an cawk i Bethel inn pawng ah a ummi New York, Brooklyn, 35 Myrtle Avenue ah an bunh.

1920, January i Bethel rianṭuannak kong he aa tlaiin Leo Pelle le Walter Kessler nih ca an ṭial. Walter nih hitin a ti: “Kan phanh tikah canamnak tlangtlatu nih a kan zoh i chuncaw ei hlanah suimilam pakhat le cheu chung caan nan ngei tiah a kan ti. Vawlei tang khaan chung i cauk chiahnak pung cheukhat kha chuah dingin a kan fial.”

Leo nih a thaizing i a cangmi kong he aa tlaiin hitin a ti: “Kan ṭuanmi rian cu inn dotkhatnak vangpang ṭawl kha a si. Mah cu ka ṭuan balmi rian lakah a thur bikmi a si. Asinain Bawipa rian a si i ṭuan awkah a phu tuk.”

Vennak Innsang namnak caah an hmanmi canamnak seh

Zarh tlawmpal chungah mah lungtho tein rian a ṭuanmi hna an i zuamnak thawngin Vennak Innsang cauk kha chuah a rak si. 1920, February 1 ah Vennak Innsang uk thong sawmruk kha mah inn i dothnihnak ah chuah a si. Mah lio caan ah Battleship tiah auhmi canamnak seh pakhat kha unaupa pawl nih vawlei tang khaan ah an bunh. 1920, April 14 thawkin Sui Chan timi capar zong kha an hun chuah. An i zuamnak cungah Jehovah nih thluachuah a pek hna ti cu a fiang ko.

“Mah cu Bawipa rian a si i ṭuan awkah a phu tuk”

“Dai Tein Um Hna U Sih”

Zumhfekmi Jehovah miphun pawl cu rian an ṭuanṭi ṭhan i an i hawikomṭi ṭhan hna. Asinain harnak caan a simi 1917 in 1919 chungah Baibal Siangngakchia cheukhat nih bupi kha an kaltak. Anmah bawmh awkah zeidah tuah a si?

1920, April 1, Vennak Innsang ah “Dai Tein Um Hna U Sih” timi capar aa tel. Mah ah hitin a ti: “Jehovah nawlngaih a duhmi paoh cu . . . Jehovah nih hlanah an tuahmi palhnak kha a ngaihthiam hna lai . . . Pathian miphun pawl he lungrual tein Pathian rian an ṭuanṭi lai ti kha kan zumh.”

Mi tampi nih mah bia kha an lehrulh. Nuva tuahkhat nih hitin an ti: “Kum tampi chung midang nih [phungchim] rian an ṭuan lioah thathu ngaiin kan rak ummi kha kan zei a poi lo. . . . Mah ruangah lamtlau in kan um bal lai lo tiah kan i ruahchan.” A cawlcang ṭhanmi rianṭuantu hna caah ṭuan awk rian tampi a um.

“ZG” Chuahnak

1920, June 21 ah Baibal Siangngakchia hna nih a phaw ah A Tling Cangmi Pathian Thil Thuk Hna * tiah aa ṭialmi “ZG” cauk phawtzamhnak campaign an hun tuah. 1918 ah mah cauk cu khenkham a si, mah tikah cauk cu tampi a rak i khong.

Hmaikal pawl lawng si loin thawngthanhtu dihlak zong mah phawtzamhnak rian ah i tel dingin sawm an si. “Hmaikal pawl lawng si loin lungtho tein tel a duhmi [tipil a ing cangmi] thawngthanhtu paoh i tel khawh a si. Pakhat cio nih mah bia hi kan i tlaih: ‘A bik in ka tuah khawhmi pakhat’ cu ZG cauk phawtzamh kha a si.” Edmund Hooper nih mi tampi nih hlanah an rak tuah balmi innkhat hnu innkhat phungchimnak rian cu zeidah a lawh ti kha mah campaign in an hngalh tiah a ti. Hitin a ti chap, “Kan ṭuanmi rian cu kan i ruahchanmi nakin a kau deuh i mah rian ah zeidah aa tel ti kha kan hun hngalhtiam.”

Europe Ah Rian Dirhṭhannak

Vawlei Ralpi Inak lioah a dang ram ah a ummi Baibal Siangngakchia hna he pehtlaihnak tuah cu a har tuk. Cucaah Unaupa Rutherford nih mah unau pawl kha thapek le phungchimnak rian cu ṭuan ṭhan a si cang ti kha chimh a duh hna. Cucaah 1920, August 12 ah Unaupa Rutherford le a dang unaupa pali hna cu Britain, Continental Europe le Nichuah Laifang leiah an rak kal.

Izipt ah Unaupa Rutherford

Unaupa Rutherford Britain a phanh tikah Baibal Siangngakchia hna nih pengkomh civui pathum le zapica pumhnak 12 an tuah. Aa pummi dihlak cu 50,000 hrawng an si. Mah tlawnnak kong he aa tlaiin Vennak Innsang nih hitin a ti: “Annih cu thazaang pek an si i hrimhnak an hmu. Mah tikah Pakhat le pakhat an i hawikom i rian an ṭuanṭi, mah nih lunglawmhnak a hmuhter hna.” Paris ah Unaupa Rutherford nih “Atu A Nungmi Nuai tampi Cu An Thi Bal Ti Lai Lo” timi kong kha a chim ṭhan. Phungchim a thawk tikah inn cu mi an khat dih. Tam deuh in hngalh awkah minung zathum leng nih halnak an tuah.

London Royal Albert Hall ah phungchim dingmi kong he aa tlaiin thanhlaar an tuahmi poster

A hmai zarh ah unaupa cheukhat cu Athens, Cairo le Jerusalem ah an va tlawng. Mah hmun ah lungthawhnak a ngeimi an hmuh hna caah Unaupa Rutherford nih Jerusalem pawng Ramallah khua ah cauk chiahnak inn a dirh. Europe a kir ṭhan tikah Central Europe Zung Ṭengnge a dirh i mah hmun in cauk chuah dingin a timhtuah.

Dinlonak Phuan A Sining

1920, September ah Baibal Siangngakchia hna nih Sui Chan No. 27 kha an chuah. Mah capar ah a bik in 1918 lio i Baibal Siangngakchia hna hrem an sinak kong kha a langhter. A hmasa ah langhtermi Battleship ah mah mekazin kha nuai li leng chuah awkah chun he zan he rian an ṭuan.

Palik nih an thlakmi Emma Martin hmanthlak

Mah mekazin a reltu hna nih aa thleidang ngaimi Emma Matin an pehtlaih ning kong kha an hmuh. Unaunu Martin cu California, San Bernardino ah colporteur pakhat in rian a ṭuanmi a rak si. 1918, March 17 ah mah unaunu le a dang unaupa pathum E. Hamm, E. J. Sonnenburg le E. A. Stevens hna cu Baibal Siangngakchia hna nih an tuahmi pumhnak ah an i pum.

Mah pumhnak ah Baibal kong cawn ruah ah si loin mipa pakhat cu a rak i pum ve. “Kaa pumhnak a ruang cu . . . Cozah lei sihni zung nih an ka fial caah a si” tiah a hnu ah a chim ṭhan. “Kaa pumhnak a ruang cu an sualnak a langhtertu thil kawl ruah ah a si.” Mah tikah a kawlmi “langhtertu” a simi A Tling Cangmi Pathian Thil Thuk Hna timi cauk kha a hmuh. Ni tlawmpal a rauh hnuah Unaunu Martin le unaupa pathum cu an tlaih hna. Khenkhammi cauk an phawtzamhnak thawngin nawl an buar tiah sual an puh hna i tangka an liamter hna.

Emma le a hawile cu sualnak an ngei tiah an ti hna caah kumthum chung thongthlak dingin dan an tat hna. 1920, May 17 ah an kong he aa tlaiin a cozah zungah a zu an khan ko nain an hlawh a tling lo, cucaah thong an thlak hna. Asinain thil sining cu a hung ṭha deuh ṭhan.

1920, June 20, San Francisco civui ah Unaupa Rutherford nih an hmuhtonnak kong kha a chim. Aa pummi hna nih mah unau pawl ningcang loin pehtlaih an sinak kong kha United States president sinah thirhri in ca an kuat. Hitin an ti: “Mrs. Martin kong he aa tlaiin . . . biakhiahnak nan tuahmi cu . . . Mingiatu [Espionage] nawlbia ningin a ding lomi a si . . . Cozah nawlngeitu pawl tuahsernak cu an zung i nawlngeihnak an hmanmi a si . . . Mrs. Martin kha . . . rap ah aa foih nakhnga . . . nan ralchanh i thong ah nan thlakmi kong he aa tlaiin duhlonak kan langhter . . . Mah cu a ding lomi a si.”

A thaizing ah President Woodrow Wilson nih Unaunu Martin, Unaupa Hamm, Sonnenburg le Stevens kha a ngaihthiam colh hna. Mah tikah thonginn in an rak luat.

1920 a donghnak lei ah Baibal Siangngakchia pawl cu i lawmh awkah a ruang tampi an rak ngei. Vawleicung pumpi zungpi nih an rian kha hlan nakin an kauhter chin i Baibal Siangnakchia hna nih minung buaibainak a tawngtham khotu Pathian Pennak kong kha an hun thanh. (Matt. 24:14) A hmai kum 1921 ahcun Pennak kong thanhnak cu hlan kum nakin a ṭhangcho chinchin.

^ cat. 18 A Tling Cangmi Pathian Thil Thuk Hna [English] cauk cu Baibal chung i Cawn Awk Hna timi cauk a uk sarihnak a si. “ZG” timi cauk i a phaw ca kha 1918, March 1, Vennak Innsang capar ah an rak chuah. “Z” nih Zion Vennak Innsang kha a aiawh i “G” nih cafang a pasarihnak, cauk a uk sarihnak kha a aiawh.