Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

A Joseph F. Rutherford ex junjuntl ermano tej kyxiʼ visitaril Europa.

1920: ma tzikʼ 100 abʼqʼi

1920: ma tzikʼ 100 abʼqʼi

TEJ kytzaj tzyet abʼqʼi 1920, ya otoq bʼant kyten tmajen Jehová tuʼn kyaqʼunan tiʼj nim aqʼuntl. Aju taqikʼ Tyol Dios jaw kyskʼoʼn toj abʼqʼi 1920, atzun jlu: «Aju qʼol wipumale ex aju nbʼitze, atzun JAH» (Sal. 118:14, Reina-Valera, 1909).

Onin Jehová kyiʼj pakbʼal tuʼnju ok tilil kyuʼn. Tnejel, oʼkxtoq 225 kybʼet precursor at, pero toj abʼqʼi aju, japun te 350. Ex toj tnejel maj, mas te 8,000 pakbʼal xi kysamaʼn tajlal or bʼant kyuʼn toj pakbʼabʼil kyoj oficina central. Tzaj tkʼiwlaʼn Jehová aju bʼant kyuʼn.

E PAKBʼAN TUKʼIL TZALAJBʼIL

Toj 21 te marzo te 1920 ex tqʼoʼn ermano Joseph Rutherford, aju nejni twitz aqʼuntl in bʼanttoq kyuʼn Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios toj ambʼil aju, jun chikʼbʼabʼil tok tbʼi: «Millones que ahora viven no morirán jamás». Ok tilil kyuʼn Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios tuʼn t-xi kyqʼoʼn txokbʼil kyiʼj kykyaqil xjal. Tzaj kymajen jun matij teatro toj tnam Nueva York ex xi kysipen junlo 320 mil txokbʼil kye xjal.

Mas nim xjal e pon ik tzeʼn otoq kubʼ kyximen. Noj teatro kyuʼn mas te 5,000 xjal ex e kyaj ten 7,000 tiʼjxi. Tqʼama uʼj Xqʼuqil etz toj inglés qa «atzun jun kychmabʼil Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios twitz tkyaqil Txʼotxʼ ok jatumel e pon nim xjal».

Ok ojtzqiʼn kywitz Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios tuʼnju e yolin tiʼj chikʼbʼabʼil «millones que ahora viven no morirán jamás». Toj ambʼil aju, mintiʼxix bʼiʼn kyuʼn qa atxtoq nim aqʼuntl tuʼn tbʼant tuʼn t-xi pakbʼet Tkawbʼil Dios. Maske ikju, ok tilil kyuʼn tuʼn kypakbʼan. Tqʼama Ida Olmstead jlu, aju xi tzyet tuʼn tok tchmon tibʼ toj abʼqʼi 1902: «Ojtzqiʼntoq quʼne qa in che ayontoq xjal kyiʼj nim kʼiwlabʼil, tuʼntzunju kubʼ qximane tuʼn qyoline tiʼj tbʼanel tqanil kye kykyaqil xjal e kanet quʼne toj pakbʼabʼil».

AʼYEX ETZ IMPRIMIRINTE KYUʼJ

Tuʼn t-xi qʼet xnaqʼtzbʼil kye kykyaqil, xi tzyet tuʼn kyetz imprimirit junjun quʼj kyuʼn erman te Betel. Tzaj kylaqʼoʼn qe máquina ex okx kyqʼoʼn toj jun ja tzaj kymajen atz toj número 35 te avenida Myrtle, atz Brooklyn Nueva York, aju tok nqayin tiʼj Betel.

Xi tzyet tuʼn tajbʼen ermano Leo Pelle ex Walter Kessler toj Betel toj enero te 1920. Tqʼama Walter jlu: «Tej qpone, tzaj keʼyin encargado tiʼj imprenta qiʼje ex tqʼama jlu qeye: ‹Atx ora y media tuʼn qxiʼ waʼl te tmij qʼij›. Tuʼntzunju, jax qiʼne qe caja ateʼ toj sótano jatumel kykuʼx libro».

Tqʼama Leo tiʼ bʼaj toj juntl qʼij: «Bʼaj qsaqsaʼne qe tpared ja. Naʼmxtoq tok nkeʼyine nim tzʼil. Pero tbʼanel ok tuʼnju o aqʼunane te Qajaw».

Tej tikʼ junjun seman, ya in che imprimirin junjun erman tiʼj uʼj The Watch Tower (toj qyol, Aju Xqʼuqil). Toj máquina ajbʼen tuʼn kyetz imprimirit uʼj, aju kubʼ qʼoʼn toj segundo nivel, etz imprimirin 60,000 copia tiʼj tnejel tajlal uʼj Aju Xqʼuqil te 1 te febrero te 1920. Atzun toj sótano, kubʼ kyqʼoʼn erman juntl máquina tuʼn kyetz uʼj ex ok qʼoʼn tbʼi te Acorazado. Ax ikx etz imprimirit uʼj The Golden Age, aju tok tbʼi jaʼlo te ¡Weʼktza! Aju tnejel tajlal uʼj etz imprimirit, aju te 14 te abril te 1920. In nel qnikʼ tiʼj qa tzaj tkʼiwlaʼn Jehová kyaqʼun tmajen.

«Tbʼanel ok tuʼnju o aqʼunane te Qajaw».

«BʼAʼN TUʼN TTEN MUJBʼABʼIL QXOL»

Aqeju kukx e ok lepeʼ tiʼj Jehová, otoq txi tzyet tuʼn kyajbʼen te juntl maj ex e tzalaj junx kyukʼil erman. Pero ateʼ junjun Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios kyaj kytzaqpiʼn ttnam Jehová kyoj qe abʼqʼi 1917 a 1919, tuʼnju tzaj nya bʼaʼn kyoj abʼqʼi aju. ¿Tzeʼn jakutoq chex onit?

Toj uʼj The Watch Tower te 1 te abril te 1920, etz xnaqʼtzbʼil lu: «Bʼaʼn tuʼn tten mujbʼabʼil qxol» ex tukʼil kʼujlabʼil xi tqʼoʼn txokbʼil lu kyiʼj kykyaqil: «Qʼuqli qkʼuʼje tiʼj [...] qa kykyaqil qeju at t-xew Qajaw kyukʼil [...] kyaj tuʼn tikʼ tnaʼl kyuʼn tkyaqilju o bʼaj, [...] ex kyaj tuʼn tten mujbʼabʼil qxol ex tuʼn qaqʼunan junx».

Nim erman xi kybʼiʼn qe tbʼanel yol lu. Kubʼ ttzʼibʼin jun mejebʼleʼn jlu: «Bʼisbʼajil tuʼnju o qo kubʼ qeʼye mas te jun abʼqʼi akux in che pakbʼan junjuntl erman [...]. Kʼokel tilil quʼne tuʼn miʼn qkyaj weʼye juntl maj». Tej kymeltzʼaj erman lu, attoq nim aqʼuntl tuʼn tbʼant kyuʼn.

XI KYSIPEN UʼJ «ZG»

Toj 21 te junio te 1920, ok tilil kyuʼn Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios tuʼn t-xi kysipen uʼj «ZG», aju uʼj The Finished Mystery (Ma bʼaj aju mintiʼtoq in nel nikʼbʼaj tiʼj) tej tbʼaj bʼinchaʼn chʼintl. * Otoq kyaj kʼuʼn nim copia tiʼj tej ttzaj qʼamaʼn qa ya mintiʼ tuʼn tajbʼen uʼj toj 1918.

Nya oʼkx xi qʼoʼn txokbʼil kyiʼj precursor, sino ax ikx xi qʼoʼn txokbʼil kyiʼj pakbʼal tuʼn t-xi kysipen uʼj lu. Tqʼama jun uʼj lu: «Kykyaqil xjal o jaw aʼ kywiʼ toj kʼloj okslal, jaku che onin tuʼn t-xi sipet uʼj lu. Kykyaqilx bʼaʼn tuʼn t-xi kyqʼamaʼn jlu: ‹Oʼkx jun tiʼ in bʼant wuʼne, tuʼn t-xi nsipane ZG›». Tqʼama Edmund Hooper qa toj kywitz nim erman, atzun tnejel maj e pakbʼan ttziyele ja. Ex tqʼamatl jlu: «El qnikʼe tiʼj qa kpol tbʼanel tqanil kyoj junjuntl lugar mas najchaq ex naʼmxtoq qximane tiʼj».

BʼAJ NUKʼUN AQʼUNTL EUROPA

Akux in bʼaj Tnejel Nimaq Qʼoj twitz Tkyaqil Txʼotxʼ, kwest ela toj kywitz erman tuʼn kyyolin kyukʼil Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios kyoj junjuntl tnam, tuʼntzunju xi tqʼuqbʼaʼn ermano Rutherford kykʼuʼj ex kubʼ t-ximen tuʼn tbʼaj nukʼet pakbʼabʼil. Ex toj 12 te agosto te 1920, xiʼ kyukʼil kyaje erman tuʼn t-xi tzyet jun gira kyuʼn atz Gran Bretaña, Europa continental ex Oriente Medio.

Bʼaj kynukʼuʼn Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios oxe nimaq chmabʼil ex 12 chmabʼil kye kykyaqil xjal atz Gran Bretaña. Bʼalo e pon 50,000 xjal tuʼn tkyaqil. Toj chʼin yol, tqʼama uʼj Xqʼuqil lu tiʼjju bʼaj: «Chewix kyanmi erman ex xi qʼuqbʼet kykʼuʼj. Ten mas kʼujlabʼil kyxol ex junx in che ajbʼentoq te Jehová. Aju bʼis attoq toj kyanmi, ok te tzalajbʼil». Ex tqʼoʼn ermano Rutherford juntl maj chikʼbʼabʼil «Millones que ahora viven no morirán jamás» atz París. Tej t-xi tzyet chmabʼil, ya mintiʼ okx kanin juntl xjal. Tej tkubʼaj, xi kyqanin 300 xjal mas tqanil.

Atzun kyoj junjuntl seman, i eʼx junjun erman visitaril Atenas, El Cairo ex Jerusalén. Tuʼn kyxi onit xjal kyaj tuʼn tel kynikʼ tiʼj tbʼanel tqanil, jaw tjaqoʼn ermano Rutherford jun ja kyukʼil uʼj atz Ramala, nqayin tok tnam lu tiʼj Jerusalén. Yajxitl, meltzʼaj Europa ex kyaj tbʼinchaʼn Oficina te Europa Central, jatumel che eletztoq imprimirit uʼj.

XI KYQʼAMAʼN TQANIL TIʼJ NYA BʼAʼN OK BʼINCHAʼN KYIʼJ

Toj septiembre te 1920, etz tajlal 27 tiʼj uʼj The Golden Age. Ok uʼj lu te tbʼanel tuʼnju etz tqʼamaʼn aju nya bʼaʼn ok bʼinchaʼn kyiʼj Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios toj abʼqʼi 1918. Aqʼunan máquina Acorazado qʼij ex qonikʼen tuʼn tetz imprimirit mas te 4 millón copia tiʼj uʼj The Golden Age.

Tej tjaw kyuʼjin xjal uʼj lu, jaw kyuʼjin aju bʼaj tiʼj jun precursora Emma Martin tbʼi te San Bernardino te tnam California, Estados Unidos. Toj 17 te marzo te 1918, ten ermana lu tukʼil Edward Hamm, Edward Sonnenburg ex Ernest Stevens toj jun tal chmabʼil ok kyuʼn Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios.

Jun kyxol qe xjal e pon, mintiʼ xiʼ toj chmabʼil tuʼn tel tnikʼ tiʼj Tyol Dios. Yajxitl tqʼama jlu: «In tene toj chmabʼil lu tuʼnju tzaj kyqʼamaʼn aj kawil weye tuʼn nxiʼye. In ntene atz tuʼntzun tkanet mas tqanil wuʼne». Ex kanet tuʼn aju in jyontoq tiʼj, jun copia tiʼj uʼj Ma bʼaj aju mintiʼtoq in nel nikʼbʼaj tiʼj. Tej tikʼ junjuntl qʼij, tzyet ermana Martin kyukʼil qeju oxe ermano. Xi qʼamaʼn qa mintiʼ ok kyqʼoʼn toklen Ley Espionaje tuʼnju otoq txi kysipen jun uʼj mintiʼ qʼoʼn ambʼil tuʼn t-xi sipet.

Tzaj qʼamaʼn qa attoq til ermana ex qeju oxe ermano, ex qa che xeʼl oxe abʼqʼi toj cárcel. Toj 17 te mayo te 1920, e okx qʼoʼn toj cárcel tuʼnju ya mintiʼ kanet tumel kyuʼn tuʼn miʼn kyokx qʼoʼn. Pero noq minabʼen chʼexpaj qe tiʼchaq.

Toj 20 te junio te 1920, etz tqʼamaʼn ermano Rutherford aju ikʼ tiʼj toj jun nimaq chmabʼil ok San Francisco. Aqeju otoq che pon, kubʼ kynaʼn nya bʼaʼn tuʼnju otoq che bʼaj yajin ermano, tuʼntzunju, xi kysamaʼn jun telegrama te aj kawil te Estados Unidos. Tqʼama telegrama jlu: «In kubʼ qximane qa nya toj tumel tkastiw [...] nan Martin o kubʼ qʼoʼn [...] noq tuʼnju ley de espionaje. [...] Nya bʼaʼn in nela toj qwitze [...] tuʼnju ma tzʼajbʼen kyoklen aj kawil kyuʼn tuʼn [...] tkubʼ kyqʼoʼn jun tramp tiʼj [...] nan xuʼj Martin [...] ex yajxitl tuʼn t-xi kyjyoʼn tumel tuʼn tokx qʼet toj cárcel».

Toj juntl qʼij, kubʼ tchʼexpuʼn president Woodrow Wilson tkastiw ermana Martin ex qeju ermano Hamm, Sonnenburg ex Stevens, ex i etz tzaqpiʼn toj cárcel.

Tej tkubʼaj 1920, attoq nim tiquʼn tuʼn kytzalaj Xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios. Kukx chʼiy aqʼuntl kyoj oficinas centrales ex ok tilil kyuʼn erman tuʼn t-xi kyqʼamaʼn kye xjal qa oʼkx Tkawbʼil Dios jaku tzʼel qʼinte nya bʼaʼn in tzaj kyiʼj xjal (Mat. 24:14). Toj abʼqʼi 1921, atzun mas tbʼanel ambʼil tuʼn t-xi pakbʼet axix tok tiʼj Tkawbʼil Dios.

^ taqik' 18 Ok uʼj Ma bʼaj aju mintiʼtoq in nel nikʼbʼaj tiʼj te twuqin volumen tiʼj uʼj Estudios de las Escrituras. Nyatoq pin t-xkʼomil uʼj «ZG» ex etz imprimirit ik tzeʼn tnejel tajlal uʼj The Watch Tower te 1 te marzo te 1918. Aju letra «Z», atztoq in yolin tiʼj tnejel letra tiʼj yol Zionʼs Watch Tower, atzun «G», atz in yolin tiʼj twuqin letra qʼiʼn tuʼn abecedario, ex atz in yolin tiʼj twuqin volumen.