Tshɔka lɛnɛ ele awui

Tshɔka lo ɛtɛ w'awui

Joseph F. Rutherford nde l’anangɛso akina lo wembwelo awɔ l’Erɔpɛ

1920 Ambeta ɛnɔnyi lokama

1920 Ambeta ɛnɔnyi lokama

L’ETATELO ka 1920, ekambi wa Jehowa waki l’ohetoheto efula dia nkamba olimu waki la ntondo kawɔ. Lo 1920, vɔ wakasɔnɛ divɛsa dia l’ɔnɔnyi diata ɔnɛ: “NKUMADIƆNDJƆ mbele wolo ami ndo osambo ami.”​—Os. 118:14King James Version.

Jehowa akakeketsha esambisha waki l’ohetoheto ɛsɔ. L’ɔnɔnyi ɔsɔ, lofulo la waa colporteurs, mbuta ate ambatshi mboka lakadɛ oma lo 225 polo lo 350. Ndo ɔsɔ mbaki mbala ka ntondo k’apandjudi ndekana 8 000 ntoma alapɔlɔ awɔ lo Mbalasa kalɔmbɔla olimu aso wa l’andja w’otondo. Jehowa akaatshɔkɔla lo yoho ya diambo.

WAKAKƐNƐMƆLA OHETOHETO W’EFULA

Lo Ngɔndɔ ka sato 21, 1920, Joseph F. Rutherford, ɔnɛ lakalɔmbɔlaka olimu w’Ambeki wa Bible l’etena kɛsɔ akasha sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Miliyɔ y’anto wele la lɔsɛnɔ kakianɛ hawovɔki pondjo.” Ambeki wa Bible wakasale kɛnɛ tshɛ kakawakoke nsala dia mbelɛ anto wakɛnyaka nsaki dia ndjohokamɛ sawo sɔ. Vɔ wakafutɛ luudu lɔmɔtshi lakaleke woke la tɔkɛnyɔ l’osomba wa New York ndo wakakahanya akatshi wa leeta oko 320 000.

Jurnalɛ yakewoya sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Miliyɔ y’anto wele la lɔsɛnɔ kakianɛ hawovɔki pondjo”

Anto wakaye woho w’anyanya ndeka ndo woho wakawalongamɛka. Anto ndekana 5 000 mbakalole lo dihole sɔ ndo anto oko 7 000 kokoka mbɔtɔ nɛ dia ahole wakashile. Tshoto y’Etangelo yakate ɔnɛ “ɔsɔ aki ɔtɔi ɔmɔtshi l’atei wa nsanganya yakasale Ambeki wa Bible wa l’andja w’otondo yakaleke monga l’etombelo w’amɛna.”

Ambeki wa Bible wakayeyama dimɛna l’ɔtɛ wakawasambishaka ɔnɛ: “Miliyɔ y’anto wele la lɔsɛnɔ kakianɛ hawovɔki pondjo.” L’etena kɛsɔ, vɔ koshihodiaka ɔnɛ losango la Diolelo pombaka nkoma l’ahole woleki etale. Koko, vɔ waki l’ohetoheto wa mamba. Ida Olmstead, lakatatɛ mbɔtɔ nsanganya lo 1902 mbutaka ate: “Takeyaka di’ɛtshɔkɔ wa mamba wekɔ lo nkongɛɛ anto tshɛ, ndo sho kopekɔ dia mbewoya anto wakahomanaka laso l’esambishelo lokumu l’ɔlɔlɔ lɔsɔ.”

TAKATATƐ NTONDJA EKANDA ASO SHOAMƐ

Dia nkondja mbo ya ndɛ ya lo nyuma, Bɛtɛlɛ akatatɛ ntondja ekanda ɛmɔtshi tɔamɛ. Vɔ wakasombe dihomɔ ndo wakadikitsha lo luudu lakawafutɛka laki lo Shinga ya Myrtle 35, la Brooklyn, New York, mangana yema tshitshɛ la Bɛtɛlɛ.

Leo Pelle la Walter Kessler wakatatɛ nkamba olimu wa lo Bɛtɛlɛ lo Ngɔndɔ ka ntondo 1920. Walter mbutaka ɔnɛ: “Lam’akatakome, ɔnɔmbɔdi wendana l’otondjelo w’ekanda akatende ndo akatotɛ ate: ‘Ambotshikala wonya ɔtɔi wa tango l’etenyi dia wonya w’olelo wa la midi nkoka.’ Nde akatotome dia tɛmba kartɔ y’abuku waki lo luudu la l’ɛse.”

Leo mbutaka kɛnɛ kakete lushi lakayelana ate: “Wakatosha olimu wa tasolaka mpele dia lo luudu la l’etajɛ wa ntondo wa lo luudu lakɔ. Ɔsɔ aki olimu wa mindo efula wakimi takambaka. Koko lam’ele vɔ waki olimu wa Nkumadiɔndjɔ, vɔ waki la nɛmɔ efula.”

Mashinyi wakawakambaka lawɔ dia ntondja Tshoto y’Etangelo

Lo mingu ngana tsho, ekambi wakayakimɔ la lolango waki l’ohetoheto wakatondja Tshoto y’Etangelo. Kɔpi nunu akumi asamalo ya Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka hende 1, 1920 lo Angɛlɛ yakatondjama lo mashinyi l’etajɛ wa hende. L’etena kɛsɔ, anangɛso wakakitsha lo luudu la l’ɛse mashinyi wakawelɛka Masuwa w’ata. Ntatɛ lo Ngɔndɔ ka nɛi 14, 1920, vɔ wakatatɛ ntondja ndo periodikɛ kakawelɛka Âge d’Or, mbuta ate Emɔ. Aha la taamu, Jehowa akatshɔkɔla welo wakadje akambi w’olimu waki l’ohetoheto asɔ.

“Lam’ele vɔ waki olimu wa Nkumadiɔndjɔ, vɔ waki la nɛmɔ efula”

“TODJASƐ LO WƆLADI”

Ekambi wa Jehowa waki la kɔlamelo wakangɛnangɛna dia nyomokongɛ olimu awɔ ndo nyomonga la lɔngɛnyi la dimɛna. Koko Ambeki wa Bible amɔtshi wakatshike okongamelo lo tena di’ofukutanu oma lo 1917 polo 1919. Kakɔna kakakoke salema dia mbakimanyiya?

Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka nɛi 1, 1920 lo Angɛlɛ, yaki la sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Todjasɛ lo wɔladi.” Sawo diakɔ diakakeketsha anto la ngandji tshɛ ɔnɛ: “Tekɔ la eshikikelo . . . dia onto tshɛ lele la nyuma ka Nkumadiɔndjɔ . . . ayohɛ akambo wakete, . . . tayodjasɛ lo kaamɛ ndo tayonga kaamɛ oko demba ɔtɔi.”

Anto efula waketawɔ ɛtɛkɛta woludi tɔɔ la ngandji ɛsɔ. Wadi l’omi amɔtshi wakafunde ɔnɛ: “Tekɔ l’eshikikelo dia ɔnɔnyi wetshi ndo ɛnɔnyi ekina wakete takasale munga l’ɔtɛ wakatakɔmɛ anya etena kele anto akina wakasambishaka. . . . Tekɔ la elongamelo dia hatosalaki munga ka ngasɔ nto pondjo.” Akambi w’olimu waki l’ohetoheto asɔ waki l’olimu efula wakakongɛka la ntondo.

OKAHANYELO WA “ZG”

Lo Ngɔndɔ ka samalo 21, 1920, Ambeki wa Bible wakatatɛ nsala esambishelo ka laande k’okahanyelo wa “ZG,” mbuta ate dibuku dia Mystère accompli * diaki la lohoso la djɛwɛlɛwɛ. Lofulo la woke la dibuku sɔ lakalamema etena kakashimbama olimu aso lo 1918.

Olui w’akambi tshɛ, mbuta ate apandjudi koko aha waa colporteurs ato, wakalɔmbama dia ndjasha l’olimu w’okahanyelo ɔsɔ. “Onto tshɛ lakabatizama la l’olui tshɛ lakoka ndjasha l’olimu ɔsɔ pombaka mbokamba l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ. Anangɛso wakakeketsha onto tshɛ ɔnɛ, ‘toyadje oyango wa nkahanya dibuku ZG.’” Edmund Hooper akate dia le anto efula okahanyelo ɔsɔ waki esambishelo ka ntondo ka soko la soko kakiwɔ watasalaka. Nde akakotsha ate: “Takatatɛ nshihodia tshɛ lo tshɛ kɛnɛ kakalɔmbamaka di’olimu kambema polo l’ahole wa ntale wakiso konongamɛka.”

OLIMU WAMBONYOMOKONGƐMA L’ERƆPƐ

Lam’ele komonga dui dia wɔdu dia nsawola l’Ambeki wa Bible wa lo wedja ekina lo nshi yakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo, ɔnangɛso Rutherford akalange nkeketsha anangɛso asɔ ndo nyomokongɛ olimu w’esambishelo. Ɔnkɔnɛ, lo Ngɔndɔ k’enanɛi 12, 1920, nde la anangɛso anɛi wakande lɔkɛndɔ l’otale otsha la Grande-Bretagne, otsha l’Erɔpɛ ndo lo Moyen-Orient.

Ɔnangɛso Rutherford l’Egypte

Etena kakembola ɔnangɛso Rutherford Grande-Bretagne, ambeki wa Bible wakasale nsanganya shato ya weke ndo nsanganya 12 ya lo sɛkɛ. Lofulo tshɛtshɛ l’anto wakɔtɔ lo nsanganya shɔ aki anto 50 000. Lo ntɛkɛta lo tshena pe dikambo dia wembwelo ɛsɔ, Tshoto y’Etangelo yakate ɔnɛ: “Angɛnyi wakakeketshama. Vɔ wakaleke monga kaamɛ lo ngandji ndo l’olimu ndo anto efula waki l’ɔkɛyi wakayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ.” La Paris, ɔnangɛso Rutherford akasha nto sawo diaki l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Miliyɔ y’anto wele la lɔsɛnɔ kakianɛ hawovɔki pondjo.” Etena kakandatatɛ mbisha sawo sɔ, anto wakalole lo mbalasa. Anto nkama shato wakalɔmbɛ dia nyomeya awui akina.

Osato wa jurnalɛ yakewoya sawo diakashama lo mbalasa kelɛwɔ Royal Albert Hall la Londres

Lo mingu yakayele, anangɛso amɔtshi wakatshu dia tembola Athènes, Caire ndo Jɛrusalɛma. Dia mbesa anto wakɛnya nsaki l’ahole asɔ, ɔnangɛso Rutherford akadihola luudu la mombaka ekanda l’osomba wa Ramallah, suke la Jɛrusalɛma. Oma laasɔ, nde akakalola l’Erɔpɛ. Nde akatodihola biro ɔmɔtshi l’Europe centrale ndo akasale di’ekanda tondjamaka lɛkɔ.

AWUI WAHA LA LOSEMBWE WAMBOTONDJAMA SƐKƐ

Lo Ngɔndɔ ka divwa 1920, Ambeki wa Bible wakatondja No. 27 ka Âge d’Or, numɛlɔ ka laande kakɛnya woho wakahɛnyahɛnyama Ambeki wa Bible lo 1918. Mashinyi wakawelɛka Masuwa w’ata wakatatɛkɛtshi la diko, wakakambaka otsho la yanyi dia ntondja periodikɛ kɛsɔ miliyɔ ndekana nyɛi.

Foto ka Emma Martin ele lo lokanu

Ambadi wa periodikɛ kɛsɔ wakoke awui wa kɔlɔ wakakomɛ kadiyɛso Emma Martin. Kadiyɛso Martin aki colporteur, mbuta ate ombatshi mboka la San Bernadino, la Califournie. Lo Ngɔndɔ ka sato 17, 1918, nde l’anangɛso asato, mbuta ate E. Hamm, E.J. Sonnenburg, ndo E. A. Stevens, wakɔtɔ lo losanganya la tshitshɛ l’Ambeki wa Bible.

Pami kɛmɔtshi kakaye lo losanganya lakɔ kondja dia ndjeka akambo wendana la Bible. Nde akayotaka l’ɔkɔngɔ ate: “Lakatshu lo losanganya lɔsɔ . . . nɛ dia ewandji w’aseka lɛɛta mbakatome. Lakatshu lɛkɔ l’oyango wa tokondja tolembetelo.” Nde akakondja “tolembetelo” takandatayakanga, mbuta ate dibuku Le mystère accompli. L’ɔkɔngɔ wa nshi ngana, kadiyɛso Martin l’anangɛso asato wakandama. Wakafunde ɔnɛ wakasekola ɔlɛmbɛ wendana la atɔpi l’ɔtɛ wakawakahanyaka dibuku diakasekɛma.

Emma nde l’asekande wakɛndjama onongo ndo wakafundɛ ɛnɔnyi esato wa lokanu. Lo Ngɔndɔ ka tanu 17, 1920, vɔ wakalɔmbɛ mbala efula dia lɛɛta nyomenda dikambo sɔ, koko wakatone ko wakawadje lo lokanu. Koko kombeta edja, akambo wakatshikitana lo yoho ya dimɛna.

Lo Ngɔndɔ ka samalo 20, 1920, ɔnangɛso Rutherford akakɔndɔla ɔkɔndɔ ɔsɔ lo losanganya la woke lakasalema la San Francisco. Ampokami wakanyange efula lo woho wakawasalɛ Akristo asɔ akambo, ko wakatomɛ prezida ka l’États-Unis telegramɛ. Vɔ wakafunde ɔnɛ: “Tekɔ lo mɛna dia . . . kibawo kakawadje Mama Martin . . . lo kɛnɛ kendana la ɔlɛmbɛ w’atɔpi bu la losembwe . . . Kɛnɛ kakasale ewandji wa lɛɛta lo nkamba la lowandji lawɔ . . . paka dia mamba mama Martin djonga . . . Ndo oma laasɔ mbonda l’onongo ko mbotoma lo lokanu ekɔ dui dia kɔlɔ efula.”

La wedi a pindju, prezida Woodrow Wilson akatola mbala kakɔ ɔtɔi onongo wa kadiyɛso Martin, la ɔnangɛso Hamm, Sonnenburg ndo Stevens. Lokanu lakawafundɛ aha la losembwe lakakomɛ.

Oko wakatasukanaka ɔnɔnyi 1920 otsha l’ekomelo, Ambeki wa Bible waki l’ɛkɔkɔ efula wa monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Olimu wa lo mbalasa kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo wakatetemala mpama, ndo kɛnɛ kakaleke tshɛ ele Akristo wa mɛtɛ wakasambishaka l’ohetoheto tshɛ ɔnɛ Diolelo dia Nzambi mbele ehomɔ kayokandola ekakatanu w’anto. (Mat. 24:14) Ɔnɔnyi wakayelana, mbuta ate 1921, aki ɔnɔnyi wa woke lo kɛnɛ kendana la mbewoya akambo wa mɛtɛ wendana la Diolelo.

^ od. 18 Le Mystère accompli aki vɔlimɛ y’esambele ya dibuku Étude des Écritures. Dibuku “ZG” diaki la lohoso la djɛwɛlɛwɛ diakatondjama oko numɛlɔ ka Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka sato 1, 1918 lo Angɛlɛ. “Z” nembetshiyaka Tshoto y’Etangelo ya Siɔna (Zion’s Watch Tower) ndo “G” ekɔ dɛta di’esambele dia lo alfabɛtɛ, ndo dui sɔ nembetshiyaka vɔlimɛ y’esambele.