Skip to content

Skip to table of contents

C. Joseph F. Rutherford ayi zikhomba zinkaka bo bayenda ku Europa

1920 Khama Di Mimvu Mima Vioka Kumbusa

1920 Khama Di Mimvu Mima Vioka Kumbusa

VA THONONO mvu 1920, dikabu di Yave baba beni mu mayangi muingi kuvanga kisalu kiba yawu. Diawu matangu basola mu mvu beni maba tubila “MFUMU nandi zingolo ziama ayi nkung’ama.”—Minkunga 118:14, Tsekudulu yi Rei Jaime.

Bukiedika, Yave wuvana mangolo kuidi minsamuni mioso mu thangu beni muingi baba kifuza. Kibila va thonono mvu beni, thalu yi mintuami ntuala yiba 225, vayi yibuelama mu 350. Ayi yawu yiba khumbu yitheti 8.000 di minsamuni bafila kipholo kiawu ki kisalu ki kusamuna ku kikhulutu kitu. Mawu mammonisa ti Yave wusakumuna beni kisalu kiawu.

BAMONISA KIFUZA MU KISALU KI KUSAMUNA

Mu kilumbu 21, Ngonda Yintatu 1920, khomba Joseph F. Rutherford, wuba tuama ntuala mu kutuadisa Minlonguki mi Kibibila voti Zimbangi zi Yave, wuvanga disolo dimueka diba ntu diambu: “Bivevi Badi mu Kuzinga Bubu, Balasa Fua ko.” Zikhomba bakivana mu mangolo mawu moso muingi kutumisa batu biza landakana dilongi beni. Bawu bafuta kibuangu kimueka kinneni baba vangilanga minkungi ku Nova Iorque, ayi bakabula 320.000 di minkanda muingi kutumisa batu.

Ndubu mu Jornal yitedi disolo “Bivevi Badi mu Kuzinga Bubu, Balasa Fua ko”

Bawu basa ta ko mana ti batu bawombo balenda monika mu nkungi beni. Kilumbu beni bo kifuana, 5.000 to banunga kukota vayi 7.000 di batu bavutuka kibila vasa ba ko bibuangu muingi baboso bakala. Kibanga ki Nsungi ki mvu beni (mu Kingelesu), kituba ti “lukutukunu beni, luidi lumueka mu zikhutukunu zinneni Minlonguki mi Kibibila banunga kuvanga.”

Minlonguki mi Kibibila bayiza zabakana beni mu kusamuna ntu diambu: “Bivevi Badi mu Kuzinga Bubu, Balasa Fua ko.” Mu thangu beni, bawu basa visa ko ti zitsangu zi Kintinu zifueti samunu mu bibuangu biwombo. Vayi kheti bobo, bawu baba kifuza kiwombo mu kisalu ki kusamuna. Ida Olmstead, wutona kulandakana zikhutukunu mu mvu 1902, wutuba: “Bo tuzaba ti Yave lusakumunu lunneni luidi yandi muingi kuvana batu mu nza yimvimba, mawu ma tuvanga tuluta samuna zitsangu beni kuidi wosokua mutu tuaba dengananga.”

TUTONA KUBASISA BILONGULU BITU

Muingi tubika fua nzala mu kiphevi, zikhomba ku Beteli batona kubasisa bilongulu mu minkanda. Bawu basumba bisadulu muingi kuvangila kisalu beni ayi batula biawu ku nzo yi kibanga baba futilanga, yiba mu rua Myrtle 35, ku Brooklyn Nova Iorque. Ayi nzo beni yiba yifikama ayi Beteli yi Brooklyn.

Zikhomba Leo Pelle ayi Walter Kessler bavitila ku Beteli mu Ngonda Yitheti mu mvu 1920. Yaya Walter wutuba: “Bo tumana kuvitila, khomba wuba tuadisanga kisalu ki kubasisa minkanda wutu kamba tutona kusala, kibila kilokulu kimueka ayi ndambu to kiba khambu muingi thangu yi kudia yifuana. Nandi wutu dinda muingi tuelandanga zikasu zi zibuku ziba ku yilu kibanga ayi kukubika ziawu.”

Yaya Leo wuntebuka moyo mambu mamonika kilumbu kilanda: “Ba tuvana kiyeku ki kusukula bibaka bi kibanga beni. Akiokio kiawu kisalu kilutidi mvindu yima vanga mu luzingu luami. Vayi kutebuka moyo ti kiawu kidi kisalu ki Mfumu, mawu makhindisa.”

Kisadulu basadila muingi kubasisa Kibanga ki Nsungi

Mua zisabala to zivioka, zikhomba zinkaka ba kivana muingi kubuela mioko kisalu ki Beteli. Zikhomba beni, bawu batona kubasisa Kibanga ki Nsungi. Bawu baba vangilanga kisalu kiawu ku kibanga kimuadi kiba mu nzo beni ayi baba kifuza mu kisalu. Mua zisabala to zivioka, bawu babasisa 60.000 di zi Levista zi kilumbu 1, Ngonda Yimuadi mvu 1920. Vayi ku kibanga ki tsuka ki nzo beni, zikhomba batula kisadulu kinkaka ki kubasisila bilongulu bavana dizina Battleship voti (Dikumbi di Mvita). Mvandi tona kuandi mu kilumbu 14, Ngonda Yinna 1920, batona kubasisa kuna, levista A Idade de Ouro. Bukiedika, tuisi ko divuda ti Yave wusakumuna mangolo ma zikhomba beni baba bakubama mu kukivana mu kisalu.

“Kutebuka moyo ti kiawu kidi kisalu ki Mfumu, mawu makhindisa”

“TUZINGILANU MU NDEMBAMA”

Dikabu dikuikama di Yave, divutuka kubue kutakana ayi kuvanga kisalu kiandi. Vayi, kutona kuandi mu mvu 1917 nate 1919, minlonguki minkaka mi Kibibila batatuka kimvuka. Mambu mbi zikhomba bavanga muingi kuba sadisa bavutuka?

Kibanga ki Nsungi ki kilumbu 1 Ngonda Yinna, 1920 mu Kingelesu, muba dilongi dimueka diba ntu diambu: “Tuzingilanu mu Ndembama.” Muawu muba khindusulu ayiyi: “Tuidi lufiatu ti baboso badi phevi yi Mfumu, badi bakubama muingi kuzimbakana mambu mavioka kumbusa, muingi kubue zingila mu kithuadi ayi kubue sadila va kimueka dedi bo binama bi nyitu binsadilanga va kimueka.”

Bawombo bakindusu mu bikuma abiobio. Khomba mueka ayi nkazi’andi batuba: “Befu tukikinina ti diba diambu dimbi tuvanga kutatuka kimvuka mu kuvioka mvu wumueka, mu thangu zikhomba zinkaka baba tatamana kuvanga kisalu ki kusamuna. . . . Tunta mana ti tualasa bue bika ko mutu wunkaka ka tuvanga kuvekuka mu nzila yi kiedika.” Zikhomba beni zinunga kuvutuka mu kimvuka, kisalu kiwombo baba muingi kuvanga kuntuala.

BATONA KUKABULA “ZG”

Mu kilumbu 21 Ngonda Yinsambanu 1920, Minlonguki mi Kibibila bakivana mu kisalu kingolo ki kukabula “ZG,” buku babasisa yiba ntu diambu Kisalu ki Kusamuna Kimeni. * Bo ntinu kakandimina tubika kubue sadila buku beni mu mvu 1918, zibuku ziwombo ba yibasisila zilundama.

Batumisa minsamuni mioso kubika kuandi to mintuami ntuala mu kisalu ki kukabula buku beni. Khomba Edmund Hooper wuntebukila mawu moyo, wutuba: “Mu kadika kimvuka, wosokua nsamuni wubotama wuba phuila yi kusamuna, wuba luaku lu kuvanga mawu. Ayi kadika nsamuni wuba diyindu adidi: ‘Yitidi kuenda’—kue zabikisa madi mu buku ZG.” Bawombo mu bawu, yawu yiba khumbu yitheti basamuna mu nzo ka nzo. Khomba Edmund wubue tuba: “Befu tutona kubaka mua diyindu mu kisalu ki ngolo kiba yitu kuntuala ki kutiamuna zitsangu beni mvandi mu zitsi zinkaka.”

KUBUE SIKIKA KISALU KI KUSAMUNA KU EUROPA

Bo Mvita Wutheti Wunneni mu Nza wutona, diyiza ba diambu diphasi kuzaba mambu Minlonguki minkaka mi Kibibila mu zitsi zi kinanu babe viokila. Muingi kubaka bu kubombila zikhomba beni ayi kubue sikimisa kisalu ki kusamuna mu zitsi beni, buawu mu kilumbu 12 Ngonda Yinana 1920, yaya Rutherford ayi zikhomba zinkaka zinna, bayendila ku Grã-Bretanha ayi zitsi zinkaka zi Europa ayi Oriente Médio.

Khomba Rutherford ku Ngipiti

Mu thangu yaya Rutherford bavitila ku Grã-Bretanha, Minlonguki mi Kibibila bavanga Zikhutukunu 3 zi Mavula ayi 12 di zikhutukunu zi baboso. Thalu yi batu balandakana zikhutukunu beni yilenda ba 50.000 di batu. Kibanga ki Nsungi kitubila matedi minkungi beni kituba: “Zikhomba bakindusu ayi babaka mbombolo. Bawu baluta ba kithuadi, luzolo ayi kifuza mu kisalu ki kusamuna. Mintima miwombo miba mu kiunda mivutuka kubue ba mu mayangi.” Bosi ku Paris, yaya Rutherford wubue vanga disolo, “Bivevi Badi mu Kuzinga Bubu, Balasa Fua ko.” Bo disolo ditona, kibuangu kioso kiwala batu ayi kutsuka, 300 di batu badinda ndongukulu muingi babuela visa mambu balonga.

Nkanda wuba zabikisa disolo divangimina va kibuangu Royal Albert ku Londres

Mu zisabala zilanda, zikhomba bayenda ku Atene, Cairo ayi Yelusalemi. Muingi kusadisa batu bavua nkinza kiedika, yaya Rutherford wuzibula ku Ramallah, va ndeku Yelusalemi, kibuangu ki bafueti bakilanga bilongulu. Bosi bavutuka ku Europa. Bawu bazibula kuna kikatalayi ki Europe Central ayi batula kuna bisadulu muingi kutona kubasisanga bilongulu.

KUKUNDULA MAMBU MAKHAMBULU MASONGA

Mu Ngonda Yivua, 1920, Minlonguki mi Kibibila babasisa levista 27 A Idade de Ouro. Yawu yibasisa mambu mawombo maphasi voti khuamukusu bavangila Minlonguki mi Kibibila mu mvu 1918. Kisadulu tube tubila kumbusa, kiba basisanga bilongulu bavana dizina Dikumbi di Mvita, kisala builu ayi muinya muingi kubasisa 4 milhões di zi levista.

Foto yi khomba Emma Martin zipulicia balunda

Mintangi miwombo bayiza zaba mambu mamonikina khomba Emma Martin. Nandi wuba ntuami ntuala ku divulu bantedilanga Bernardino, ku California. Mu kilumbu 17, Ngonda Yintatu 1918, nandi ayi zikhomba zitatu zinkaka, Edward Hamm, Edward Sonnenburg ayi E. Stevens, bayenda kue landakana mua lukutukunu lu minlonguki mi Kibibila.

Vayi dibakala dimueka wuba vana, kasa kuenda ko muingi kulonguka Kibibila. Naveka wutuba: “Minu yiyendila kuna mu nsua yitambula kuidi zimfumu . . . muingi kubaka bivisa ayi minu yibaka bivisa yaba tomba.” Kivisa beni kaba tubila buku Kisalu ki Kusamuna Kimeni. Bo vavioka to mua bilumbu, khomba yinkieto  Emma Martin ayi zikhomba zinkaka zitatu, baba kanga ayi baba tula mu buloku mu kuba vunina ti bawu baba kabula buku yinani ntinu kakandimina.

Emma ayi zikhomba zinkaka baba zengila mimvu mitatu mu buloku. Mu kilumbu 17, Ngonda Yitanu 1920, bawu bameka kubue dinda nzo yi lufundusu muingi bafiongunina buboti mambu beni, vayi basa bakuwila ko. Vayi vasa vioka ko thangu yiwombo mambu mayiza baluka.

Mu kilumbu 20, Ngonda Yinsambanu 1920, yaya Rutherford wutubila mambu zikhomba aziozio baviokila bo kaba vanga disolo mu lukutukunu lu Mavula luvangimina ku divula di San Francisco. Batu boso bayuwa mawu, mintima miawu miluala beni ayi baboso babaka makani ma kufila nkanda kuidi ntinu wu tsi Estados Unidos muingi kunzabikisa mawu. Bawu basonika: ‘Befu tuisi ko bayangalala mu lufundusu lukhambulu lusonga bafundisidi . . . Emma Martin . . . Mu kutuba ti nandi wubayisa minsua mi ntinu . . . Tuisi ko mu mayangi mu phila yimbi zimfumu basadidi kiyeku kiawu ayi mangolo mawu mu kunzengila nkanu wu buloku mu mambu makhambulu masonga . . . Amomo make mambu matsoni beni.’

Mu kilumbu kilanda, ntinu wuba va luyalu Woodrow Wilson mu thinu wutuma babasisa khomba Emma Martin ayi zikhomba zinkaka zitatu batula mu buloku. Buloku baba tula bukhambulu busonga, bumana mu kinzimbukila.

Ku tsuka mvu 1920, Minlonguki mi Kibibila baba bibila biwombo muingi kukuangalala. Kisalu ku kikhulutu kitatamana kubuelama ayi baklisto bakiedika baba tatamana kusamuna zitsangu ti Kintinu ki Nzambi, kiawu to kiala manisa ziphasi mu batu. (Matai 24:14) Mu mvu wulanda, 1921, wuyiza luta ba mvu wumboti muingi kuzabikisa kiedika ki Kintinu.

^ Lut. 18 Buku Kisalu ki Kusamuna Kimeni, yiba buku Yisambuadi yi kulongukila Kibibila yiba kapa yilebila. Ayi batedila yawu “ZG.” Mbi bisono abiobio biba sundula? “Z” yiba sundula Kibanga ki Nsungi babasisa mu kilumbu 1 Ngonda Yintatu 1918 (mu Kingelesu Zion’s Watch Tower), ayi “G”, bo kidi kisono ki Sambuadi ki Alfabeto, yiba sundula buku Yisambuadi yi kulongukila Kibibila.