1. Iˇ cuꞈ shawˇ dzeuˇ˗euˬ deuˬ aˬ jeˬ ya jahˇ daˆ leꞈ˗eu nga?

 Nawˇ iˇ cuꞈ shawˇ dzeuˇ maˬ loˇ? Shawˇ dzeuˇ naˇ nawˇ iˇ cuꞈ shawˇ ngeh, aˬ cawˬ deuˬ˗ahˇ nawˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ jah˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ mawꞈ˗eu lehˇ bi siˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. b Ehˇ kʼawꞈ teu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ˗a siˬ. Nawˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ jah˗eu jeˬ ya bi myaˬ laˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ zmˬ luꞈ˗eu lehˇ jah ziꞈ laˇ ni ya leh jeh daˆ leꞈ˗eu meh.

2-3. Nymˬ˗mˇ iˬ nah Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh luꞈ gaˇ haw ngeh, aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ taˆ˗eu seuˆ dzeuꞈ aˇ gʼehˇ 3 jeˬ aˬ jeˬ mawˇ laˇ˗eu nga?

² Yeˬhawˇbaˬ nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh gaˇ haw ngeh, aˬ yawꞈ˗euˬ seuˆ dzeuꞈ aˇ gʼehˇ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ neh noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ mawˇ laˇ˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ˗euˬ tsaˬ˗eu dawˇ˗eu zahˇ˗ahˇ jiˇ mawˇ laˇ˗eu meh. Heu kawˆ˗ahˇ aˬ dui aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ ya mawˇ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ seuˆ dzeuꞈ aˇ gʼehˇ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu 3 jeˬ˗ahˇ haw ma.

³ Dahˬ beh˗eu jeˬ naˇ, “Miˬyehˇ myaˆ pyawˬ huiˬ nyiˇ maˬ tseˇ”˗eu heu meh. (Gʼaˬkʼehˇ 10:34) Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ nui gaˬ “tsawˇ haˬ zaˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ ka kʼoꞈ˗eu” gʼaˇ duˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ Zaˬmaˇ bi oe ni laˆ noeˬ nehˬ˗euˬ meh. (1 Tiˆmoˇseˬ 2:6; Yoˇhaˬ 3:16) Nymˬ˗mˇ iˬ nah Yeˬhawˇbaˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ ka kʼoꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ bi za˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ naˇ haˬ mawꞈ˗eu yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh bi tsaꞈ gaˬ˗iˇ˗eu meh. Nyiˬ jeˬ aˬ yawꞈ jeˬ naˇ, aˬ yawꞈ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ bi jaˆ˗eu Miˬyehˇ pyeuꞈ. (1 Gawˇliˬtu 14:33, 40) Teu miˇ neh, aˬ yawꞈ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu tsawˇ haˬ deuˬ jiˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ bi jaˆ˗eu aˇ muˇ ya pyeuꞈ meh. Smˇ jeˬ aˬ yawꞈ jeˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ Huiˬ dui dui˗eu “mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ”˗eu gʼaˬ pyeuꞈ. (Iˇsaˬyaˇ 30:20, 21) Teu miˇ neh aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ, aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ mehˬ ngeh maˬ ehˇ, tsaꞈ gaˬ˗iˇ ngeh maˬ ehˇ, Miˬyehˇ neh sheuˬ gʼeh˗eu laꞈ kʼoeˇ boꞈ˗euˬ Jaˇliꞈ gaˇ kawˆ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ mehˬ˗eu  meh. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ seuˆ dzeuꞈ aˇ gʼehˇ heu smˇ jeˬ˗ahˇ dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ saˇ ka˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ ya mawˇ˗eu nga? Nymˬ˗mˇ iˬ nah tawˇ neh aˬ joˆ˗ehˇ mawˇ laˇ˗eu nga? Nymˬ˗mˇ iˬ nah muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ aˬ dui˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ gaˇ mˇ nya ni aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu nga?

4. Gʼaˬkʼehˇ 1:8-ahˇ haw ngeh, Yeˬ suˇ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ aˬ jeˬ mˇ lehˇ dawˬ biꞈ˗euˬ nga? Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ caw ba nya˗eu aˬ jeˬ nga?

⁴ Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ saˇ ka˗ahˇ. Yeˬsuˇ neh tsaꞈ gaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ tsawˇ haˬ˗ahˇ noeˬ tmˬ˗eu jeˬ biꞈ˗eu meh. (Luˇkaꞈ 4:43) Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ neh mˇ dahˬ beh taˬ˗euˬ gaˇ heu “mˬ dzeˇ miˇ dzeˇ keuˆ ni” mˇ gʼeh lehˇ dawˬ biꞈ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 1:8-ahˇ gui.) Aˬ yawꞈ maꞈ yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ˗ahˇ gʼoe˗awˇ gaˇ heu maˬ mˇ nya˗a. Teu miˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬsuˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ biꞈ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ “caw ba˗eu gʼaˬ” pyeuꞈ˗eu muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ loˬ˗eu meh.—Yoˇhaˬ 14:26; Zaˬkaˬliˇ 4:6.

5-6. Muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ aˬ joˇ joˆ˗ehˇ caw ba˗euˬ nga?

⁵ Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ A.D. 33 Beˬdeˬgoˇdeˬ aˇ nah˗ahˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ za˗euˬ meh. Baoˬ heu aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ taˆ lehˇ tsaꞈ gaˬ dahˬ beh laˇ ni caw ba nehˬ˗awˇ, aˇ yamˬ tiˬ kʼehˬ laꞈ kʼoeˇ yaw myaˬ heˇ gʼaˬ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ˗ahˇ ha geuꞈ laˇ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 2:41; 4:4) Aˬ yawꞈ maꞈ laˆ tsoeˬ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ maˬ guˆ˗eu uˬ taꞈ, tsaꞈ gaˬ˗eu jiˇ maˬ naˬ leˇ ni Miˬyehˇ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Miˬyehˇ˗ahˇ “nawˬ˗euˬ zaˬ kʼaˆ pyeuꞈ˗eu nga maꞈ nawˬ˗euˬ dawˬ kʼaˬ duˬ ni mehˬ nehˬ nya ni caw ba nehˬ laꞈ” lehˇ guiˬ lahˬ shaˇ gʼaˬ ngeh, ‘aˬ yawꞈ maꞈ dawˬ tawˆ luꞈ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ byah laˇ˗awˇ, nui ma kʼaˬ duˬ ni Miˬyehˇ dawˬ kawˬ mehˬ˗euˬ meh.’—Gʼaˬkʼehˇ 4:18-20, 29, 31.

⁶ Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ shaˬ zahˬ nui jeˬ˗ahˇ jiˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, teu ngeh Jaˇliꞈ paˇ yoˆ yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ jaˆ˗eu uˬ taꞈ, zaˬ lahˇ deuˬ nymˬ˗mˇ iˬ nah loꞈ˗ehˇ Jaˇliꞈ gaˇ kawˆ˗ahˇ dzawˇ nehˬ taˬ˗euˬ paˇ dmˬ deuˬ jiˇ maˬ jaˆ˗a. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ maꞈ aˬ cawˬ tsawˇ jeuˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ ya tsaꞈ gaˬ˗eu meh. Zaˬ lahˇ deuˬ shaˬ zahˬ heu deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ kʼawꞈ, maˬ pyeuꞈ leˇ nya paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu jeˬ˗ahˇ mˇ nya˗euˬ meh. Teu naˇ, heu myaˆ tseˇ kʼoꞈ laꞈ kʼoeˇ “mˬ dzeˇ miˇ dzeˇ keuˆ ni” laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ tsaꞈ gaˬ˗euˬ heu meh.—Gawˇlawˇsehˇ 1:6, 23.

7. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ Miˬyehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ bi mˇ mawꞈ˗eu lehˇ 100 kʼoꞈ dzehˬ ni siˬ nya dzeuˇ˗euˬ lehˇ aˬ dui˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ laˇ˗eu nga? Toˆ˗ehˇ siˬ nya ngeh aˬ yawꞈ maꞈ aˬ jeˬ jahˇ˗euˬ nga?

⁷ Nymˬ˗mˇ iˬ nah. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ sheuˬ gʼeh luꞈ˗awˇ loˬ˗eu gʼaˬ deuˬ biꞈ nehˬ luꞈ˗a siˬ. Myaˬ tiˬ paˆ naˇ, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ sheuˬ gʼeh˗eu laꞈ kʼoeˇ bi boꞈ˗euˬ Jaˇliꞈ neh sheuˬ gʼeh˗eu meh. Teu laꞈ kʼoeˇ Yeˬsuˇ neh Miˬyehˇ gaˇ mˇ˗euˬ gaˇ kawˆ ahˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ neh mˇ dahˬ beh taˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ mˇ lehˇ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ biꞈ taˬ˗euˬ dawˬ deuˬ jiˇ ahˇ˗eu meh. (Maꞈtehˬ 28:19, 20) Maˇ diˇ naˇ, maˬgaˬziˇ heu 1881 kʼoꞈ, Shiꞈ siˬ ba la˗ahˇ neh naˇ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. “Aˬ dui tsawˇ haˬ zaˬ neh bi ciˬ huiˬ ciˬ mahˇ˗eu gʼaˇ duˬ hawˇ˗eu smˇ muiˬ muiˬ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ bi kuˇ bi tseˇ˗euˬ maˬ ngeuˇ, aˬ dui kʼaˇ jaˆ˗eu jeˬ zmˬ˗awˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ tsaꞈ gaˬ˗eu gʼaˇ duˬ ma.” 1919 kʼoꞈ˗ahˇ doˆ laˇ˗euˬ Gaˇ heu aˬ suˇ gʼaˬ˗ahˇ a nehˬ˗euˬ nga? lehˇ ehˇ˗eu paˇ dmˬ˗ahˇ “Aˬ dui mˇ paˬ˗ehˇ gʼeh gaˇ gʼawˬ myaˬ ni jaˆ˗a siˬ. Ehˇ kʼawꞈ gaˇ heu naˇ Sahˬpaˬ˗euˬ gaˇ pyeuꞈ˗awˇ aˬ dui gaˇ heu˗ahˇ mˇ nya ni aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu meh” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ loꞈ˗ehˇ duˇ ni mehˇ nmˇ heu deuˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ tsawˇ jeuˬ yawˬ jeuˬ na luꞈ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ nya ni caw ba nehˬ laꞈ meh lehˇ jah˗eu miˇ neh, gaˇ heu kʼaˬ duˬ ni kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh leh jeh˗awˇ mˇ˗euˬ meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui jiˇ teu loꞈ˗ehˇ jah ziꞈ˗eu ma.

8-9. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ mˇ huiˬ gʼeh˗eu gʼaˇ duˬ aˬ joˇ joˆ˗ehˇ jahˇ˗euˬ nga?

⁸ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ muiˬ dzehˬ˗eu keu ka deuˬ zmˬ˗awˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ biˇ kʼawˬ˗eu meh. Keu ka heu deuˬ naˇ, sahˬ boꞈ paˇ dmˬ deuˬ, “Mˬ miˇ beh˗euˬ gaˇ kawˆ biˬdiˬoˬ”, teˇ saˇ pah˗eu bawˬ keuˆ, daˇ heh neh guˇ gaˬ˗eu lawˬ liˬ, teˇ saˇ dawˆ duˬ, heu deuˬ pyeuꞈ˗awˇ, nymˬ˗mˇ iˬ nah jiˇ ni doˆ laˇ˗euˬ keu ka yaw shuiꞈ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗eu meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Miˬyehˇ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ dzeuˇ yaꞈ ngeh naˆ maˬ tseˇ gʼawˬ mya tsawˇ jeuˬ˗euˬ dawˬ yuˇ  paˇ˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ yawˬ ha˗euˬ dawˬ neh laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ bi gaˬ˗eu gʼaˇ duˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ myaˆ pyawˬ huiˬ nyiˇ maˬ tseˇ˗a. Aˬ yawꞈ maˬ keuˆ laˇ mi naˆ˗ehˇ “miˇ kʼahˬ tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ” laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ tsaꞈ gaˬ doe tehꞈ˗a lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Pah mehˬ˗eu 14:6, 7) Aˬ yawꞈ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ Miˬyehˇ Miˇkʼahˬ gaˇ kawˆ bi gaˬ mawꞈ˗eu meh.

⁹ Aˬ dui˗ahˇ maˬ bi uˇ leˇ laꞈ gaˇ jawˇ˗eu deuˬ˗ahˇ tawˇ neh, aˬ dui aˬ joˆ˗ehˇ tsaꞈ gaˬ nya˗eu nga? Teu deuˬ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu gʼaˇ duˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ tsawˇ haˬ uiˬ gaˇ tsaꞈ gaˬ˗eu jeˬ noeˬ doˆ laꞈ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, 2001 kʼoꞈ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ Paˇlaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ sahˬ boꞈ byaˬ˗eu gʼaˇ duˬ laˆ lawˬ hawˇ˗eu keu ka nui deuˬ bi zmˬ dahˬ beh laˇ˗awˇ, aˇ nah naˇ miˇ kʼahˬ yawˬ kʼahˬ yawˬ˗ahˇ jiˇ bi zmˬ˗eu meh. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ gaˇ neh muiˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Kʼoeˇ naˇ 2011 kʼoꞈ˗ahˇ Aˬmeˬliˇkaˬ miˇ kʼahˬ Niˬ˗yuˬ Yawˇ Siˇtiꞈ tsawˇ haˬ kʼaˇ uiˬ˗eu tsahˇ˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu jeˬ yaw shuiꞈ dahˬ beh laˇ˗euˬ meh. Aˇ dahˬ beh˗eu kʼoꞈ˗ahˇ paˇ dmˬ 102,129 dmˬ hawˇ˗eu maˬgaˬziˇ 68,911 dmˬ biˇ kʼawˬ nya˗awˇ, 4,701 gʼaˬ byah ni Jaˇliꞈ shaˇ dzaw laˇ˗euˬ meh. Heu gaˇ haw ngeh Yeˬhawˇbaˬ gaˇ heu˗ahˇ gʼaˬ biꞈ luꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Teu miˇ neh uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ miˇ kʼahˬ doe ni sahˬ boꞈ byaˬ˗eu keu ka deuˬ bi zmˬ˗euˬ meh.

10. Aˬ dui tsaꞈ gaˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu mehˬ˗eu jeˬ muiˬ daˆ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

¹⁰ Aˬ dui mˇ nya˗eu jeˬ. Mehˬ bawˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui yaw muiˬ˗ehˇ tsaꞈ gaˬ nya laˇ ni mehˬ nehˬ laꞈ˗eu meh. Teu miˇ neh aˬ dui yawˬ ha neh ya siˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ zmˬ iˇ˗awˇ, aˬ myah luꞈ yawˬ ha˗euˬ tsaꞈ gaˬ˗eu aˇ muˇ nehˬ˗ehˇ ya tsaꞈ gaˬ˗iˇ˗eu meh. Mehˇ nmˇ deuˬ aˬ dui˗ahˇ tsaꞈ gaˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu mehˬ˗eu jeˬ muiˬ daˆ laˇ ni caw ba nehˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ neh yaw muiˬ˗ehˇ dehꞈ˗euˬ jeˬ jiˇ, aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Shaˬ˗eu jeˬ gʼawˬ mya ni jaˆ kʼawꞈ oˇ oꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ tsaꞈ gaˬ daˆ leꞈ. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, heu kawˆ˗euˬ Jaˇliꞈ aˇ deuˆ daˬ ma hmˬ˗ahˇ, aˬ dui Miˬyehˇ neh noeˬ taˬ˗euˬ jeˬ mˇ byah nya˗eu heu naˇ, yawˬ ha˗euˬ gʼaˬ baˬ da neh maˬ ngeuˇ˗a, muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ baˬ da neh meh lehˇ ya siˬ˗euˬ ma. (Zaˬkaˬliˇ 4:6) Gaˇ heu naˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu yaw duˬ baw meh lehˇ aˬ dui jah˗eu ma.

11. Dahˬ beh˗euˬ saˇ ka˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ jaˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ, uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ gaˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ˗euˬ nga?

¹¹ Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ saˇ ka˗ahˇ. Mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ  yawꞈ jaˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ˗euˬ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ mehˬ bawˬ gm˗eu laꞈ kʼoeˇ gaˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ mˇ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 2:42) Yaw jeˬ ma jeˬ, A.D. 49 kʼoꞈ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ baˆ kʼoˆ mehˬ dzaˬ yehˬ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ laˆ piˇ ngeh, muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ sheuˬ gʼeh nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ za˗euˬ meh. Ka li zaˬ deuˬ gaˇ kawˆ heu˗ahˇ noeˬ˗eu jeˬ maˬ duˇ leˇ naˇ, tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ maˬ huiˬ maˬ mahˇ laˇ nya˗a. Uˆ lahˇ˗eu aˇ muˇ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ pyeuꞈ kʼawꞈ, Yuˇdaˆ deuˬ˗euˬ zahˇ sahˇ kʼoꞈ˗ahˇ maˬ ehˇ, gaˇ kawˆ heu˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu deuˬ˗euˬ nui noeˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, maˬ caw teh˗a. Aˬ yawꞈ maꞈ Jaˇliꞈ˗euˬ nui noeˬ nui duˇ˗ahˇ poˆ tseˇ˗awˇ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ nehˬ bi sheuˬ gʼeh˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 15:1, 2, 5-20, 28) Teu loꞈ˗ehˇ jahˇ ngeh aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ˗euˬ nga? Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ nehˬ noeˬ tsehˆ˗euˬ jeˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗awˇ, mehˇ nmˇ deuˬ mehˬ bawˬ gm˗awˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗eu uˬ taꞈ, tsaꞈ gaˬ˗eu gaˇ jiˇ huiˬ laˇ mahˇ laˇ˗euˬ meh.—Gʼaˬkʼehˇ 15:30, 31; 16:4, 5.

12. Nymˬ˗mˇ iˬ nah Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ jaˆ luꞈ ngaˇ lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ siˬ laˇ˗eu nga?

¹² Nymˬ˗mˇ iˬ nah. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ jaˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh. 1895 kʼoꞈ, Tseˇ tiꞈ siˬ ba la 15 nah˗ahˇ doˆ laˇ˗euˬ, Ziˇoˬ˗euˬ Loꞈ˗eu nymˇgoˇ hawˇ˗eu Ka li zaꞈ le˗eu gaˇ kawˆ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ lehˇ ehˇ˗eu paˇ dmˬ˗ahˇ 1 Gawˇliˬtu 14:40-ahˇ dawˬ pehˬ taˬ˗eu aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ “Tsaˬ ni bi jaˆ˗awˬ” lehˇ ehˇ˗eu gaˇ kawˆ tiˬ kawˆ ahˇ˗eu meh. Teu kawˆ laꞈ kʼoeˇ “Gʼaˬ kʼehˇ deuˬ dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ aˇ muˇ˗ahˇ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ tsaˬ ni bi jaˆ˗eu gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ gʼawˬ myaˬ jeˬ boꞈ nehˬ˗euˬ meh. . . . Aˬ dui ‘aˬ dui˗ahˇ bi mehˬ bi tsoˆ˗eu gʼaˇ duˬ boꞈ taˬ˗euˬ’ jeˬ˗ahˇ mˇ caw˗eu heu naˇ, aˇ yeˇ huiˬ meh” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Loˇmaˆ 15:4) Nymˬ˗mˇ iˬ nah jiˇ aˇ maꞈ aˇ muˇ dahˬ beh˗euˬ saˇ ka˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ loꞈ˗ehˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ jaˆ nya ni leh jeh˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ dui aˇ muˇ yawˬ muˇ yawˬ, maˬ ngeuˇ naˇ miˇ kʼahˬ yawˬ kʼahˬ yawˬ˗ahˇ bawˬ dzaˬ˗iˇ naˇ, Loꞈ˗eu nymˇgoˇ aˬ geu kawˆ˗ahˇ dzaw˗awˇ, aˬ joˆ˗ehˇ dzaw˗eu lehˇ siˬ nya˗eu miˇ neh, yawˬ ha˗euˬ aˇ muˇ˗ahˇ jawˇ˗eu loꞈ˗ehˇ nui ma shaˇ˗eu meh. Miˬyehˇ˗euˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ tehꞈ˗ehˇ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ heu loꞈ˗ehˇ mehˬ bawˬ bi gm nya˗eu meh.—Zeˬpaˬniˇ 3:9.

13. Yaˬkoˆ 3:17-ahˇ haw ngeh aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ aˬ jeˬ jeˇ naˇ haˬ paˬ˗ehˇ gʼeh nga?

¹³ Aˬ dui mˇ nya˗eu jeˬ. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ ‘nui ma tiˬ siˬ tehꞈ˗ehˇ bi taˬ’ mawꞈ˗eu meh. (Eˇpeˇsu 4:1-3) Teu miˇ neh yawˬ ha˗ahˇ heu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ ‘Ngaˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ mehˬ bawˬ gm˗awˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ ni leh jeh luꞈ miˇ˗a laˬ? Ngaˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ˗euˬ ehˇ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ luꞈ  miˇ˗a laˬ? Ngaˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ gaˇ za taˬ ngeh ngehˬ˗ehˇ dzehˬ mehˇ nmˇ deuˬ ngaˬ˗ahˇ nui ma taˬ coeˇ ngaˇ laˬ? Ngaˇ aˇ yamˬ˗ahˇ taˬ huiˬ˗awˇ aˬ cawˬ˗ahˇ caw ba˗eu gʼaˇ duˬ leh jeh miˇ˗a laˬ?’ (Yaˬkoˆ 3:17-ahˇ gui.) Aˬ dui laˆ paˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu tiˬ jeˬ na˗ahˇ ya mawˇ naˇ, muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ neh ya bi caw ba˗eu meh. Aˬ dui nui ma hawˇ˗eu mˇ jeˬ shaˇ kawˆ muiˬ daˆ laˇ ni muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ neh ngehˬ˗ehˇ bi laˆ paˇ naˇ ngehˬ˗ehˇ mehˇ nmˇ deuˬ jiˇ aˬ dui˗ahˇ gaˬ dzehˬ laˇ˗awˇ, aˇ poeˬ taˬ bawˬ dzehˬ laˇ˗eu meh.

14. Gawˇlawˇsehˇ 1:9, 10-ahˇ haw ngeh, Yeˬhawˇbaˬ dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ mehˬ˗euˬ nga?

¹⁴ Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ saˇ ka˗ahˇ. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ ya mehˬ gaˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu meh. (Ja ceuˬ 32:8) Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ, aˬ yawꞈ˗ahˇ bi siˬ nya mawꞈ˗awˇ, bi gaˬ mawꞈ˗eu uˬ taꞈ, mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ dehꞈ˗eu jeˬ jiˇ bi za mawꞈ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ maˬ mehˬ nehˬ naˇ heu dawˬ tawˆ luꞈ maˬ pyeuꞈ leˇ nya. (Yoˇhaˬ 17:3) Dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ saˇ ka˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ mehˬ nehˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ Ka li zaˬ aˇ muˇ˗ahˇ zmˬ˗euˬ meh. (Gawˇlawˇsehˇ 1:9, 10-ahˇ gui.) Yeˬsuˇ neh saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ “caw ba˗eu gʼaˬ” pyeuꞈ˗eu muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ jiˇ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ caw ba˗eu meh. (Yoˇhaˬ 14:16) Muiˬ˗eu sawˇ˗eu yaw sahˇ heu naˇ, zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ gʼoˆ shaw dzehˬ laˇ ni maˬ ehˇ, laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ Yeˬsuˇ neh mehˬ˗awˇ mˇ˗euˬ gaˇ kawˆ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ noeˬ taˬ nya ni maˬ ehˇ, caw ba nehˬ˗euˬ meh. Zaˬ siˬ nui gahˇ teu deuˬ naˇ, dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ˗ahˇ nui jah bi ziꞈ laˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ uˬ taꞈ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ jiˇ gaˬ dzehˬ laˇ ni caw ba nehˬ˗euˬ meh.

15. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ neh Iˇsaˬyaˇ 2:2, 3-ahˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ mˇ caw luꞈ˗eu lehˇ aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ mawˇ laˇ˗eu nga?

¹⁵ Nymˬ˗mˇ iˬ nah. Yeˬhawˇbaˬ aˇ saˬ saˬ˗eu “aˇ nah aˇ yamˬ”˗ahˇ tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca dawˬ tawˆ luꞈ aˬ yawꞈ neh bi mehˬ bi tsoˆ˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ yawꞈ˗euˬ gawˬ jawˬ˗ahˇ laˇ meh lehˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 2:2, 3-ahˇ gui.) Nymˬ˗mˇ iˬ nah ehˇ taˬ˗euˬ dawˬ heu byah laˇ gaˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Aˬ dui maˇ maˇ ni gʼeh˗eu uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ heu naˇ, maˬ muiˬ maˬ shawˇ˗eu uˬ duˬ tahˬ˗eu nui jeˬ taꞈ˗ehˇ muiˬ dzehˬ nga lehˇ ya mawˇ˗euˬ ma. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ nui jah paw˗euˬ dzaˬ byawˇ gʼawˬ mya ni laˆ dawˆ nehˬ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 25:6) Yeˬhawˇbaˬ “saˇ jaˇ ziꞈ˗awˇ  noeˬ dahˇ doe˗eu zaˬ kʼaˆ”˗ahˇ neh zaˬ siˬ nui gahˇ gʼawˬ mya ni biꞈ˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu, gʼawˬ mya jeˬ biꞈ nehˬ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, aˬ dui gui nya˗eu gaˇ kawˆ gʼawˬ mya jeˬ jaˆ˗awˇ, dawˬ mehˬ mehˬ˗eu jeˬ˗ahˇ naˇ haˬ nya˗eu uˬ taꞈ, biˬdiˬoˬ jiˇ gʼawˬ mya jeˬ jaˆ˗eu meh. (Maꞈtehˬ 24:45) Aˬ dui Yawˇbaˆ˗euˬ cawˬ Eˇliˇhuˆ neh “[Miˬyehˇ]˗aˬ, dawˬ tawˆ kʼoeˇ taˆ huiˬ˗eu mehˬ˗eu tsoˆ˗eu gʼaˬ meh” lehˇ ehˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ nui ma tsaˬ˗eu ma.—Yawˇbaˆ 36:22.

16. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ neh mehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za nya ni aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

¹⁶ Aˬ dui mˇ nya˗eu jeˬ. Miˬyehˇ˗euˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ heu naˇ, aˬ dui neh ya gui˗euˬ jeˬ hawˇ˗eu Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ pyehˆ tseˇ˗euˬ jeˬ zmˬ˗iˇ nya ni caw ba nehˬ laꞈ˗eu meh. Ja ceuˬ sahˬ boꞈ boꞈ˗euˬ tiˬ gʼaˬ “Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗oˇ, nawˇ bi mˇ mawꞈ˗eu jeˬ mˇ nya ni, ngaˬ˗ahˇ mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ laꞈ˗awˬ. Nawˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ naˇ haˬ geuꞈ ma. Nawˬ˗ahˇ nui ma gʼawˇ mawˇ a nehˬ nya ni mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ laꞈ˗awˬ” lehˇ boꞈ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ guiˬ lahˬ shaˇ luꞈ˗uˇ. (Ja ceuˬ 86:11) Aˬ dui Jaˇliꞈ˗ahˇ pyehˆ tseˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ neh jahˇ doˆ taˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ gui˗awˇ haw luꞈ˗uˇ. Aˬ dui neh aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗euˬ jeˬ naˇ, zaˬ siˬ nui gahˇ gʼawˬ mya ni za˗eu gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ, yawˬ ha neh ya siˬ˗euˬ jeˬ heu maˇ maˇ ni gʼeh˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ jah ziꞈ˗awˇ, zaˬ siˬ nui gahˇ teu dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ zmˬ˗iˇ˗eu heu ma. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ aˬ dui toˆ˗ehˇ jahˇ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ jiˇ gʼaˬ ya biꞈ˗eu meh. (Heˬbyehˇ 10:24, 25) Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ aˬ dui˗euˬ nymˇ jiˇ loꞈ˗ehˇ duˇ˗eu miˇ neh meh. Aˬ dui bawˬ dzaˬ ngeh nui ma laꞈ kʼoeˇ neh dawˬ kʼoꞈ biꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ hawˇ˗eu yawˬ ha˗ahˇ doˇ˗eu gaˇ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ mˇ nya˗eu gʼaˇ duˬ, muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ ya shaˇ˗eu meh. Aˬ dui heu loꞈ˗ehˇ jahˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ Zaˬmaˇ˗ahˇ, aˬ dui aˬ yawꞈ nyaꞈ˗euˬ aˇ poeˬ baw˗eu “yawˇ deuˬ”˗ahˇ gaˬ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.—Yoˇhaˬ 21:15-17.

17. Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ nya˗eu nga?

¹⁷ Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ Miˬyehˇ˗euˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ sheuˬ gʼeh˗eu aˇ maꞈ aˇ muˇ tiˬ muˇ tehꞈ˗ehˇ dzehˇ laˇ˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ dui kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗awˇ, Miˬyehˇ˗euˬ nui gaˬ˗ahˇ dzaw geuꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ myaˆ pyawˬ huiˬ nyiˇ maˬ tseˇ ni yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu guiˬ lahˬ dawˬ tsaꞈ gaˬ. Tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ˗awˇ, yawˬ jeˬ na luꞈ aˬ yawꞈ gaˇ yawꞈ bi jaˆ˗eu Miˬyehˇ˗ahˇ dzaw geuꞈ˗awˇ, aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ mehˬ bawˬ gm ni leh jeh. Kʼoeˇ naˇ, Huiˬ dui dui˗eu mehˬ˗eu tsoˆ˗eu gʼaˬ˗ahˇ dzaw geuꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ aˬ yawꞈ neh lehˬ hmˬ nehˬ taˬ˗euˬ yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za nya ni leh jeh. Toˆ˗ehˇ jahˇ naˇ, Saˬdaˬ˗euˬ miˇ tsaˬ aˇ saˬ saˬ˗eu keuˆ le ngeh, aˬ dui maˬ guˆ˗eu uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ aˇ maꞈ aˇ muˇ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu laꞈ kʼoeˇ gaˇ mˇ˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ kʼaˬ duˬ ni jawˇ nya˗eu meh.