1. Bʼar wank li naʼlebʼ li jwal us naq tqabʼaanu saʼ li qayuʼam?

LI NEKEʼXBʼAANU ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej saʼebʼ li xyuʼam nakanaak saʼ xchʼoolebʼ li alal kʼajolbʼej chiru naabʼal chihabʼ. Wi moko us ta li naʼlebʼ li teʼxbʼaanu, teʼxkʼam chaq chʼaʼajkilal saʼ xbʼeenebʼ li ralal xkʼajol, abʼan wi us li naʼlebʼ li teʼxbʼaanu, teʼxkʼam chaq li sahil chʼoolejil choʼq rehebʼ. Aʼut, ebʼ li alal kʼajolbʼej tento ajwiʼ teʼxsikʼ li chaabʼil naʼlebʼ saʼebʼ li xyuʼam. Li naʼlebʼ li jwal us naq tqabʼaanu saʼ li qayuʼam aʼan kʼanjelak chiru li Jehobʼa li qachoxahil Yuwaʼ (Sal. 73:28).

2. Joʼ naxkʼut li Santil Hu, kʼaru li chaabʼil naʼlebʼ kixbʼaanu saʼ li xyuʼam laj José, li xMaría ut li Jesús?

² Li xnaʼ xyuwaʼ li Jesús xeʼraj xtenqʼankil ebʼ li ralal xkʼajol re naq teʼkʼanjelaq chiru li Jehobʼa, ut xeʼxkʼutbʼesi rikʼin li xbʼaanuhomebʼ naq aʼan li jwal wank xwankil saʼebʼ li xyuʼam (Luc. 2:40, 41, 52). Li Jesús kixbʼaanu ajwiʼ li chaabʼil naʼlebʼ saʼ li xyuʼam li kitenqʼank re chi xbʼaanunkil li kʼanjel kʼebʼil saʼ ruqʼ saʼ li rajom li Jehobʼa (Mat. 4:1-10). Naq kiwinqiloʼk li Jesús, chaabʼil, tiik xchʼool ut inkʼaʼ naxuwak. Junaq li naʼbʼej malaj yuwaʼbʼej li naxra li Jehobʼa qʼaxal tsahoʼq raj saʼ xchʼool wi joʼkan nanaʼlebʼak junaq li ralal xkʼajol.

3. Bʼar wank ebʼ li patzʼom li tqasume saʼ li tzolom aweʼ?

³ Saʼ li tzolom aweʼ tqasume ebʼ li patzʼom aʼin: Bʼar wank li chaabʼil naʼlebʼ li kixbʼaanu li Jehobʼa chirix li Jesús? Kʼaru naru nekeʼxtzol ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej rikʼin li xeʼxbʼaanu laj José ut li xMaría? Ut, kʼaru naru nekeʼxtzol ebʼ laj paabʼanel li toj saajebʼ rikʼin li kixbʼaanu li Jesús saʼ li xyuʼam?

4. Bʼar wank li naʼlebʼ li jwal wank xwankil kixbʼaanu li Jehobʼa chirix li Ralal?

⁴ Li Jehobʼa kixsikʼ choʼq xnaʼ xyuwaʼ li Jesús ebʼ li kristiʼaan li chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ (Mat. 1:18-23; Luc. 1:26-38). Li aatin li kixye li xMaría chi anchal xchʼool li natawmank saʼ li Santil Hu, naxkʼutbʼesi naq qʼaxal naxra li Jehobʼa ut li Raatin (Luc. 1:46-55). Ut naq laj José kixpaabʼ li kiyeheʼk re xbʼaan li Jehobʼa, naxkʼutbʼesi naq naxra ut naq naraj xsahobʼresinkil xchʼool (Mat. 1:24).

5, 6. Bʼar wank ebʼ li chʼaʼajkilal kixkanabʼ li Jehobʼa naq tixkʼul li Ralal?

⁵ Qakʼehaq reetal naq li Jehobʼa moko kixsikʼ ta choʼq xnaʼ xyuwaʼ li Jesús ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ xbʼihomal. Li mayej li xeʼxyeechiʼi laj José ut li xMaría naq ak kiyoʼlaak li Jesús naxkʼutbʼesi naq nebʼaʼebʼ (Luc. 2:24). Maare laj José kiwank jun xnaʼaj chixkʼatq li rochoch bʼarwiʼ kikʼanjelak joʼ aj peechʼ saʼ li tenamit Nazaret. Chʼolchʼo naq sahebʼ chaq saʼ xchʼool kaʼajwiʼ rikʼin li naʼajmank saʼ xyuʼamebʼ, xbʼaan naq kiwank tana wuqubʼ ebʼ li ralal xkʼajol (Mat. 13:55, 56).

⁶ Li Jehobʼa kixkol li Ralal chiru wiibʼ oxibʼ li rahilal, abʼan kixkanabʼ naq tixnumsi wiibʼ oxibʼ li chʼaʼajkilal (Mat. 2:13-15). Jun eetalil, wankebʼ li xkomon li Jesús li inkʼaʼ xeʼxpaabʼ li kixye. Peʼyaal naq kʼajoʼ tana kirahoʼk saʼ xchʼool naq wiibʼ oxibʼ li xkomon inkʼaʼ xeʼxpaabʼ naq aʼan li Sikʼbʼil Ru? (Mar. 3:21; Juan 7:5). Li Jesús kixnumsi tana ajwiʼ li rahilal naq kikamk laj José li xkabʼ xyuwaʼ. Ut, xbʼaan naq aʼan li xbʼeen alalbʼej, maare kikanaak saʼ ruqʼ rilbʼal li kʼanjel li naxbʼaanu chaq laj José (Mar. 6:3). Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, kixtzol xwenteninkil li xjunkabʼal. Maare kixkamsi ribʼ chi kʼanjelak re xkʼebʼal re li xjunkabʼal li naʼajmank chiruhebʼ. Joʼkan naq naxnaw kʼaru narekʼa junaq li kristiʼaan naq ak xtawasi ribʼ chi kʼanjelak chiru jun kutan.

7. a) Bʼar wank ebʼ li patzʼom li naru nakʼanjelak chiruhebʼ li sumsukebʼ li wankebʼ ralal xkʼajol? b) Joʼ naxchʼolobʼ saʼ Proverbios 2:1-6, kʼaru li naʼlebʼ tento teʼxkʼut chiruhebʼ li ralal xkʼajol ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej?

⁷ Wi sumsukex ut nekeeraj naq teʼwanq eeralal eekʼajol, kʼoxlahomaq aʼin: «Ma tixsikʼ raj qu li Jehobʼa re rilbʼal junaq li kʼuulaʼal joʼ kixbʼaanu rikʼin laj José ut li xMaría saʼ xkʼabʼaʼ naq naqakubʼsi qibʼ ut kaw li qapaabʼal?» (Sal. 127:3, 4). Abʼanan, wi laaʼat chik naʼbʼej malaj yuwaʼbʼej, kʼoxla aʼin: «Ma ninkʼut chiruhebʼ li walal inkʼajol naq aajel ru kʼanjelak chi kaw?» (Ecl. 3:12,  13). «Ma ninkʼe inchʼool chi xkolbʼalebʼ chiru li rahilal ut li tzʼaj aj naʼlebʼ li naxyeechiʼi li ruuchichʼochʼ li naxjolomi laj Tza?» (Prov. 22:3). Relik chi yaal naq inkʼaʼ tatruuq xkolbʼal ebʼ laawalal aakʼajol chiru chixjunil li chʼaʼajkilal li naru nekeʼxnumsi saʼ xyuʼamebʼ, abʼan li naru nakaabʼaanu aʼan xkawresinkilebʼ chiʼus re naq teʼxkuy xnumsinkil. Chanru? Kʼut chiruhebʼ chanru xsikʼbʼal xnaʼlebʼebʼ saʼ li Santil Hu (taayaabʼasi Proverbios 2:1-6). Jun eetalil, wi junaq laakomon naxkanabʼ li yaal, oksi li Santil Hu re xkʼutbʼal chiruhebʼ laawalal aakʼajol kʼaʼut naq jwal wank xwankil naq inkʼaʼ teʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa (Sal. 31:24). Malaj, wi jun rehebʼ laakomon malaj laawamiiw nakamk, kʼut chiruhebʼ laawalal aakʼajol ebʼ li xraqal li Santil Hu li ttenqʼanq rehebʼ chi xkuybʼal li rahilal ut chi xtawbʼal li tuqtuukilal (2 Cor. 1:3, 4; 2 Tim. 3:16).

8. Chanru xeʼxyuʼami laj José ut li xMaría li taql li natawmank saʼ Deuteronomio 6:6, 7?

⁸ Laj José ut li xMaría xeʼruuk xtenqʼankil li Jesús chi xtawbʼal li rusilal li Yos xbʼaan naq xeʼxpaabʼ li chaqʼrabʼ li kixkʼe li Jehobʼa rehebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej (taayaabʼasi Deuteronomio 6:6, 7). Laj José ut li xMaría qʼaxal nekeʼxra chaq li Jehobʼa ut li jwal wank xwankil chiruhebʼ aʼan xtenqʼankil ebʼ li ralal xkʼajol chi xraabʼal li Jehobʼa joʼ nekeʼxbʼaanu aʼan.

9. Kʼaru ebʼ li naʼlebʼ li wank xwankil xeʼxbʼaanu laj José ut li xMaría?

⁹ Laj José ut li xMaría xeʼxkʼe xqʼe re naq li xjunkabʼal rajlal yooqebʼ xloqʼoninkil ru li Jehobʼa. Rajlal xamaan xeʼwulak saʼ li sinagoga li wank Nazaret ut rajlal chihabʼ xkohebʼ Jerusalén chi xninqʼehinkil li Paswa (Luc. 2:41; 4:16). Maare xeʼroksi li hoonal naq xkohebʼ Jerusalén re xkʼutbʼal chiru li Jesús ut chiruhebʼ li junchʼol chi ralal xkʼajol li kikʼulmank rikʼin li xtenamit li Jehobʼa. Naq yookebʼ chi xik Jerusalén, xeʼnumeʼk tana chi rilbʼal ebʼ li naʼajej li natawmank resil saʼ li Santil Hu. Ut naq xeʼnaabʼaloʼk ebʼ li ralal xkʼajol, qʼaxal kichʼaʼajkoʼk tana chiru laj José ut li xMaría xkʼebʼal xqʼe re naq joʼ junkabʼal rajlal teʼxloqʼoni ru li Jehobʼa. Abʼan, kʼajoʼ rusilal xeʼxtaw naq xeʼxkʼe xbʼeenwa saʼ xyuʼamebʼ xloqʼoninkil ru li Jehobʼa xbʼaan naq joʼ junkabʼal qʼaxal kawebʼ chaq li xpaabʼal.

10. Kʼaru ebʼ li naʼlebʼ naru nekeʼxtzol ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej rikʼin laj José ut li xMaría?

¹⁰ Kʼaru naru nekeʼxtzol ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej  rikʼin laj José ut li xMaría? Xbʼeen xbʼeen, cheekʼutbʼesi chiruhebʼ leeralal eekʼajol rikʼin li nekeeye ut nekeebʼaanu naq nekeera li Jehobʼa chi anchal eechʼool. Li maatan li qʼaxal chaabʼil li naru nekeekʼe rehebʼ leeralal eekʼajol aʼan xtenqʼankilebʼ chi xraabʼal li Jehobʼa. Ut jun li naʼlebʼ li qʼaxal wank xwankil li naru nekeekʼut chiruhebʼ leeralal eekʼajol aʼan chanru teʼxbʼaanu re naq junelik teʼtzoloq saʼ junesal, teʼtijoq, teʼwulaq saʼebʼ li chʼutam ut teʼpuktesinq (1 Tim. 6:6). Yaal naq tento teekʼe rehebʼ li kʼaʼaq re ru li naʼajmank chiruhebʼ (1 Tim. 5:8). Abʼan, jultikaq eere naq moko li kʼaʼaq re ru ta tkoloq rehebʼ leeralal eekʼajol chiru li rosoʼjik li ruuchichʼochʼ aʼin ut ok saʼ li akʼ Ruuchichʼochʼ, aʼan bʼan li wank saʼ tzʼaqal amiiwil rikʼin li Jehobʼa (Ezeq. 7:19; 1 Tim. 4:8). *

11. a) Chanru tixtenqʼahebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej li naxye saʼ 1 Timoteo 6:17-19 chi xbʼaanunkil li chaabʼil naʼlebʼ saʼ xyuʼamebʼ? b) Bʼar wank li naʼlebʼ li naru nekeebʼaanu joʼ junkabʼal, ut kʼaru li osobʼtesink naru nekeekʼul? (Chaawil li kaaxukuut « Kʼaru naru nekeebʼaanu?»).

¹¹ Makachʼin naq nasahoʼk saʼ qachʼool chi rilbʼal naq naabʼalebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej nekeʼxbʼaanu li chaabʼil naʼlebʼ saʼ xyuʼamebʼ re naq li xjunkabʼal us teʼwanq saʼ li xpaabʼal. Rajlal nekeʼxloqʼoni ru li Jehobʼa saʼ komonil, inkʼaʼ nekeʼxkol ebʼ li chʼutam, ebʼ li nimla chʼutam chi moko li puktesink. Wankebʼ li junkabʼal nekeʼxik chi tenqʼank saʼebʼ li naʼajej bʼarwiʼ joqʼeqil ajwiʼ napuktesimank li chaabʼil esilal. Jalanebʼ chik nekeʼxik chi rulaʼaninkil li naʼajej Betel malaj nekeʼxyeechiʼi ribʼebʼ re xkabʼlankil ebʼ li naʼajej li naʼoksimank re xloqʼoninkil ru li Jehobʼa. Usta yaal naq li nekeʼbʼaanunk re aʼin nekeʼsachok ut nekeʼxkʼul wiibʼ oxibʼ li chʼaʼajkilal, abʼanan li rusilal li nekeʼxtaw qʼaxal naxkawubʼresi li xpaabʼalebʼ (taayaabʼasi 1 Timoteo 6:17-19). Ebʼ li xeʼkʼiresiik chaq chi joʼkaʼin inkʼaʼ nasach saʼ xchʼoolebʼ li chaabʼil naʼlebʼ aʼin li xeʼxtzol saʼ xkachʼinal, ut oxloqʼ chiruhebʼ xbʼaan naq xeʼtzoleʼk chi joʼkaʼan (Prov. 10:22). *

12. Kʼaru kixbʼaanu li Jesús naq kiʼok chi kʼiik?

¹² Li xchoxahil Yuwaʼ li Jesús junelik nanaʼlebʼak chiʼus, ut laj José ut li xMaría, li xeʼwank choʼq xnaʼ xyuwaʼ li Jesús, joʼkan ajwiʼ xeʼxbʼaanu. Abʼan, naq kiʼok chi kʼiik, li Jesús kisikʼok re kʼaru tixbʼaanu saʼ li xyuʼam (Gál. 6:5). Joʼ laaʼo, aʼan ajwiʼ yaal chaq re kʼaru tixbʼaanu saʼ li xyuʼam. Kiruuk raj xbʼaanunkil li nawulak chiru aʼan, abʼan kixkʼe xqʼe chi wank saʼ amiiwil rikʼin li Jehobʼa (Juan 8:29). Li kixbʼaanu li Jesús naru naxtenqʼa ebʼ li saaj saʼebʼ li qakutan.

13. Bʼar wank li naʼlebʼ li kixbʼaanu li Jesús naq toj saaj chaq?

¹³ Naq toj saaj chaq, li Jesús junelik kiʼabʼink chiru li xnaʼ xyuwaʼ. Maajunwa kixqʼet ribʼ  chiruhebʼ chi moko kixkʼoxla naq qʼaxal seebʼ xchʼool chiru laj José ut li xMaría, junelik bʼan «napaabʼank [chaq] chiruhebʼ» (Luc. 2:51). Chʼolchʼo naq kixkʼe xqʼe chi xbʼaanunkil chiʼus li kʼanjel tenebʼanbʼil saʼ xbʼeen joʼ xbʼeen alalbʼejil. Qʼaxal kixkʼe xchʼool chi xtzolbʼal rikʼin laj José li kʼanjel li nekeʼxbʼaanu ebʼ laj peechʼ re naq truuq chi tenqʼank re xwenteninkil li xjunkabʼal.

14. Chanru naqanaw naq li Jesús kixkʼe chaq xchʼool chi xtzʼilbʼal rix li Raatin li Yos?

¹⁴ Kiyeheʼk tana re xbʼaan laj José ut li xMaría naq sachbʼachʼoolej li xyoʼlajik ut li xeʼxye ebʼ li ánjel chirix (Luc. 2:8-19, 25-38). Abʼan li Jesús moko kixkʼojobʼ ta xchʼool rikʼin li kiyeheʼk re, kixkʼe bʼan xchʼool chi xtzʼilbʼal rix li Santil Hu. Chanru naqanaw naq li Jesús kixkʼe chaq xchʼool chi xtzʼilbʼal rix li Raatin li Yos? Xbʼaan naq, naq toj saaj chaq, ebʼ laj kʼutunel li wankebʼ Jerusalén «sachsookebʼ xchʼool [...] xbʼaan li xseebʼal xkʼaʼuxl ut li xsumehom» (Luc. 2:46, 47). Naq wank 12 chihabʼ re li Jesús, kutan saqenk chiru naq li Jehobʼa aʼan li Xyuwaʼ (Luc. 2:42, 43, 49).

15. Chanru kixkʼutbʼesi li Jesús naq junelik kiraj xbʼaanunkil li rajom li Jehobʼa?

¹⁵ Naq li Jesús kixnaw bʼar wank li kʼanjel kʼebʼil saʼ ruqʼ saʼ li rajom li Yos, kixkʼulubʼa (Juan 6:38). Kixnaw naq naabʼalebʼ li kristiʼaan xikʼ teʼril, ut chʼolchʼo naq moko naxkʼe ta xsahil xchʼool xkʼoxlankil rix aʼan. Abʼan kiʼabʼink chiru li Jehobʼa. Saʼ li chihabʼ 29 naq kikubʼeek xhaʼ, kixkʼe chiʼubʼej saʼ li xyuʼam xbʼaanunkil li rajom li Xyuwaʼ (Heb. 10:5-7). Joʼkan ajwiʼ, naq naʼayaynak chiru li cheʼ junelik kixbʼaanu li rajom li Xyuwaʼ (Juan 19:30, Wy).

16. Kʼaru naru nekeʼxtzol ebʼ li alal kʼajolbʼej rikʼin li Jesús?

¹⁶ Chat-abʼinq chiru laanaʼ laayuwaʼ. Joʼ laj José ut li xMaría, laanaʼ laayuwaʼ moko tzʼaqal ta re ru li xyuʼamebʼ. Abʼan li Jehobʼa kixtenebʼ saʼ xbʼeenebʼ aakolbʼal, aatzolbʼal ut xkʼutbʼal chaawu chanru taabʼeresi laayuʼam. Tento taapaabʼ li chaabʼil naʼlebʼ li nekeʼxkʼe aawe ut taawoxloqʼi li xwankilebʼ «re naq sa tatwanq» (Efes. 6:1-4).

17. Joʼ naxye saʼ Josué 24:15, bʼar wank li naʼlebʼ li tento t-alaaq chaq saʼ xchʼoolebʼ li saaj xbʼaanunkil?

¹⁷ Sikʼ chiru ani tatkʼanjelaq. Tento naq taataw ru ani li Jehobʼa, bʼar wank li rajom ut chanru taabʼaanu li rajom (Rom. 12:2). Kaʼajwiʼ chi joʼkan tatruuq xbʼaanunkil li xnimal ru naʼlebʼ saʼ laayuʼam: kʼanjelak chiru li Jehobʼa (taayaabʼasi Josué 24:15; Ecl. 12:1). Wi rajlal nakaawil  xsaʼ li Santil Hu ut nakaatzʼil rix li naxye, qʼaxal tkʼiiq laarahom chirix li Jehobʼa ut qʼaxal tkawuuq laapaabʼal.

18. Bʼar wank li naʼlebʼ li tento teʼxbʼaanu ebʼ li saaj, ut kʼaru rusilal teʼxtaw?

¹⁸ Kʼe chiʼubʼej saʼ laayuʼam xbʼaanunkil li rajom li Jehobʼa. Li xruuchichʼochʼ laj Tza naxyeechiʼi naq wi laaʼat taawoksi laaseebʼal re xbʼaanunkil li nawulak chaawu, sahaq saʼ laachʼool. Abʼan li xyaalalil aʼan naq ebʼ li nekeʼroksi li xyuʼam re xsikʼbʼal li junkabʼlal «xiikil li rahilal» nekeʼxkʼam chaq saʼ xbʼeenebʼ (1 Tim. 6:9, 10). Abʼanan, wi nakaawabʼi li naxye li Jehobʼa ut nakaakʼe chiʼubʼej li rajom, us tat-elq saʼ laayuʼam ut «chaabʼil tat-elq saʼ chixjunil laakʼanjel» (Jos. 1:8).

19. Kʼaru tento chʼolchʼooq chiruhebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej?

¹⁹ Ex naʼbʼej yuwaʼbʼej, bʼaanuhomaq chixjunil li wank saʼ eeruqʼ re xtenqʼankilebʼ leeralal eekʼajol re naq teʼkʼanjelaq chiru li Jehobʼa. Kʼojkʼooq eechʼool rikʼin ut aʼan textenqʼa chi xbʼaanunkil li chaabʼil naʼlebʼ saʼ leeyuʼam (Prov. 3:5, 6). Jultikaq eere naq li kʼaru nekeebʼaanu qʼaxal nakʼanjelak chiruhebʼ leeralal eekʼajol chiru li nekeeye. Joʼkan bʼiʼ, sikʼomaq li chaabʼil naʼlebʼ saʼ leeyuʼam li ttenqʼanq rehebʼ leeralal eekʼajol chi xtawbʼal li rusilal li Jehobʼa.

20. Kʼaru ebʼ li osobʼtesink teʼxkʼul ebʼ li saaj wi nekeʼkʼanjelak chiru li Jehobʼa?

²⁰ Ex saaj, leenaʼ leeyuwaʼ naru nekextenqʼa chi xbʼaanunkil li chaabʼil naʼlebʼ saʼ leeyuʼam. Abʼan laaʼex yaal eere ma nekeeraj xtawbʼal li rusilal li Yos. Joʼkan bʼiʼ, kʼamomaq eere rikʼin li Jesús ut kʼanjelanqex chiru leechoxahil Yuwaʼ. Wi joʼkan nekeebʼaanu, laatzʼaq eeru, abʼan teetaw rusilal leeyuʼam ut sahaq saʼ leechʼool (1 Tim. 4:16). Ut saʼ li kutan chalk re, teetaw li tzʼaqal yuʼam.