1. ?Kɛ sa’m be o e su m’ɔ yo e kɛ e ɲanman sran ukaman e’n ngue yɛ ɔ kwla wla e fanngan-ɔn? (Jue Mun 118:5-7)

?W’A YO wɔ le kɛ, kɛ sa o wɔ su’n a ɲanman sran ukaman wɔ sa? Sran sunman be wun yoli be sɔ wie. Zoova i sufuɛ kpa mun bɔbɔ be o nun wie. (1 Fam. 19:14) Sɛ ɔ wun yo wɔ sɔ wie’n, maan ɔ wla kpɛn ndɛ nga Zoova kɛnnin i yɛ’n su. I waan: “N su yiman wɔ ase le, yɛ n su yaciman wɔ le.” I liɛ’n á kwlá sé kɛ: “Zoova ti min ukafuɛ. Ɔ maan srɛ kunman min.” (Ebr. 13:5, 6) Afuɛ 61 nun yɛ akoto Pɔlu klɛli ndɛ sɔ’n ko mannin Klisifuɛ nga be o Zide lɔ’n niɔn. Pɔlu i ndɛ sɔ’n ti’n, e wla kpɛn ndɛ nga jue tofuɛ kun kannin m’ɔ o Jue Mun 118:5-7 nun’n i su.—An kanngan nun.

2. (1) ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn? (2) ?Ngue ti-ɔ?

² Akoto Pɔlu si kɛ Zoova kwla ukɛ i. Afin Zoova w’a dun mmua w’a ukɛ i sa wie’m be nun. I wie yɛle kɛ afuɛ nɲɔn ka naan Pɔlu w’a klɛ Ebre Mun fluwa’n, Zoova maan ɔ ɲɛnnin i ti aunmuan dan kpa kun m’ɔ tuli jenvie su’n i nun. (Yol. 27:4, 15, 20) Blɛ sɔ’n nun ɔ nin blɛ uflɛ wie’m be nun’n, Zoova sinnin ninnge fanunfanun lika ukɛli i. É wá kán ninnge sɔ’m be nun nsan be ndɛ. Zoova sinnin Zezi nin anzi mun, nin sran wie mɔ be le kwlalɛ’n, ɔ nin aniaan’m be lika ukɛli i. Sɛ e fa e ɲin e sie i ninnge sɔ’m be su’n, i sɔ’n úka e naan y’a lafi su kɛ sɛ sa o e su naan e kpan flɛ Ɲanmiɛn’n ɔ́ tɛ́ e su.

3. (1) ?Kosan benin yɛ atrɛkpa’n Pɔlu fa usɛli i wun-ɔn? (2) ?Ngue ti-ɔ?

³ Afuɛ 56 nun’n, sran kpanngban be trali Pɔlu Ɲanmiɛn sua’n nun fiteli kpɛkun be kunndɛli kɛ bé kún i. Kɛ lika’n cɛnnin mɔ be fali Pɔlu be ɔli Zifu’m be Jɔlɛ difuɛ  dandan’m be ja su’n, ɔ ka kan naan i kpɔfuɛ’m b’a yo i like yaya lɔ ekun. (Yol. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Atrɛkpa’n, blɛ sɔ’n nun’n akoto Pɔlu usɛli i wun kɛ: ‘?Ń ɲán wunmiɛn ń jrán kekle li?’ I kwlaa sɔ’n kle kɛ ɔ fata kɛ be uka Pɔlu.

4. ?Wafa sɛ yɛ Zoova sinnin Zezi i lika ukali Pɔlu-ɔ?

⁴ ?Wafa sɛ yɛ Zezi ukali Pɔlu-ɔ? Kɛ be trali Pɔlu’n i kɔnguɛ nun’n, “e Min” Zezi jrɛnnin i wun lɛ kpɛkun ɔ seli i kɛ: “Nán ɔ sa sin bubu wɔ! Afin wafa kunngba nga a dili min ti lalo Zerizalɛmun wa’n, á wá kó dí min ti lalo sɔ Rɔmun lɔ.” (Yol. 23:11) Nanwlɛ, ndɛ sɔ’n wlali Pɔlu i fanngan dan. Zezi i ti lalo nga Pɔlu dili i Zerizalɛmun lɔ’n ti’n, ɔ yoli i mo. Zezi seli i kɛ ɔ́ sɛ́sɛ́ i lele ɔ́ jú Rɔmun lɔ. Afin ɔ fata kɛ ɔ ko di i ti lalo lɔ wie. Ndɛ nga Zezi kan kleli Pɔlu ti’n, i wun yoli i kɛ bakan kun mɔ kɛ ɔ trɛ i si i sa nun’n, srɛ kunmɛn i’n sa.

5. ?Wafa sɛ yɛ Zoova sinnin anzi kun i lika ukali Pɔlu-ɔ? (An nian foto ng’ɔ o fluwa’n i bui’n su’n.)

⁵ ?Sa kekle uflɛ benin wie mun yɛ be tɔli Pɔlu su-ɔ? Kɛ sa tɔli Pɔlu su Zerizalɛmun lɔ’n m’ɔ dili afuɛ nɲɔn’n, be waan bé fɛ́ i bé kɔ́ Itali. Ɔ maan, be fɛli i fuli mmeli kun nun. I nun mɔ be o mmeli nun mɔ bé kɔ́’n, aunmuan dan kpa kun fitali jenvie’n su. Ɔ maan be kwlaa nga be o mmeli nun’n be buli i kɛ bé wú. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, srɛ w’a kunman Pɔlu. ?Ngue ti-ɔ? Ɔ seli be kwlaa nga be o mmeli’n nun’n kɛ: “Andɛ kɔnguɛ’n, Ɲanmiɛn nga n ti i liɛ mɔ n su i’n, i anzi kun jrannin min wun lɛ, kpɛkun ɔ seli min kɛ: ‘Pɔlu, nán srɛ kun wɔ. Ɔ fata kɛ a jran Sezaa ɲrun. Asa kusu’n, Ɲanmiɛn w’a fa be kwlaa nga be nin wɔ o mmeli’n nun’n w’a wla ɔ sa nun.’” Zoova maan anzi kun flannin ndɛ kunngba nga Zezi kan kleli Pɔlu laa’n i nun. Kɛ nga Zoova fa kannin’n sa’n, Pɔlu juli Rɔmun lɔ klanman.—Yol. 27:20-25; 28:16.

6. (1) ?Ndɛ benin yɛ Zezi kannin m’ɔ wla e fanngan-ɔn? (2) ?Ngue ti-ɔ?

⁶ ?Wafa sɛ yɛ Zezi uka e-ɔ? Zezi súan e bo kɛ ng’ɔ fa suannin Pɔlu i bo’n sa. I wie yɛle kɛ Zezi seli i sɔnnzɔnfuɛ’m be kɛ: “E nin amun e o nun cɛn kwlaa lele mɛn’n fá wíe!” (Mat. 28:20) Zezi i ndɛ sɔ’n wla e fanngan kpa. ?Ngue ti-ɔ? Afin blɛ wie nun’n, lika’n yo kekle e su. I wie yɛle kɛ, kɛ e awlɛn su sran kun wu’n, ɔ di afuɛ kpanngban kpa ka naan e wla w’a fi e wun kan. E nun wie’m be liɛ’n kpɛnngbɛn’n yɛ ɔ kle be yalɛ-ɔ. Yɛ wie mun ekun be liɛ’n, be ti nun w’a sanngan. Ɔ maan be wunman be wun fɛ mlɔnmlɔn. Ɔ nin i sɔ’n  ngba’n, e kwlakwla e ɲan wunmiɛn e jran kekle. Afin Zezi nin e o nun “cɛn kwlaa.” I li kɛ sa’m be o e su mɔ e wunman e wun fɛ mlɔnmlɔn’n yɛ ɔ nin e o nun kpa’n niɔn.—Mat. 11:28-30.

7. ?Kɛ nga Sa Nglo Yilɛ 14:6 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Zoova uka e andɛ-ɔ?

⁷ Ɲanmiɛn Ndɛ’n se e kɛ Zoova sin anzi’m be lika uka e. (Ebr. 1:7, 14) I wie yɛle kɛ, kɛ é bó Ɲanmiɛn i Famiɛn dilɛ’n i jasin fɛ’n é klé “be nga be o mɛnmɛn kwlaa nun’n, ɔ nin be nga be fin akpasuaakpasua kwlaa su’n nin be nga be kan aniɛn wafawafa kwlaa’n, ɔ nin sran wafawafa kwlaa” anzi’m be uka e yɛ be kle e atin.—Mat. 24:13, 14; an kanngan Sa Nglo Yilɛ 14:6 nun.

8. ?Wafa sɛ yɛ Zoova sinnin sonja ya su kpɛn kun i lika ukali Pɔlu-ɔ?

⁸ ?Wafa sɛ yɛ sran wie mɔ be le kwlalɛ’n be ukali Pɔlu-ɔ? Afuɛ 56 nun’n, Zezi seli Pɔlu kɛ ɔ́ jú Rɔmun lɔ klanman. Sanngɛ Zifu wie mɔ be o Zerizalɛmun lɔ’n be cicili Pɔlu i wun kɛ bé kún i. Kɛ Rɔmunfuɛ’m be sonja ya su kpɛn kun m’ɔ suan Klodu Lisiasi tili ndɛ sɔ’n, ɔ fali ajalɛ wie mun naan w’a kwla sasa Pɔlu. Yɛle kɛ ndɛndɛ kpa ɔ seli sonja kpanngban kɛ be fa Pɔlu be wɔ Sezare. Klɔ sɔ’n nin Zerizalɛmun be afiɛn ti nun kilo 105. Kɛ be juli lɔ’n, mɛn siefuɛ Felisi seli kɛ be fa Pɔlu be wɔ “Erɔdu i famiɛn sua’n nun lɔ naan be niɛn i su.” I sɔ’n ti’n, Zifu nga be kunndɛ kɛ bé kún i’n, be su kwlá yomɛn i like fi kun.—Yol. 23:12-35.

9. ?Wafa sɛ yɛ mɛn siefuɛ Fɛstisi sasali Pɔlu-ɔ?

⁹ Kɛ be fali Pɔlu ɔli Sezare mɔ i afuɛ nɲɔn jú’n, nn ɔ te o bisua. Blɛ sɔ’n nun’n, Fɛstisi wa sinnin Felisi i osu sieli nvle’n. Zifu’m be srɛli Fɛstisi kɛ ɔ fa Pɔlu man be naan bé kó dí i jɔlɛ Zerizalɛmun lɔ. Sanngɛ w’a kplinman su. Atrɛkpa’n, Fɛstisi tili i kɛ Zifu’m b’a “cici Pɔlu i wun ndɛ kɛ bé kó sɛ́ i ɲrun naan bé kún i atin’n nun lɔ.”—Yol. 24:27–25:5.

10. ?Kɛ Pɔlu seli kɛ ɔ́ fɛ́ i ndɛ liɛ’n kɔ́ Sezaa ja su’n, ngue ndɛ yɛ Fɛstisi kannin-ɔn?

¹⁰ I sin’n be wa dili Pɔlu i jɔlɛ Sezare lɔ. Kɛ mɔ Fɛstisi kunndɛli kɛ “Zifu’m be klun jɔ i wun ti’n,” ɔ usali Pɔlu kɛ: “?A klo kɛ sa sɔ’m be ti’n, be ko di ɔ jɔlɛ min ɲrun Zerizalɛmun lɔ?” Pɔlu si kɛ sɛ ɔ kɔ Zerizalɛmun’n ɔ cɛman naan Zifu’m b’a kun i. Kusu ɔ si kɛ ɔ fata kɛ ɔ ko bo jasin fɛ’n Rɔmun lɔ. I sɔ’n ti’n, ɔ seli kɛ: “Ń fá min ndɛ liɛ’n ń kɔ́ Sezaa ja su!” Kɛ ɔ yoli sɔ’n, Fɛstisi nin i afɔtuɛ manfuɛ’m be kokoli be wun naan w’a se kɛ: “Ɔ waan á fá ɔ ndɛ’n kɔ́ Sezaa ja su. Ɔ maan á wá kɔ́ Sezaa ja su.” Kɛ mɔ Fɛstisi kplinnin su kɛ ɔ́ fá Pɔlu kɔ́ Rɔmun ti’n, Pɔlu ɲɛnnin i ti i kpɔfuɛ’m be sa nun. Sɛ Pɔlu ju Rɔmun lɔ’n, Zifu’m be su kwlá yomɛn i like fi kun.—Yol. 25:6-12.

11. ?Ndɛ benin yɛ Ezai kannin mɔ atrɛkpa’n Pɔlu i wla kpɛnnin su-ɔ?

¹¹ Kɛ Pɔlu mínndɛ kɛ cɛn nga bé fɛ́ i bé kɔ́ Itali’n ju’n, atrɛkpa’n i wla kpɛnnin ndɛ kun mɔ Ɲanmiɛn nuan ijɔfuɛ Ezai kannin’n su. Zoova maan Ezai kannin be nga be tɛnndɛn i ɲrun’n be ndɛ seli kɛ: “Kannzɛ amun bu like nga amún yó’n be akunndan sie, be su kpɛnman su! Kannzɛ amun kan ndɛ wie’n, ɔ su kpɛnman su, afin Nyanmiɛn nin ye o nun.” (Eza. 8:10) Ɔ maan Pɔlu si kɛ Ɲanmiɛn úkɛ i. I sɔ’n ti’n, ɔ si kɛ ɔ́ kwlá jrán sa nga bé wá tɔ́ i su’n be ɲrun kekle.

12. (1) ?Ngue yɛ Zilisi yo mannin Pɔlu-ɔ? (2) ?Ngue yɛ Pɔlu wunnin i wlɛ-ɔ?

 ¹² Afuɛ 58 nun’n, be fali Pɔlu be wlali sonja ya su kpɛn kun mɔ be flɛ i kɛ Zilisi’n i sa nun kɛ ɔ fɛ i wɔ Itali. Blɛ sɔ’n nun’n, like kwlaa nga Zilisi klo kɛ ɔ́ fá yó Pɔlu’n, ɔ kwla fa yo i. ?Sanngɛ ngue yɛ Zilisi yoli-ɔ? Kɛ lika cɛnnin mɔ be juli mmeli jranwlɛ klikli nun’n, Zilisi sili Pɔlu i aunnvuɛ. Yɛle kɛ ɔ “mɛnnin i atin kɛ ɔ wɔ i janvuɛ’m be wun lɔ naan be niɛn i lika.” I sin’n, Zilisi wa deli Pɔlu sa wie nun. ?Wafa sɛ? Yɛle kɛ, kɛ be mmeli’n sacili’n sonja’m be waan bé kún bisuafuɛ mun naan b’a wanndiman. Sanngɛ Zilisi w’a kplinman su. ?Ngue ti-ɔ? Afin ɔ “ kunndɛman kɛ sa fi ɲan Pɔlu.” E kwla se kɛ Pɔlu wunnin i wlɛ kɛ Zoova sinnin sonja ya su kpɛn sɔ’n i lika ukɛli i kpɛkun ɔ sɛsɛli i.—Yol. 27:1-3, 42-44.

13. ?Wafa sɛ yɛ Zoova sin mɛn nun sran nga be le kwlalɛ’n be lika di junman-ɔn?

¹³ ?Wafa sɛ yɛ sran wie mɔ be le kwlalɛ’n be uka e-ɔ? Sɛ ɔ ti Zoova i klun su’n, ɔ kwla yo maan be nga be le kwlalɛ mɛn’n nun’n be yo i klun sa. I sɔ’n ti’n, Famiɛn Salomɔn seli kɛ: “Famiɛn’n i klun akunndan’n, ɔ ti kɛ nzue ba sa. Kan Anannganman tinndin i sa’n lɛ’n, lɛ yɛ ɔ kɔ-ɔ.” (Nya. 21:1) ?Ndɛ sɔ’n i bo’n yɛle benin? Kɛ sran’m be kunndɛ kɛ nzue kun sonji wɔ lika kun’n, be fu kunman naan nzue’n sin nun wɔ lika sɔ’n nun lɔ. I wafa kunngba’n Zoova kwla fɛ i wawɛ’n tinngɛ mɛn siefuɛ’m be akunndan naan be yo i klun sa. Kɛ Zoova yo sɔ’n mɛn siefuɛ sɔ’m be fa ajalɛ wie mɔ i sufuɛ’m be kwla ɲan su ye-ɔ.—An nian Ɛsdrasi 7:21, 25, 26 nun.

14. ?Kɛ nga Sa Nga Be Yoli’n 12:5 fa kan’n sa’n, wan mun yɛ ɔ fata kɛ e srɛ e man be-ɔ?

¹⁴ ?Ngue yɛ e kwla yo-ɔ? Sɛ ɔ fata kɛ “famiɛn mun nin be nga be le kwlalɛ’n” be fa ajalɛ wie m’ɔ kan jasin fɛ bolɛ’n nin aɲia’m be bo kɔlɛ’n, e kwla srɛ Ɲanmiɛn e man be naan b’a fa ajalɛ kpa. (1 Tim. 2:1, 2; Nee. 1:11) Kpɛkun kɛ Klisifuɛ klikli’m be fa yoli sa’n, e kwla srɛ Ɲanmiɛn tankaan kpa e man e niaan nga be o bisua’n. (An kanngan Sa Nga Be Yoli’n 12:5 nun; Ebr. 13:3) Asa ekun’n, e kwla srɛ e man sonja nga be nian e niaan’m be su bisua lɔ’n. E kwla srɛ Zoova kɛ ɔ yo maan be yo kɛ Zilisi sa. Yɛle kɛ be si e niaan’m be aunnvuɛ.

15-16. ?Wafa sɛ yɛ Zoova sinnin Aristaki nin Liki be lika ukali Pɔlu-ɔ?

¹⁵ ?Wafa sɛ yɛ aniaan’m be ukali Pɔlu-ɔ? Kɛ Pɔlu kɔ́ Rɔmun’n, Zoova sinnin aniaan’m be lika ukɛli i kpɛ sunman. Maan e fa e ɲin e sie i be nun wie’m be su.

¹⁶ Kɛ Pɔlu kɔ́ Rɔmun’n, Aristaki nin Liki be fali ajalɛ kɛ bé kó súnmɛn i. * Biblu’n w’a seman kɛ Zezi seli Aristaki nin Liki be kɛ bé jú Rɔmun lɔ klanman. Ɔ nin i sɔ’n ngba’n, be nin Pɔlu be ɔli. Be klunklo su’n be ukali Pɔlu. I lɛ nun’n, be fali be nguan’n be sieli i wie nuan. I sin’n, kɛ bé kɔ́’n yɛ be wa sili kɛ bé jú Rɔmun lɔ klanman-ɔn. Kɛ be fuli mmeli nun’n Sezare lɔ’n, atrɛkpa’n Pɔlu srɛli Zoova lɛli i ase. Afin Zoova fanngan nun’n i niaan nɲɔn sɔ’m be ukɛli i kpa.—Yol. 27:1, 2, 20-25.

17. ?Wafa sɛ yɛ Zoova sinnin aniaan’m be lika ukali Pɔlu-ɔ?

¹⁷ Kɛ Pɔlu kɔ́ Rɔmun’n, aniaan’m be ukɛli i kpɛ sunman. I wie yɛle kɛ, kɛ be jrannin Sidɔn lɛ’n Zilisi mannin Pɔlu i “atin kɛ ɔ wɔ i janvuɛ’m be wun lɔ naan be niɛn i lika.” I sin’n, kɛ be juli Piteoli lɛ’n, be wunnin aniaan mun. Aniaan sɔ’m be ‘srɛli be kpa kɛ be ka be wun lɛ cɛn ba nso.’ Kɛ aniaan’m bé nían Pɔlu nin i niaan nɲɔn’m be lika’n, atrɛkpa’n blɛ sɔ’n nun’n ɔ kannin ndɛ wie mun fa wlali be fanngan. (An nian Sa Nga Be Yoli’n 15:2, 3 nun.) Kɛ be wieli be wun fanngan wla’n, Pɔlu nin i niaan nɲɔn’m be ɔli.—Yol. 27:3; 28:13, 14.

18. ?Ngue ti yɛ Pɔlu lali Ɲanmiɛn ase-ɔ?

¹⁸ Kɛ Pɔlu kɔ́ Rɔmun’n, atrɛkpa’n ɔ buli ndɛ ng’ɔ klɛli ko mannin Klisifuɛ nga be o Rɔmun lɔ’n i akunndan. Kɛ ɔ klɛli lɛtri sɔ’n w’a di afuɛ nsan. Fluwa sɔ’n nun’n ɔ seli kɛ: “I afuɛ kpanngban yɛ, ɔ o min klun kpa kɛ ń kɔ́ amun wun lɔ.” (Rɔm. 15:23) Sanngɛ ɔ siman kɛ, kɛ ɔ́  jú Rɔmun lɔ’n nn ɔ ti bisuafuɛ. Ɔ maan kɛ ɔ juli Rɔmun lɔ m’ɔ wunnin aniaan nga be bɛli i nun sɔlɛ’n, i sɔ’n wlɛli i fanngan dan. Biblu’n se kɛ: “Kɛ Pɔlu wunnin be’n, ɔ lali Ɲanmiɛn ase, kpɛkun ɔ ɲannin wunmiɛn.” (Yol. 28:15) ?Ngue ti yɛ kɛ Pɔlu wunnin aniaan mun’n, ɔ lali Ɲanmiɛn ase-ɔ? Afin ɔ sieli i nzɔliɛ kɛ Zoova yɛ ɔ su sin aniaan’m be lika ukɛ i-ɔ.

19. ?Kɛ nga 1 Piɛli 4:10 fa kan’n sa’n, wafa sɛ yɛ Zoova kwla sin e lika uka e niaan mun-ɔn?

¹⁹ ?Ngue yɛ e kwla yo-ɔ? Atrɛkpa’n, amun asɔnun nun’n tukpacɛ’n ti annzɛ sa wie’m be ti’n, aniaan wie’m be wunman be wun fɛ mlɔnmlɔn. Wie’m be liɛ’n, be awlɛn su sran kun yɛ ɔ wuli-ɔ. Sɛ ɔ ti sɔ sakpa’n, amun srɛ Zoova kɛ ɔ uka amun naan amun kan ndɛ wie fa wla be fanngan annzɛ amun yo like wie m’ɔ kwla uka be-ɔ. Atrɛkpa’n, blɛ sɔ’n nun’n ndɛ nga é kán’n nin like nga é yó’n, ɔ́ wlá aniaan sɔ’m be fanngan dan. (An kanngan 1 Piɛli 4:10 nun.) * Sɛ e uka be’n, bé wún i wlɛ kɛ ndɛ nga Zoova kɛnnin i yɛ’n ɔ ti be liɛ wie. I waan: “N su yiman wɔ ase le, yɛ n su yaciman wɔ le.” Be fanngan wlalɛ sɔ’n yó maan e bɔbɔ é dí aklunjuɛ.

20. ?Ngue ti yɛ e kwla se kɛ: ‘Zoova ti e ukafuɛ’ ɔ?

²⁰ Kɛ Pɔlu nin i janvuɛ’m be liɛ’n sa’n, e kusu sa sunman tɔ e su. Sanngɛ kɛ mɔ e si kɛ Zoova nin e o nun’n ti’n, e sa sin bubuman e. Afin e si kɛ ɔ́ sín Zezi nin anzi’m be lika úka e. Asa ekun’n sɛ ɔ ti i klun su’n, ɔ́ sín mɛn nun sran nga be le kwlalɛ’n be lika úka e wie. Kusu kɛ nga e nun kpanngban kpa e fa sieli i nzɔliɛ sa’n, Zoova kwla fɛ i wawɛ’n su aniaan’m be bo naan be uka e. Ɔ maan kɛ Pɔlu sa’n, e kwla se kɛ: “Zoova ti min ukafuɛ. Ɔ maan srɛ kunman min. ?Ngue yɛ klɔ sran kwla yo min-ɔn?”—Ebr. 13:6.