1. E na enɛ i egbɔ̄nyiɛ sɔ̄ a bee kɔ i le aba ii ale sɔ̄ taāŋa i bii nɛ kɛ̄ a? (Le-yɔɔ 118:5-7)

O EBEE kɛɛrɛge kɔ o le e aba ɔɔ, le kɔ oo ɛrɛe lɔgɔ nɛɛ eyerebah a nɛ sɔ̄ o le bu taāŋa ni? Gbɛnɛ-edo nɛɛ gbaāloo pya zooro Jɛhova a yira agɛrɛ wee kɛɛrɛ doo wo. (1 Mɛnɛ 19:14) Lo ebee a sira loo doo wo, nyɛŋiabu yii Jɛhova a kɔ: “Mm le elɛɛ a baloo, e mm le ebie a.” Nyɔɔwo i dap ɛrɛ dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ sa kɔ: “[Jɛhova] na mdaa nɛɛ yerebah a, bɔɔ naale e’aa mɛ.” (Hib 13:5, 6) Nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee ɛm pya ue ama ma pya ye wuga bu yira ba bee le Judia dee bu zua 61 C.E. Pya ye ue nyɛŋia i bu pya ue nɛɛ uɛ le-yɔɔ ɛm bu kpa Le-yɔɔ 118:5-7.—Buū.

2. E na i gaa le nɔ bu ekobee ue ama a, e e na anua a?

² Doodoo nɛɛ uɛ le-yɔɔ, Pɔɔl bee suā aāloo pya nu a bee ye sira loo kɔ Jɛhova na ye nɛɛ yerebah a. Bu edoba, nu a eeloo baɛ zua lɛɛ a gae ɛm kpa ma pya wuga a le Hibru, a bee tɛɛ̄ yeebah gbɛnɛ pɔrɔ efɔp bie nyɔɔ maā sɔ̄ a gaa si kiā. (Doonu 27:4, 15, 20) Lɛɛ a gae kii nyɔɔ lo kia le sɔ̄ a e’ina nyɔɔ lo kia, Jɛhova bee tɔgɛ kɔ a lue ye nɛɛ yerebah bu gbɛnɛ-edo sīdee. I gaa le kɛɛrɛ bu loo taa sīdee a bee doo wo. Jɛhova bee ye yerebah nɛ tɛ̄maloo Jizɔs le pya ɛnjɛl, pya nɛɛ a bee le dɔ ekpo, le pya ye wuga bu yira. Kɛɛrɛ pya nu a bee sira bu dum Pɔɔl ama edoo nage kɔ i dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ kɔ a gaa le dā sɔ̄ i ye kue loo yerebah.

3. E na Pɔɔl bee dap kɛɛrɛ a, e e na anua a?

³ Pɔɔl bee gbī yerebah. Dee bu zua 56 C.E., eku pya nɛɛ bee aa Pɔɔl kuma kɛ̄ ee loo tɔkaɛ li Jerusalɛm sa gbī efɛ ye. Lo dee a nyɔɔnɛ sɔ̄ Pɔɔl bee sira kɛ̄sī pya a le tɔbiaɛ Sanhedrin, bia kina ba zip ye fɛ. (Doonu 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Taɛ lo sɔ̄, Pɔɔl bee dap kɛɛrɛ kɔ, ‘Kuma mɛ sɔ̄ na m egerebu bu taāŋa ama a?’

4. Jɛhova bee yerebah nɛ Pɔɔl tɛ̄maloo Jizɔs doodoo wa?

⁴ Amunu yerebah na Pɔɔl bee ɛrɛ a? Uunɛ sɔ̄ a elua e’aa Pɔɔl sah, “Nɛɛ-a-i-ɛrɛ” Jizɔs bee ye yira kpaɛ̄ sa kɔ: “Ɛrɛ e’aga nyiɛ! Nyɔnɛbee dookɛ̄ o ebee yira ekeebee agɛrɛ mɛ kumaloo doo li Jerusalɛm, kɛ̄ o yii nage ekeebee doolo a bu Rom.” (Doonu 23:11) Naa ɛp kɛ̄ yii ama bee yere mɛm loo Pɔɔl doo a! Jizɔs bee kaɛgɛ Pɔɔl loo ekeebee a eyira bie Jerusalɛm. E a bee yira yii nɛ Pɔɔl kɔ a gaa le ina Rom bu kpoogaloo, kɛ̄ a gaa kii wee yira ekeebee. Sɔ̄ elua eyira yii ama nɛ Pɔɔl sah, Pɔɔl bee kɛɛrɛ kɔ a le e bu kpega dookɛ̄ nwiī a le kɛ̄bah ye tɛ wee le bu kpega doo.

5. Bu mɛ sīdee na Jɛhova bee su ɛnjɛl yeābah nɛ Pɔɔl a? (Ɛp foto a le nyɔɔ eko.)

⁵ Pya amunu dɔɔ̄na nu finiabah na Pɔɔl bee kpesī a? Sɔ̄ baɛ zua etɛ̄na aā sɔ̄ pya lo siranu bee sira bie Jerusalɛm, sɔ̄ Pɔɔl bee le bu fah maā gaa kii Itali, gbɛnɛ fii efɔp bee dɔ sa pya a bee le bu lo fah bee kɛɛrɛ kɔ ba gaa le u e. Kerewo, bɔɔ naa bee aa Pɔɔl. E na anua a? A bee kɔ nɛ pya a le bu lo fah kɔ: “Bu edɛɛ̄ ama ziī ɛnjɛl lo Bari lo a mɛ ɛrɛ, le lo m gaa si tam nɛ, bee mɛ yira kpaɛ̄, e a kɔ: ‘Bɔɔ aa a aa Pɔɔl; o ɛrɛ eyira kɛ̄ sī Siza; e ɛp, Bari esua dɛ̄dɛɛ̄ pya a a le loo bu fah a nɛ bu ewonu.’ ” Jɛhova bee su ɛnjɛl yeā mɛm loo Pɔɔl sa agɛrɛtɛ̄ ue ebee ye kɔ nɛ tɛ̄ma nu Jizɔs lɛɛ a gae lu lo sɔ̄. E bu kaka, Pɔɔl bee ina Rom.—Doonu 27:20-25; 28:16.

6. Amunu yii Jizɔs na a i dap agɛrɛloo a, e e na anua a?

⁶ Amunu yerebah na i ɛrɛ a? Jizɔs eyerebah i nɛ, dookɛ̄ a bee yerebah nɛ Pɔɔl doo. Bu edoba, Jizɔs bee yira yii nɛ pya a wee ye nyɔɔnɛ dumɛ kɔ: “M le i loo dɛ̄dɛɛ̄ dee mmɛ kuma lo sɔ̄ ama.” (Mat 28:20) Pya ue Jizɔs ama agɛrɛ i loo. E na anua a? Nyɔnɛbee a aga e egerebu pio dee. Bu edoba, sɔ̄ nɛɛ i wereloo u, i ekiɛ̄nu naa tɔɔ̄ kunɛ pio dee, mɛ a tɔɔ̄ bu gbɛnɛ-edo zua. Pya  dɔɔ̄na gaa kpesī e’aga kɛ̄tɔɔ̄ nyɔɔbee ba e’ana. E pya dɔɔ̄na gaa kpenagesī bii nɛ kɛ̄ aā ziī dee yii ziī. Kerewo, i ɛrɛ mɛm esu egenebu nyɔɔbee i suā kɔ Jizɔs le i loo “dɛ̄dɛɛ̄ dee” gbaāloo sɔ̄ i le bu e’agabah taāŋa.—Mat 11:28-30.

7. Dookɛ̄ kpa Mumuuna 14:6 kɔ doo, bu mɛ sīdee na Jɛhova i yerebah nɛ anii’ee a?

⁷ Muɛ̄ ue Bari agɛrɛ i loo kɔ Jɛhova gaa le yerebah i nɛ tɛ̄maloo pya ye ɛnjɛl. (Hib 1:7, 14) Bu edoba, pya ɛnjɛl yere i kpotɛ̄ sa i baɛloo sɔ̄ i zue “le yereue lo Buɛ̄-mɛnɛ” nɛ pya a aa “dɛ̄dɛɛ̄ edonyɔɔ le edo le edɛm.”—Mat 24:13, 14; buū Mumuuna 14:6.

8. Jɛhova bee su nɛɛbee pya nɔ̄ yeābah nɛ Pɔɔl doodoo wa?

⁸ Amunu yerebah na Pɔɔl bee ɛrɛ a? Bu zua 56 C.E., Jizɔs bee nɛ agɛrɛ nyiɛ Pɔɔl kɔ a gaa le ina Rom. Kerewo, pio pya Juu a le Jerusalɛm bee nɔɔ kɔ ba e’aae Pɔɔl sa ye fɛ. Sɔ̄ nɛɛbee pya nɔ̄ Rom a kura Claudius Lysias bee suā nu akiiloo lo nɔɔnɔɔnu, a bee yerebah nɛ Pɔɔl sa ye kpega. Bu nwaanwaabah, Claudius bee yere gbɛnɛ eku pya nɔ̄ kɔ ba a su Pɔɔl kuma Sisaria nu alu 65 maɛl (105 km) aā Jerusalɛm. Bie Sisaria, Mɛnɛ Felix bee nɛ lok kɔ alu esere Pɔɔl “kɔ ba a baɛ ye loo bie” tɔ mɛnɛ Hɛrɔd. Nyɔɔwo, pya a gaa bee gbī efɛ ye naa bee ye muɛ̄.—Doonu 23:12-35.

9. Bu mɛ sīdee na Mɛnɛ Festɔs bee yerebah nɛ Pɔɔl a?

⁹ Sɔ̄ baɛ zua etɛ̄na, Pɔɔl bee le kpɔgɔrɔ li Sisaria. Festɔs bee su mɛnɛ lɛɛbah Felix. Pya Juu bee bara Festɔs kɔ a lɛɛbaloo kɔ Pɔɔl alu Jerusalɛm lokwa alu ebiaɛ ye biaɛ loo, mɛ Festɔs naa bee yiga. Naa daba, mɛnɛ ama bee suā kɔ pya Juu gaa bee nɔɔ “lo ekɛrɛ ye fɛ li dee.”—Doonu 24:27–25:5.

10. E na Mɛnɛ Festɔs bee doo sɔ̄ Pɔɔl bee ye bara kɔ a gbīe kɔ alu ebiaɛe ye tɛ̄mabah Siza a?

¹⁰ Sɔ̄ a esaa, bee lu ebiaɛ ue loo Pɔɔl bie Sisaria. Nyɔɔbee Festɔs bee “gbī edoo ewonu nɛ pya Juu” a, a bee bip Pɔɔl kɔ: “O gbīge edɛɛ̄ kii Jerusalɛm sa a lu ebiaɛ a kumaloo pya lo nu ama mɛ kɛ̄ sī?” Pɔɔl bee suā kɔ a dap lu efɛe ye bie Jerusalɛm, e a bee suā nage nu edoo lokwa a dap kpɔā ye dum, ina Rom, sa kiisī lo ezue ue. A bee kɔ: “M le yira kɛ̄sī kasi biaɛ Siza!” Sɔ̄ Festɔs ekɔaue nɛ pya ye nɛɛ nɛ zuurabahtɔ̄ sah, a bee kɔ nɛ Pɔɔl kɔ: “O ekora Siza, Siza na o pii a.” Biaɛfii Festɔs lo e’obara Pɔɔl ture Rom bee agara Pɔɔl lɛɛ kɛ̄bah pya ye baa. Sɔ̄ sɔ̄ gaa kiisī, Pɔɔl bee ina Rom, kɛ̄ a binia aāloo pya a gaa bee gbī efɛ ye.—Doonu 25:6-12.

11. Amunu ue Aisaia a agɛrɛloo nɛɛ na Pɔɔl bee dap kɛɛrɛbu loo a?

¹¹ Sɔ̄ Pɔɔl gaa bee kpɛ̄naloo ye kiā lo ekii Itali, a bee dap kɛɛrɛbu loo zuurabahtɔ̄ nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Aisaia bee nɛ pya a bee gbanasī Jɛhova lo a kɔ: “Gbaaraa yii bira, mɛ a elu yɔrɔ nu, kɔaa ziī muɛ̄ ue, mɛ a naale yira nyɔnɛbee Bari le i loo!” (Ais 8:10) Pɔɔl bee suā kɔ Bari eyereebah ye nɛ, e lo ama bee ye agɛrɛ loo kɔ a dap egerebu bu pya taāŋa a gaa le kpesī.

12. Julius bee aara Pɔɔl doodoo wa, e e na lo ama bee doo kɔ Pɔɔl a suā a?

¹² Bu zua 58 C.E., Pɔɔl bee bɔātɛ̄ ye kiā kii Itali. Doodoo nɛɛ kpɔgɔrɔ, a bee le kɛ̄bah ziī nɛɛ a gaa bee bɛɛ  Rom a kura Julius. Aā lo sɔ̄, a kura kɔ Julius edap aara Pɔɔl bu le sīdee ale e’aara ye bu pɔrɔ sīdee. E su ye ekpo daānu doodoo wa ni? Lo dee a nyɔɔnɛ, sɔ̄ ba e’aara bu fah maā sira kagara kɛ̄, “Julius bee ɛp [Pɔɔl] leere sa ye lɛɛbaloo kɔ a siloo pya ye gbo.” Sɔ̄ sɔ̄ gaa kiisī, Julius bee kpɔā dum Pɔɔl. Bu mɛ sīdee? Pya nɔ̄ bee gbī efɛ dɛ̄dɛɛ̄ pya a bee le kpɔgɔrɔ a bee le bu lo fah, mɛ Julius bee wa ɔbɛ. E na anua a? A bee “gbī ekpɔā Pɔɔl.” Pɔɔl bee dap suā kɔ Jɛhova na a su nɛɛbee pya nɔ̄ alu fɛgɛ ama ye yeābah nɛ a.—Doonu 27:1-3, 42-44.

13. Jɛhova wee su pya a le dɔ ekpo daānu doodoo wa?

¹³ Amunu yerebah na i ɛrɛ a? Jɛhova wee su ye kaɛ edɔɔ̄ a ɛrɛ ekpo daā kɔ pya a le dɔ ekpo a doo nu alu ye nia sɔ̄ a gbaaloo ye ekɛɛrɛ. Mɛnɛ Solomɔn bee ɛm kɔ: “Beenyiɛ mɛnɛ-buɛ̄ na kuru maā kɛ̄ bah Jɛhova; a kiira ye ture ɛrɛgeba kɛ̄ a ye nia.” (Kam 21:1) E na kam ama kura a? Pya nɛɛ dap baa maā ture ɛrɛgeba kɛ̄ ba gbī kɔ a tɛɛ̄ kii. Bu aba lo sīdee, Jɛhova dap su ye kaɛ edɔɔ̄ kiina ekɛɛrɛ pya bɛbɛɛ lokwa ba doo gbɔ̄mɛɛ̄ nu a ye nia. Sɔ̄ a sira doo wo, pya a le dɔ ekpo wee biaɛfii lo edoo nu edɔbiī nɛ pya nɛɛ Bari.—Dooreloo Ezra 7:21, 25, 26.

14. Dookɛ̄ kpa Doonu 12:5 kɔ doo, ba mɛɛ̄ na i yere kara bee a?

¹⁴ E na i dap doo a? I dap yere kara “nyɔɔ bee pya mɛnɛ le dɛ̄dɛɛ̄ pya a le gbɛnɛ kɛ̄tɔɔ̄” sɔ̄ ba gaa gbī ebiaɛfii nyɔɔ nu akiiloo i tɔɔ̄dum doodoo pya Nɛɛ Kraist le i esiatam zue ue. (1 Tim 2:1, 2; Neh 1:11) Dookɛ̄ pya Nɛɛ Kraist bu tua sɔ̄ o’oo tup zua a bee doo, i wee yerenage kara bee pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa ba le kpɔgɔrɔ. (Buū Doonu pya Nɛɛ lɛɛratam 12:5; Hib 13:3) Gbaāloo wo, i dapnage yere kara bee pya a gaa baɛloo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa a le kpɔgɔrɔ. I dap bara kɔ Jɛhova a tɔaloo beenyiɛ pya a le doo wo lokwa ba dap doo dogo bee Julius sa aara pya i wuga bu yira ‘tɛ̄maloo fɛgɛ dogo.’—Buū nu enɔnu nyɔɔ Doonu 27:3 bu New World Translation.

15-16. Jɛhova bee su Aristakɔs le Luk yeābah nɛ Pɔɔl doodoo wa?

¹⁵ Amunu yerebah na Pɔɔl bee ɛrɛ a? Sɔ̄ Pɔɔl gaa bee kii Rom, Jɛhova bee su  pya ye wuga bu yira ye yeābah nɛ. I naa ɛp pio lo edoba.

¹⁶ Aristakɔs le Luk lo alu baɛ pya gbo Pɔɔl bee biaɛfii lo enyɔɔnɛ ye kii Rom. * Ba bee kpɛ̄naloo esu wa dum yere bu bɔɔ lo ele kpaɛ̄ Pɔɔl kere Jizɔs sii bee wa kɔ nɛ kɔ ba ɛrɛ e’ina Rom. Sɔ̄ a esaa sɔ̄ ba lege nyɔɔ pɛnɛ na ba bee suā kɔ elu ekpɔā e wa dum a. Kerewo, sɔ̄ Luk le Aristakɔs eyira bu fah gaa kii Sisaria, Pɔɔl bee dap yere kara aābu ye beenyiɛ nɛ Jɛhova, ye doo yaa loo kɛ̄ a ye su baɛ pya ye wuga bu yira ama yeābah nɛ doo.—Doonu 27:1, 2, 20-25.

17. Jɛhova bee su pya wuga bu yira yeābah nɛ Pɔɔl doodoo wa?

¹⁷ Sɔ̄ Pɔɔl bee le nyɔɔ kiā, pya ye wuga bu yira bee ye yerebah nɛ booboo sɔ̄. Bu edoba, sɔ̄ ba bee yira kagara kɛ̄ li Saidɔn, Julius bee nɛ dee Pɔɔl “kɔ a si loo pya ye gbo kɔ ba a ɛp ye leere.” E sɔ̄ a esaa, bie bu buɛ̄ Puteoli, Pɔɔl le pya ye gbo “muɛ̄ pya wuga, e ba bara [wa] kɔ [ba] a yɔe wa tɔɔ̄ bu ɛrɛba biradee.” Kuma sɔ̄ pya Nɛɛ Kraist a le pya kɛ̄ ama gaa bee kuūdɛɛ̄loo Pɔɔl le pya ye gbo a, Pɔɔl bee dap nɛ ɛɛbu pya a bee ye kuūdɛɛ̄loo ama tɛ̄maloo ekɔ pya ue e’agɛrɛ wa loo wa nɛ. (Dooreloo Doonu 15:2, 3.) Sɔ̄ Pɔɔl le pya ye gbo e’aara kpaɛ̄ pya ye wuga bu yira, ba bee kiisī loo wa kiā.—Doonu 27:3; 28:13, 14.

18. E na a bee doo kɔ Pɔɔl a doo Bari yaa sa ɛrɛ e’agaloo a?

¹⁸ Sɔ̄ Pɔɔl gaa kii Rom, a bee dap kɛɛrɛ nu a bee ɛm ma bɔŋanaloo a le lo buɛ̄ nu alu taa zua akii adumɛ kɔ: “A taɛ mɛ aari kere lo emuɛ̄ i.” (Rom 15:23) Kerewo, a naa bee kɛɛrɛ kɔ e’inae lo kɛ̄ doodoo nɛɛ kpɔgɔrɔ. Naa ɛp kɛ̄ bu ye bee ɛɛ doo sɔ̄ a muɛ̄ kɔ pya wuga a le Rom yira nyɔɔ dee ye baɛ lokwa ba ye dap kana muɛ̄ a! “Sɔ̄ a elua emuɛ̄ wa, Pɔɔl bee doo Bari yaa sa ɛrɛ e’aga nyiɛ.” (Doonu 28:15) Yere  nukuādɛɛ̄ loo kɔ Pɔɔl doo Bari yaa sɔ̄ a muɛ̄ pya wuga bu yira. E na anua a? Nyɔnɛbee Pɔɔl bee muɛ̄ kɔ Jɛhova gaa su pya ye wuga bu yira ye yeābah nɛ.

19. Dookɛ̄ alu e’ɛm doo bu 1 Pita 4:10, Jɛhova dap i su yeābah nɛ pya a le bu ebɛɛ̄ doodoo wa?

¹⁹ E na i dap doo a? O suāge loo pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa a le o bɔŋanaloo ba gaa tɛɛ̄ bu taāŋa nyɔɔ dumɛloo ale pya dɔɔ̄na e’aga kɛ̄tɔɔ̄ ni? Ale bee ziī wa nɛɛ u ni? Lo i suāloo pya a le bu ebɛɛ̄ doo wo, i dap bara kɔ Jɛhova a yerebah i nɛ kɔ i kɔ ue ale doo dogo etɔgɛ kɔ i lu fɛgɛ sa wereloo lo nɛɛ. I ekɔaue le i dogo dap lu nu eyere mɛm loo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa. (Buū 1 Pita 4:10.) * Pya i yerebah nɛ dap agɛrɛbah dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ yii Jɛhova a kɔ, “Mm le elɛɛ a baloo, e mm le ebie a.” Lo ama e’ɛɛrɛ a bu kaāna!

20. E na anua i ɛrɛ dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ sa kɔ: “[Jɛhova] na mdaa nɛɛ yerebah a”?

²⁰ Dookɛ̄ a bee le doo loo Pɔɔl le pya ye gbo, sɔ̄ i le nyɔɔ i dee dum, i kpesī e’agabah taāŋa a le doodoo pɔrɔ efɔp. Aba lo sɔ̄, i suā kɔ i ɛrɛe e’agaloo nyɔnɛbee Jɛhova le i loo. A yerebah i nɛ tɛ̄maloo Jizɔs le pya ɛnjɛl. Gbaāloo wo, Jɛhova su pya a le dɔ ekpo i yeābah nɛ lo alu lo a gbaaloo ye ekɛɛrɛ. E dookɛ̄ pio ii emɔna doo, Jɛhova su ye kaɛ edɔɔ̄ zuā pya ye zooro kɔ ba a yerebah nɛ pya wa wuga nɛɛdam le nɛɛwa. Nyɔɔwo doodoo Pɔɔl, i ɛrɛ kaāna nu anua i ɛrɛ dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ sa kɔ: “[Jɛhova] na mdaa nɛɛ yerebah a, bɔɔ naale e’aa mɛ. E na nɛɛ edap mɛ dooloo a?”—Hib 13:6.