1. Kakɔna kakoka tokeketsha etena kayaokaso ompoko kana kadiɛnɛso l’ekakatanu? (Osambo 118:5-7)

ONDE wɛ atayaokaka ompoko kana ɔnɛ ndooko onto lakoka kokimanyiya dia ndɔshana l’okakatanu ɔmɔtshi wakahomana la yɛ? Anto efula wakayaoke lo yoho shɔ, mbidja ndo ekambi wa Jehowa wa kɔlamelo. (1 Ku. 19:14) Naka dui sɔ diambokokomɛ, kete ohɔ daka dia Jehowa nɛ: “Dimi hakotshikaki ndo hakokalɛki pondjo.” Diakɔ diele, sho koka mbita l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ: “Jehowa kele okimanyedi ami, dimi hantoka wɔma.” (Hɛb. 13:5, 6) Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akafundɛ asekande ambetawudi waki la Judeya ɛtɛkɛta ɛsɔ oya l’ɔnɔnyi wa 61 T.D. Ɛtɛkɛta ande toholaka tokanyi tele lo Osambo 118:5-7.​—Adia.

2. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ, ndo lande na?

² L’ɛnyɛlɔ k’omembi w’esambo, Pɔɔlɔ akeyaka lo ndjela awui wakookomɛ ɔnɛ Jehowa aki Okimanyedi ande. Ɛnyɛlɔ, ɛnɔnyi ndekana ehende la ntondo ka nde fundɛ ase Hɛbɛru mukanda ande, Pɔɔlɔ akande lɔkɛndɔ la waale efula lo ndjale kakasotshasotshamaka la lɔpɛpɛ. (Ets. 27:4, 15, 20) L’edja ka lɔkɛndɔ lɔsɔ ndo la ntondo ka lɔkɛndɔ lakɔ, Jehowa akɛnya dia nde aki Okimanyedi wa Pɔɔlɔ lo toho totshikitanyi. Tayɔsɛdingola toho tosato l’atei atɔ. Jehowa akookimanyiya lo tshimbo ya Yeso ndo y’andjelo, lo tshimbo y’anto waki la lowandji ndo y’asekande ambetawudi. Nsɛdingola akambo asɔ wa lo lɔsɛnɔ la Pɔɔlɔ ayofudia wɛkamu aso lo daka dia Nzambi di’ɔnɛ Nde ayokadimola ndo alɔmbɛlɔ wɔlɔmbaso dia nyanga ekimanyielo.

3. Kakɔna kakakoke Pɔɔlɔ ndjakiyanya, ndo lande na?

³ Pɔɔlɔ aki l’ohomba w’ekimanyielo. Oya l’ɔnɔnyi wa 56 T.D., olui ɔmɔtshi w’anto wakootondja l’andja wa tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma  ndo wakayange mbodiaka. La wedi a pindju, etena kakawatɔlɛ Pɔɔlɔ la ntondo k’ase Tominadi ta laadiko, nde aki oko onto lambatshatshema oma le atunyi ande. (Ets. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) L’etena kɛsɔ, Pɔɔlɔ akakoke ndjakiyanya ɔnɛ, ‘Edja ndo l’etena kakɔna kayomotetemala mbikikɛ shɔkɔ ya nganɛ?’

4. Ngande wakakimanyiya Jehowa Pɔɔlɔ lo tshimbo ya Yeso?

⁴ Ekimanyielo kakɔna kakakondja Pɔɔlɔ? L’otsho wa l’ɔkɔngɔ wa Pɔɔlɔ mindama, “Nkumadiɔndjɔ” Yeso, akemala suke la nde ndo akawotɛ ate: “Onga la dihonga! Nɛ dia oko wakayasambisha dimɛna dimɛna akambo wendana la mi la Jɛrusalɛma, mbahombayɛ nsambisha ndo la Rɔmɔ.” (Ets. 23:11) Ɔsɔ aki mɛtɛ ekeketshelo kakaye la wonya wahombama! Yeso akandola Pɔɔlɔ l’ɔtɛ w’esambishelo kakandasale la Jɛrusalɛma. Ndo nde akalake Pɔɔlɔ ɔnɛ nde ayokoma la Rɔmɔ ki, lɛnɛ akandahombe tosambisha nto. L’ɔkɔngɔ wa nde nkondja ekeketshelo kɛsɔ, weho akɔ tshɛ Pɔɔlɔ akayaoke l’ekokelo oko ɔna lele l’anya wa she.

5. Ngande wakakimanyiya Jehowa Pɔɔlɔ lo tshimbo y’ondjelo ɔmɔtshi? (Enda osato wele lo lohoso.)

⁵ Naa ekakatanu ekina wakahomana la Pɔɔlɔ? Ɛnɔnyi oko ehende l’ɔkɔngɔ w’akambo waki la Jɛrusalɛma, Pɔɔlɔ akatatshɔka otsha l’Itali lo masuwa ko lɔpɛpɛ la wolo lakapɛpɛ ndo ase olimu wa lɔkɔ la waa pasase wakafɔnya ɔnɛ wayanga mvɔ. Koko, Pɔɔlɔ komboka wɔma. Lande na? Nde akatɛ wanɛ waki la nde lo masuwa ate: “L’otsho w’ɛlɔ, ondjelo wa Nzambi katɛmɔlami ndo kakambɛmi olimu w’ekila akemadi suke la mi ko akatshi ate: ‘Pɔɔlɔ, tokake wɔma. Wɛ ayemala la ntondo ka Kayisa ndo Nzambi ayokokɛ wanɛ tshɛ watatshu la yɛ lo masuwa l’ɔtɛ ayɛ.’” Jehowa akakambe l’ondjelo ɔmɔtshi dia nyomota eshikikelo kakandasha Pɔɔlɔ yema la ntondo lo tshimbo ya Yeso. Ndo lo mɛtɛ, Pɔɔlɔ akakome la Rɔmɔ.​—Ets. 27:20-25; 28:16.

6. Naa daka dia Yeso diatokeketsha, ndo lande na?

⁶ Ekimanyielo kakɔna kakondjaso? Yeso ayotosukɛ oko wakandasukɛ Pɔɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, Yeso ndakaka wanɛ tshɛ wawoyela ɔnɛ: “Dimi lekɔ la nyu nshi tshɛ polo l’etena k’ekomelo ka dikongɛ di’akambo.” (Mat. 28:20) Ɛtɛkɛta wa Yeso ɛsɔ wekɔ kiɔkɔ y’ekeketshelo le so. Lande na? Nɛ dia nshi mɔtshi mongaka paa le so dia mbikikɛ. Ɛnyɛlɔ, etena kavushaso onto ɔmɔtshi lokaso ngandji, sho pombaka diɛnɛ la lɔkɔnyɔ aha nshi mɔtshi tsho, koko ondo l’edja k’ɛnɔnyi efula. Anto amɔtshi diɛnɛka la nshi ya paa yaya l’ɔtɛ wa lotshundu l’osombe. Koko, akina diɛnɛka la nshi ya paa l’ɔtɛ w’ɔkɔmwɛlɔ. Kaanga mbediɔ ngasɔ, sho kondjaka wolo wa  mbikikɛ nɛ dia sho mbeyaka ɔnɛ Yeso ekɔ kaamɛ la so “nshi tshɛ,” mbidja ndo nshi ya paa ya lo lɔsɛnɔ laso.​—Mat. 11:28-30.

7. Lo ndjela Ɛnyɛlɔ 14:6, ngande watokimanyiya Jehowa ɛlɔ kɛnɛ?

⁷ Ɔtɛkɛta wa Nzambi toshikikɛka ɔnɛ Jehowa tokimanyiyaka lo tshimbo y’andjelo ande. (Hɛb. 1:7, 14) Ɛnyɛlɔ, andjelo tosukɛka ndo tɔlɔmbɔlaka etena kasambishaso anto wa lo “wedja tshɛ ndo waoho tshɛ ndo ɛtɛkɛta tshɛ” “lokumu l’ɔlɔlɔ . . . la Diolelo.”​—Mat. 24:13, 14; adia Ɛnyɛlɔ 14:6.

8. Ngande wakakimanyiya Jehowa Pɔɔlɔ lo tshimbo ya kɔmanda kɛmɔtshi k’asɔlayi?

⁸ Ekimanyielo kakɔna kakakondja Pɔɔlɔ? L’ɔnɔnyi wa 56 T.D., Yeso akashikikɛ Pɔɔlɔ ɔnɛ nde ayokoma la Rɔmɔ. Koko, ase Juda amɔtshi waki la Jɛrusalɛma wakakongɛ dia polamɛ Pɔɔlɔ ndo dia mbodiaka. Etena kakoke Klodiyo Lusiya, kɔmanda kɛmɔtshi k’asɔlayi w’ase Rɔmɔ dui sɔ, nde akaye esadi dia ndjoshimbɛ Pɔɔlɔ. Mbala kakɔ ɔtɔi, Klodiyo akatome Pɔɔlɔ la Kayisariya mangana la Jɛrusalɛma kilɔmɛtrɛ 105 ndo akawosha asɔlayi efula dia tawokokɛka lo mboka. La Kayisariya, nguvɛrnɛrɛ Feliksɛ akate dia vɔ “mbolama [Pɔɔlɔ] lo luudu l’owandji Hɛrɔdɛ.” Ase Juda wakalangaka ndjaka Pɔɔlɔ, kokoka mbosalɛ kɔlɔ lɛkɔ.​—Ets. 23:12-35.

9. Ngande wakakimanyiya nguvɛrnɛrɛ Fɛsto Pɔɔlɔ?

⁹ L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ehende, Pɔɔlɔ aki paka lo lokanu la Kayisariya. Nguvɛrnɛrɛ Fɛsto akahɛnɛ nguvɛrnɛrɛ Feliksɛ. Ase Juda wakasɛngasɛnga Fɛsto dia nde ntoma Pɔɔlɔ la Jɛrusalɛma dia tolomboshama lɛkɔ, koko Fɛsto akatone. Ondo nguvɛrnɛrɛ kɛsɔ akeyaka dia ase Juda “wakakongɛ dia polamɛ Pɔɔlɔ ndo dia mbodiaka lo mboka.”​—Ets. 24:27–25:5.

10. Kakɔna kakasale nguvɛrnɛrɛ Fɛsto etena kakalɔmbɛ Pɔɔlɔ dia nde nomboshama le Kayisa?

¹⁰ L’ɔkɔngɔ diko, kilombo ka Pɔɔlɔ kakalomboshama la Kayisariya. Lam’ele Fɛsto akalangaka “ngɛnyangɛnya ase Juda,” nde akambola Pɔɔlɔ ate: “Onde wɛ nangaka ntshɔ la Jɛrusalɛma dia tolomboshama lɛkɔ . . . la ntondo kami?” Pɔɔlɔ akeyaka ɔnɛ ondo nde koka todiakema la Jɛrusalɛma, ndo nde akeyaka nto ɔnɛ nde koka nshimbɛ lɔsɛnɔ lande, nkoma la Rɔmɔ, ndo tosambisha lɛkɔ. Nde akate ate: “Lambɔlɔmba dia Kayisa menda dikambo diami!” L’ɔkɔngɔ wa nde nkɛtshanya la olui ande w’andaki, Fɛsto akatɛ Pɔɔlɔ ate: “Oko wamboyɔlɔmba dia Kayisa menda dikambo diayɛ, wɛ pombaka ntshɔ le Kayisa.” Yɛdikɔ ya dimɛna yakɔshi Fɛsto yakashimbɛ Pɔɔlɔ oma le atunyi ande. Kombeta edja, Pɔɔlɔ akakome la Rɔmɔ, mangana etale l’ase Juda wakayangaka mbodiaka.​—Ets. 25:6-12.

11. Naa ɛtɛkɛta w’ekeketshelo wakate omvutshi Isaya wakakoke Pɔɔlɔ nkanyiya?

¹¹ Etena kakakongaka Pɔɔlɔ dia ntatɛ lɔkɛndɔ lande otsha l’Itali, ondo nde akakanyiya ɔhɛmwɛlɔ wakasambiyama wakafunde omvutshi Isaya lo dikambo di’atunyi wa Jehowa ɔnɛ: “Nyosale ekongelo, koko tɔ kayolana! Nyote kɛnɛ kalanganyu, koko tɔ hatolowana, nɛ dia Nzambi ekɔ kaamɛ la so!” (Isa. 8:10) Pɔɔlɔ akeyaka ɔnɛ Nzambi akakoke mbokimanyiya, ndo dui sɔ diakokeketsha etena kakandayohomana l’ehemba.

12. Ngande wakasalɛ Juliyo Pɔɔlɔ akambo, ndo kakɔna kakakoke Pɔɔlɔ nshihodia?

¹² Lo 58 T.D., Pɔɔlɔ akatatɛ lɔkɛndɔ lande otsha l’Itali. Oko wakinde ose lokanu, wakasha Juliyo laki owandji ɔmɔtshi w’asɔlayi w’ase Rɔmɔ ɔkɛndɛ wa tawolamaka. Oma k’etena kɛsɔ, Juliyo aki la lowandji la salɛ Pɔɔlɔ kɔlɔ kana mbokokɛ. Ngande wakandakambe la lowandji lande? La wedi a pindju  etena kakawakome lo dibongo, “Juliyo akasalɛ Pɔɔlɔ akambo la ɔlɔlɔ w’otema ndo aketawɔ dia nde ntshɔ le angɛnyi ande.” L’ɔkɔngɔ diko, Juliyo akakokɛ ndo lɔsɛnɔ la Pɔɔlɔ. Lo ngande? Asɔlayi wakalange ndjaka ase lokanu tshɛ waki lo masuwa, koko Juliyo akaashimbe. Lande na? Nɛ dia nde “akasale tshɛ dia mpandja Pɔɔlɔ.” Ondo, Pɔɔlɔ akashihodia dia Jehowa mbakakambaka l’owandji w’asɔlayi w’ɔlɔlɔ ɔsɔ dia mbokimanyiya ndo mbokokɛ.​—Ets. 27:1-3, 42-44.

13. Ngande wakoka Jehowa nkamba l’anto wele la lowandji?

¹³ Ekimanyielo kakɔna kakokaso nkondja? Naka mbɔtɔnɛka la sangwelo diande, kete Jehowa koka nkamba la wolo wa nyuma kande k’ekila dia nkonya anto wele la lowandji dia nsala kɛnɛ kalangande. Nkumekanga Sɔlɔmɔna akafunde ate: “Otema wa nkumekanga wekɔ oko ɛkɛdi w’ashi lo lonya la Jehowa. Nde mbɔlɔmbɔlaka lɛkɛ tshɛ lalangande.” (Tok. 21:1) Yokedi shɔ alembetshiyayɔ? Anto koka ntshima owoka dia mbɛtɔya ashi oma l’ɔkɛdi dia vɔ mbeta otsha lɛnɛ alangawɔ. Woho akɔ waamɛ mbele, Jehowa koka nkamba la nyuma kande dia nsɛngiya emboledi dia vɔ nsala akambo lo yoho yɔtɔnɛ la sangwelo diande. Naka dui sɔ diambosalema, kete anto wele la lowandji koka tshutshuyama dia mbɔsa tɛdikɔ tayonga la wahɔ le ekambi wa Nzambi.​—Ɛdika la Ɛzɛra 7:21, 25, 26.

14. Lo ndjela Etsha 12:5, sho kokaka nɔmba lo dikambo dia waa na?

¹⁴ Kakɔna kakokaso nsala? Sho kokaka nɔmba “lo dikambo dia nkumi ya dikanga ndo wanɛ tshɛ wele lo ahole wa lowandji” etena kolanga anto asɔ mbɔsa tɛdikɔ tayonga la shɛngiya lo lɔsɛnɔ ndo l’olimu aso w’esambishelo. (1 Tim. 2:1, 2, nɔtɛ; Nɛh. 1:11) Oko wakasale Akristo wa lo ntambe ka ntondo, sho lawɔ koka nɔmba Nzambi l’etete lo dikambo di’anangɛso l’akadiyɛso wele lo lokanu. (Adia Etsha 12:5; Hɛb. 13:3) Laadiko dia laasɔ, sho koka nɔmba lo dikambo dia alami wa lokanu wele l’ɔkɛndɛ wa namaka anangɛso l’akadiyɛso. Sho koka nsɛngasɛnga Jehowa dia nde nsɛngiya tokanyi t’anto asɔ l’oyango wa vɔ tshutshuyama dia nsala akambo oko Juliyo ndo salɛ asekaso ambetawudi wele lo lokanu akambo “la ɔlɔlɔ w’otema.”​—Ets. 27:3.

15-16. Ngande wakakimanyiya Jehowa Pɔɔlɔ lo tshimbo ya Aristarako la Luka?

¹⁵ Ekimanyielo kakɔna kakakondja Pɔɔlɔ? Lo lɔkɛndɔ lakandande otsha la Rɔmɔ, Pɔɔlɔ akakondja ekimanyielo mbala efula oma le  Jehowa lo tshimbo y’asekande ambetawudi. Nyɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ dimɔtshi.

¹⁶ Angɛnyi ahende wa kɔlamelo waki Pɔɔlɔ, mbuta ate Aristarako la Luka, wakɔshi yɛdikɔ ya minda lɔkɛndɔ kaamɛ la nde otsha la Rɔmɔ. * Vɔ waketawɔ mbidja nsɛnɔ yawɔ lo waale dia monga kaamɛ la Pɔɔlɔ, kaanga mbele ndooko kɛnɛ kɛnya dia ɔmɔtshi l’atei awɔ akalongola eshikikelo oma le Yeso ɔnɛ vɔ wayokoma la Rɔmɔ. Paka l’ɔkɔngɔ diko, etena kakiwɔ lo lɔkɛndɔ lɔsɔ, mbakawatoka dia nsɛnɔ yawɔ yayoshimbamɛ. Ɔnkɔnɛ, etena kaki Aristarako la Luka lo mboka lo masuwa la Kayisariya, ndooko onyake Pɔɔlɔ akalɔmbɛ Jehowa l’otema ɔtɔi dia mbokaloya losaka l’ɔtɛ w’ekimanyielo kakandawosha lo tshimbo y’asekande ambetawudi ahende asɔ waki la dihonga.​—Ets. 27:1, 2, 20-25.

17. Ngande wakakimanyiya Jehowa Pɔɔlɔ lo tshimbo y’asekande ambetawudi?

¹⁷ Etena kakinde lo lɔkɛndɔ lande, Pɔɔlɔ akakondja ekimanyielo mbala efula oma le asekande ambetawudi. Ɛnyɛlɔ, lam’akawakome lo dibongo dia l’osomba wa Sidɔna, Juliyo aketawɔ dia Pɔɔlɔ “ntshɔ le angɛnyi ande ndo dia vɔ mbokimanyiya.” Ndo l’ɔkɔngɔ diko, etena kakiwɔ l’osomba wa Putiyɔli, Pɔɔlɔ l’asekande “[w]akatane anangɛso laawɔ ndo vɔ wakaa[lɔmbɛ dia] ntshikala nshi 7 kaamɛ la wɔ.” Lam’ele Akristo wa l’ahole asɔ wakakotsha ehomba wa Pɔɔlɔ l’asekande, ndooko onyake Pɔɔlɔ akakɔndɔlɛ wanɛ wakaakimanyiya asɔ akambo wakeketsha ndo dui sɔ diakaangɛnyangɛnya. (Ɛdika la Etsha 15:2, 3.) L’ɔkɔngɔ wa wembwelo ɔsɔ w’ekeketshelo, Pɔɔlɔ l’asekande wakatetemala la lɔkɛndɔ lawɔ.​—Ets. 27:3; 28:13, 14.

18. Kakɔna kakakonya Pɔɔlɔ dia mbisha Nzambi losaka ndo monga la dihonga?

¹⁸ Etena kakatatshɔka Pɔɔlɔ otsha la Rɔmɔ, ndooko onyake nde akakanyiya ɛtɛkɛta wayela ɛnɛ wakandafundɛ etshumanelo ka l’osomba ɔsɔ ambeta ɛnɔnyi esato: “Aya ɛnɔnyi efula wamomokombola dia ndja le nyu.” (Rɔmɔ 15:23) Koko, nde konongamɛka dia nkoma lɛkɔ oko ose lokanu. Nde mɛtɛ akakeketshama  etena kakandɛnyi anango wa la Rɔmɔ wawokonga lo mboka dia mbosha mɔyɔ! “Lam’akawaɛnyi Pɔɔlɔ, nde akasha Nzambi losaka ndo akakeketala.” (Ets. 28:15) Tolembete dia Pɔɔlɔ akasha Nzambi losaka l’ɔtɛ wakandɛnyi anango. Lande na? Nɛ dia Pɔɔlɔ akɛnyi nto dia Jehowa akookimanyiya lo tshimbo y’asekande ambetawudi.

19. Oko wotamidiɔ lo 1 Petero 4:10, ngande wakoka Jehowa nkamba la so dia nkimanyiya wanɛ wele lo dihombo?

¹⁹ Kakɔna kakokaso nsala? Onde wɛ mbeyaka anangɛso kana akadiyɛso wa l’etshumanelo kanyu wadiɛnɛ l’ekiyanu l’ɔtɛ wewɔ la hemɔ kana l’ɔtɛ wewɔ l’ekakatanu ekina? Kana mbeyaka monga ko vɔ wambovusha lakiwɔ ɔmɔtshi lokawɔ ngandji. Naka tambeya di’onto ɔmɔtshi ekɔ lo dihombo, kete sho koka nɔmba Jehowa dia tokimanyiya dia mbuta kana nsala dui dimɔtshi dia dimɛna ndo dia la ngandji. Ɛtɛkɛta ndo etsha aso koka monga mɛtɛ ekeketshelo kele ɔnangɛso kana kadiyɛso kɛsɔ l’ohomba. (Adia 1 Petero 4:10.)  * Wanɛ wakimanyiyaso koka nyometawɔ dia daka dia Jehowa di’ɔnɛ “dimi hakotshikaki ndo hakokalɛki pondjo,” diekɔ lo kotshama le wɔ. Onde dui sɔ hadiotokosha ɔngɛnɔngɛnɔ?

20. Lande na kakokaso mbuta l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ: “Jehowa kele okimanyedi ami”?

²⁰ Oko wakidiɔ lo dikambo dia Pɔɔlɔ l’asekande, sho lawɔ koka mpomana l’ekakatanu etena keso lo lɔkɛndɔ laso l’otsha lo lɔsɛnɔ. L’etena kakɔ kaamɛ, sho mbeyaka dia sho kokaka monga la dihonga nɛ dia Jehowa ekɔ kaamɛ la so. Nde tokimanyiyaka lo tshimbo ya Yeso ndo y’andjelo. Ndo nto, naka mbɔtɔnɛka la sangwelo diande, kete Jehowa koka tokimanyiya lo tshimbo y’anto wele la lowandji. Ndo oko wambodiɛnaka anto efula l’atei aso, Jehowa kambaka la nyuma kande k’ekila dia ntshutshuya ekambi ande dia nkimanyiya anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ. Ɔnkɔnɛ, l’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, tekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika wa mbuta l’eshikikelo tshɛ ɔnɛ: “Jehowa kele okimanyedi ami, dimi hantoka wɔma. Kakɔna kakoka onto salɛmi?”​—Hɛb. 13:6.