1. Achiʼel nuʼij chpan Mateo 7:13 chqä 14, ¿achkë rma ütz nqajnamaj ri kʼaslemal qakʼwan röj ri cristianos rkʼë jun bʼiʼajen?

QAKʼASLEMAL röj, ri cristianos, ütz nqajnamaj rkʼë jun bʼiʼajen. Röj nqajoʼ nqapon chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew ri akuchï yë Jehová, ri utziläj qa-Dios, nqʼatö tzij. Rma riʼ, ronojel qʼij nqatäj qaqʼij rchë nqbʼä chpan ri bʼey ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal. Ye kʼa, achiʼel xuʼij qa Jesús, ri bʼey xa koʼöl ruwäch. Rma riʼ, kʼïy mul kan kʼayewal nuʼän chqawäch nqbʼä chpan (taskʼij ruwäch Mateo 7:13, 14). Rma xa yoj ajmakiʼ, chöj ma kʼayewal ta nuʼän chqawäch nq-el äl chpan ri bʼey riʼ (Gál. 6:1).

2. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro « Xtqkowin xkeqajäl ri naʼoj ri ma yeqä ta chwäch Dios we ma xtqanaʼ ta qiʼ»).

² Rchë ma nq-el ta äl chpan ri bʼey ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal, kʼo chë ma nqakʼewaj ta nqajäl ri yeqaquʼ, ri yeqaʼän chqä ri qanaʼoj. Ya riʼ xrajoʼ ri apóstol Pablo chë xkiʼän ri cristianos aj Corinto taq xuʼij chkë: «Tiyaʼ qʼij rchë yixpixabʼäx» (2 Cor. 13:11). Re naʼoj reʼ kʼa nqrtoʼ na röj komä. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë rubʼanik nqrtoʼ le Biblia rchë yeqajäl ri naʼoj ye kʼo qkʼë ri ma yeqä ta chwäch Dios, chqä achkë rubʼanik yojkitoʼ ri qachiʼil ri kʼuqül chik kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios rchë ma nqayaʼ ta qa ri bʼey ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal. Chqä xtqatzʼët ajän riʼ taq rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqanmaj rutzij ri rutinamit Jehová. Xtqatzʼët chqä achkë rma kan kowan rejqalen chë ma nqanaʼ ta qiʼ we kʼo nqajoʼ nqajäl pa qakʼaslemal, rchë ke riʼ, kan rkʼë kiʼkʼuxlal xtqayaʼ ruqʼij Jehová.

3. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri Ruchʼaʼäl Dios?

³ Kantzij na wä chë kʼïy mul kan kʼayewal nuʼän chqawäch yeqatzʼët ri naʼoj ye kʼo qkʼë ri ma yeqä ta chwäch Jehová. ¿Achkë rma? Rma ri qan xa nqʼolon, y kʼïy mul kʼayewal nuʼän chqawäch  nqatzʼët achkë rma nqaʼän jun bʼanobʼäl (Jer. 17:9). Kʼïy mul xa nqaqʼöl qa qiʼ kikʼë «naʼoj ri ma ye tzij ta» (Sant. 1:22). Rma riʼ, kan rajwaxik chë nqaksaj ri Ruchʼaʼäl Dios rchë nqatzʼët qa qiʼ. Le Biblia nqrtoʼ rchë nqatzʼët achkë qäs «yeruchʼöbʼ chqä nurayij ri qan» (Heb. 4:12, 13). Reʼ ütz nqajnamaj rkʼë jun aparato rchë rayos X, ri nuyaʼ qʼij chqë rchë nqatzʼët achkë kʼo chpan ri qachʼakul. Ye kʼa, we nqajoʼ nqïl utzil rma ri naʼoj yeqïl chpan le Biblia chqä ri nkiyaʼ ri rusamajelaʼ Dios chqë, kʼo chë ma nqanaʼ ta qiʼ.

4. ¿Achkë rma qataman chë Saúl kan kowan xnaʼ riʼ?

⁴ Ri xbʼanatäj rkʼë Saúl, ri qʼatöy tzij, nukʼüt chqawäch achkë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanatäj qkʼë we xa xtqanaʼ qiʼ. Ri naʼoj riʼ kan kowan xkʼiyär pa ran Saúl. Riʼ xuʼän chë chöj ma xnmaj ta taq xbʼix che rä chë nkʼatzin nujäl ri ruchʼobʼonik chqä ri rubʼanobʼal (Sal. 36:1, 2; Hab. 2:4). Riʼ kan xqʼalajin taq Jehová xuʼij che rä achkë kʼo chë nuʼän kikʼë ri amalequitas taq xkeruchʼäk, ye kʼa Saúl ma xnmaj ta tzij. Taq ri profeta Samuel xchapon che rä, Saúl ma xyaʼ ta rumak chrij. Pa rukʼexel riʼ, xa xuʼij chë ma kan ta itzel ri xuʼän chqä chë yë ri nkʼaj chik xechaqtiʼin rchë (1 Sam. 15:13-24). Saúl ma kʼa riʼ ta naʼäy mul xkʼüt ri naʼoj riʼ (1 Sam. 13:10-14). Rma ma xchajij ta riʼ, ri naʼoj riʼ kan xkʼiyär pa ran. Y rma ma xjäl ta runaʼoj, xyaʼöx qa rma Jehová.

5. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xbʼanatäj rkʼë Saúl?

⁵ Rchë kʼo qanaʼoj nqakʼän qa chrij ri xbʼanatäj rkʼë Saúl, ütz nqaʼän qa re kʼutunïk reʼ chqawäch: «¿Nkanuj achkë nbʼij rchë ma yensmajij ta ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia? Taq kʼo jun ma ütz ta nbʼän, ¿nquʼ chë ma kan ta itzel ri xinbʼän? ¿Xa chkij ri nkʼaj chik nqʼabʼaj wä taq kʼo jun ma ütz ta nbʼän?». We ke riʼ, nkʼatzin nqajäl qanaʼoj chqä ri rubʼanik nqchʼobʼon. We ma xtqaʼän ta riʼ, xa xtqakʼüt chë kowan nqanaʼ qiʼ, y riʼ xtuʼän chë Jehová ma xtrajoʼ ta chik xttok qachiʼil (Sant. 4:6).

6. ¿Achkë rma nqaʼij chë David chöj ma junan ta wä runaʼoj rkʼë Saúl?

⁶ David chöj ma junan ta wä runaʼoj rkʼë Saúl, rma ryä kan xloqʼoqʼej «ri rupixaʼ Jehová» (Sal. 1:1-3). David retaman wä chë Jehová yeruköl ri ma nkinaʼ ta kiʼ chwäch, ye kʼa itzel yerutzʼët ri xa nkinaʼ kiʼ (2 Sam. 22:28). Rma riʼ, xyaʼ qʼij chë ri rupixaʼ Dios xjäl ri rubʼanik nchʼobʼon. Ryä xtzʼibʼaj reʼ: «Xtinyaʼ ruqʼij Jehová rma yirupixabʼan pä. Tapeʼ chaqʼaʼ, ri chʼobʼonïk ye kʼo pa wan kan nkiʼij chwä achkë ri ma ütz ta yenbʼanon» (Sal. 16:7).

7. We ma nqanaʼ ta qiʼ, ¿achkë xtqaʼän?

⁷ We ma nqanaʼ ta qiʼ, xtqayaʼ qʼij che rä le Biblia rchë yeresaj äl ri itzel taq chʼobʼonïk pa qajolon. Riʼ janina xtqrtoʼ rma ri chʼobʼonïk riʼ ma xtkiʼän ta chqë chë xkeqaʼän itzel taq bʼanobʼäl. Ri Ruchʼaʼäl Dios xttok achiʼel jun chʼaʼäl ri nuʼij reʼ chqë: «Ya reʼ ri bʼey. Kixbʼiyïn chpan». Reʼ xtqrtoʼ rchë xtqatzʼët we xa najin nq-el äl chpan ri bʼey ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal (Is. 30:21). Ri nqakʼoxaj ri rutzij Jehová kantzij na wä chë kan kʼïy utzil xtyaʼ qa pa qawiʼ (Is. 48:17). Jun chkë ri utzil riʼ, ya riʼ chë ma xtqanaʼ ta ri kʼixbʼäl rma kʼo jun nqʼlö qchë. Y xtqanaʼ chë más xtqjelun rkʼë Jehová rma xtqatzʼët chë kan achiʼel jun ralkʼwal ri janina nrajoʼ xtuʼän qkʼë (Heb. 12:7).

8. Achiʼel nuʼij chpan Santiago 1:22 kʼa 25, ¿achkë rma ütz nqajnamaj ri Ruchʼaʼäl Dios rkʼë jun espejo?

⁸ Ri Ruchʼaʼäl Dios ütz chqä nqajnamaj rkʼë jun espejo (taskʼij ruwäch Santiago 1:22-25). Ronojel nmaqʼaʼ, kan qonojel bʼaʼ chqë röj nqatzʼët qiʼ chpan jun espejo taq majanä q-el äl chqachoch. Ke riʼ xtqatzʼët we kʼo na jun nkʼatzin nqaʼän rubʼanik rchë jaʼäl nqqʼalajin. Ke riʼ chqä nbʼanatäj taq nqaskʼij ruwäch le Biblia ronojel qʼij. Ri naʼoj ye kʼo chpan, yojkitoʼ rchë nqatzʼët we nkʼatzin nqajäl jun chʼobʼonïk o jun naʼoj. Ye kʼïy qachʼalal nkiskʼij ruwäch ri texto diario ronojel nmaqʼaʼ taq majanä keʼel äl chkachoch, rma ya riʼ yerutoʼ rkʼë ri rubʼanik yechʼobʼon. Y  chpan ri qʼij riʼ, nkikanuj rubʼanik rchë nkismajij ri naʼoj kʼo chpan ri Ruchʼaʼäl Dios. Chqä kan nkʼatzin chë ronojel qʼij nqaskʼij ruwäch le Biblia chqä nqchʼobʼon chrij ri nqaskʼij ruwäch. Tapeʼ achiʼel ta ma kʼayewal ta nqʼalajin ri naʼän riʼ, kan kowan rejqalen rma xtqrtoʼ rchë ma xtq-el ta qa chpan ri koʼöl bʼey ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal.

9. ¿Ajän riʼ taq nkʼatzin chë jun qachiʼil nqrpixabʼaj?

⁹ ¿Kʼo jmul qachapon rubʼanik jun bʼanobʼäl ri xa najin wä nutzʼlaʼ ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová? (Sal. 73:2, 3). We kʼo jun qachiʼil ri kʼuqül chik rukʼuʼx chpan ri ruchʼaʼäl Dios xqrpixabʼaj, ¿xqayaʼ komä qaxkïn che rä chqä xqasmajij ri naʼoj xyaʼ chqë? We xqaʼän riʼ, kan ütz ri xqaʼän. Kantzij na wä chë kan nqatyoxij che rä ri qachʼalal riʼ rma ma xxiʼij ta riʼ xtzjon qkʼë rchë xqrpixabʼaj (Prov. 1:5).

10. ¿Achkë naʼoj kʼo ta chë nqakʼüt taq jun qachiʼil nqrpixabʼaj?

¹⁰ Ri Ruchʼaʼäl Dios nuʼij chë «kan ütz ri sokotajïk nuʼän jun awachiʼil chawä xa rma yatrajoʼ» (Prov. 27:6). ¿Achkë ntel chë tzij reʼ? Tqabʼanaʼ che rä chë nqajoʼ nqqʼax apü jukʼan chik bʼey, ye kʼa kan kʼïy chʼichʼ ye kʼo. Tapeʼ ke riʼ, röj xa rkʼë qa-teléfono bʼenäq wä qakʼuʼx. Riʼ nuʼän chë ma yë ta ri qabʼey nqatzʼët. Chaq kʼateʼ, jun qachiʼil nuchäp chkʼuʼx qaqʼaʼ chqä kan kuw nqrjïkʼ apü chqij. Rma kan kuw xchäp qaqʼaʼ, kan kʼo retal xkanaj qa. Ye kʼa rma kan chanin xuʼän riʼ, xqrtoʼ rchë ma xqrpät ta chʼichʼ. Rkʼë jbʼaʼ xttiʼon qaqʼaʼ jun kayoxiʼ qʼij, ye kʼa, ¿xtpë komä qayowal che rä ri qachiʼil rma xuʼän riʼ? Manä, xa kan xtqtyoxin che rä rma ri toʼïk xyaʼ chqë. ¿Achkë nqatamaj qa chrij re tzʼetbʼäl reʼ? Chë taq jun qachiʼil nuʼij chqë chë ri rubʼanik nqtzjon o ri qabʼanobʼal xa najin nkiqʼäj rupixaʼ Dios, rkʼë jbʼaʼ xttiʼon jbʼaʼ qan. Ye kʼa we xa xtpë qayowal che rä, xtqʼalajin chë xa majun ta qanaʼoj (Ecl. 7:9). Pa rukʼexel nqanaʼ riʼ, xa más ütz tqatyoxij che rä rma ma xxiʼij ta riʼ xyaʼ ri naʼoj riʼ chqë.

11. ¿Achkë naʼoj rkʼë jbʼaʼ najin nukʼüt jun winäq taq ma nukʼoxaj ta ri naʼoj yeyaʼöx che rä rma jun rachiʼil?

¹¹ Jun winäq nukʼüt chë xa najin nunaʼ riʼ taq ma nukʼän ta ri naʼoj yeyaʼöx che rä rma jun utziläj rachiʼil. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Rma ri winäq ri ke riʼ kinaʼoj, xa xuʼ nkajoʼ «nbʼix chkë ri nqä chkiwäch nkikʼoxaj». Riʼ nuʼän chë ryeʼ ma nkiyaʼ ta chik «kixkïn che rä ri kantzij» (2 Tim. 4:3, 4). Ryeʼ ma nkikʼoxaj ta ri naʼoj nyaʼöx chkë rma nkinaʼ chë ryeʼ kʼo más kinaʼoj chqä kʼo más kiqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik. Ye kʼa ri apóstol Pablo xuʼij reʼ: «We kʼo jun winäq nunaʼ chë kʼo ruqʼij ye kʼa xa ma ke riʼ ta, xa ruyonïl najin nuqʼöl qa riʼ» (Gál. 6:3). Salomón, ri qʼatöy tzij, xuʼij chqä reʼ: «Más ütz jun akʼal ri kʼo runaʼoj tapeʼ kʼo pa mebʼaʼïl chwäch jun qʼatöy tzij ri kʼo chik rujunaʼ ye kʼa xa majun ta runaʼoj, ri ma yerukʼül ta chik ri naʼoj nyaʼöx che rä» (Ecl. 4:13).

12. Taq nqaskʼij ruwäch Gálatas 2:11 kʼa 14, ¿achkë nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa ri apóstol Pedro chqawäch?

¹² Ri apóstol Pedro kan jun ütz tzʼetbʼäl xyaʼ qa chqawäch taq ri apóstol Pablo xpixabʼaj chkiwäch jontir (taskʼij ruwäch Gálatas 2:11-14). Rma ri rubʼanik xpixabʼäx chqä kan chkiwäch jontir xbʼan wä, Pedro rkʼë jbʼaʼ xquʼ ta chë kan kʼo rma npë ruyowal. Ye kʼa ryä kan xkʼüt chë kʼo runaʼoj, rma xkʼän ri pixaʼ xyaʼöx che rä chqä ma xkʼöl ta qa itzel pa ran chrij Pablo. Xqʼax ri tiempo, Pedro kan xuʼij wachʼalal ri janina nwajoʼ che rä Pablo (2 Ped. 3:15).

13. ¿Achkë naʼäy kʼo chë nqaʼän taq nqajoʼ nqapixabʼaj jun qachʼalal?

¹³ We kʼo jmul nqʼalajin chqawäch chë nkʼatzin nqapixabʼaj jun qachiʼil, ¿achkë nkʼatzin nqatzʼët naʼäy? Taq najin nqachʼöbʼ nqtzjon rkʼë, naʼäy tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Nwajoʼ npixabʼaj xa rma chi nwäch rïn kan ma tsach bʼaʼ jun winäq?» (Ecl. 7:16). Ri winäq ri ke riʼ runaʼoj nrajoʼ chë ri nkʼaj chik nkiʼän ri nqä chwäch ryä,  y ma yë ta ri nrajoʼ Jehová, chqä ma kan ta nujyowaj kiwäch ri winäq. Taq xqaʼän yän ri kʼutunïk riʼ chqawäch, ye kʼa nqatzʼët chë kʼa nkʼatzin na nqtzjon rkʼë ri qachiʼil, kan chöj tqaʼij che rä achkë riʼ ri ma ütz ta najin nuʼän chqä keqabʼanaʼ kʼutunïk che rä rchë nutzʼët akuchï najin nsach wä. Röj kʼo chë chpan le Biblia nqesaj wä ri naʼoj nqaʼij che rä. Chqä kʼo chë ma nqamestaj ta chë ma pa qaqʼaʼ ta röj yaʼon wä qa ri nqaqʼät tzij pa ruwiʼ ri qachiʼil, ye kʼa nqajoʼ nqatoʼ rchë nqʼax chwäch achkë nunaʼ Jehová chrij ri najin nuʼän (Rom. 14:10). Taq nqapixabʼaj jun winäq, tqakʼutuʼ joyowanïk chwäch, kan achiʼel xuʼän Jesús (Prov. 3:5; Mat. 12:20). Tnatäj chqë chë achiʼel wä qanaʼoj nqaʼän kikʼë ri nkʼaj chik, ke riʼ chqä runaʼoj xtuʼän Jehová qkʼë röj (Sant. 2:13).

14. ¿Achkë toʼïk nuyaʼ pä ri rutinamit Dios chqë?

¹⁴ Jehová nuksaj rutinamit rchë nqrtoʼ rchë nqbʼä chpan ri bʼey ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal. Rma riʼ yeruʼän pä videos, publicaciones chqä moloj ri yojkitoʼ rchë yeqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Jontir ri naʼoj ri yepë chkipan, kan chpan le Biblia ye elesan wä pä. Ri Molaj Ukʼwäy Bʼey nukʼutuj chë rä Jehová chë tyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa ruwiʼ rchë kan pa rubʼeyal nuʼän che rä ri samaj chrij ri rutzjoxik le Biblia. Tapeʼ ke riʼ, chaq taqïl nkitzʼët we ri xkichaʼ xkiʼän chrij riʼ, ütz o nkʼatzin njal. ¿Achkë rma? Rma jontir «ri najin nbʼanatäj chwäch le Ruwachʼulew xa najin yejalatäj». Rma riʼ, ri rutinamit Dios kʼo chë nutzʼët achkë rubʼanik más ütz nbʼan che rä ri rutzjoxik le Biblia (1 Cor. 7:31).

15. ¿Achkë kiqʼaxan pä jojun publicadores?

¹⁵ Kantzij na wä chë taq ri rutinamit Dios nujäl ruqʼalajsaxik jun naʼoj ri kʼo chpan le Biblia o nuʼij chqë achkë kʼo chë nqaʼän rchë ma nqakʼän ta qanaʼoj chkij ri winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Dios, röj kan chanin nqanmaj tzij. Ye kʼa, ¿achkë nqaʼän taq rma ri rubʼanik nsamäj rutinamit Jehová kʼo njalatäj pa qakʼaslemal? Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä kan xjoteʼ kajäl jontir ri nkʼatzin rchë nyak chqä nchojmïx jun Salón del Reino. Rma riʼ, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xuʼij chë kʼïy congregaciones keksan jun Salón del Reino. Riʼ rubʼanon chë jojun congregaciones yetnun chqä chë kʼayin jojun Salones del Reino. Ri päq riʼ najin nuksäx rchë yeyak salones pa tinamït ri akuchï más nkʼatzin wä. We yoj kʼo pa jun tinamït ri akuchï najin nkʼayïx Salones del Reino chqä najin yetun congregaciones, rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqanmaj tzij. ¿Achkë rma? Rma taq nbʼanatäj riʼ, rkʼë jbʼaʼ jojun publicadores kʼo chë más näj  yebʼiyïn wä rchë yebʼä pa kimoloj. Ye kʼo chik nkʼaj, ri kan xkitäj kiqʼij chyakik o rchë xkichojmirsaj jun Salón del Reino, rkʼë jbʼaʼ nkikʼutuj qa chkiwäch achkë rma nkʼayïx. Ryeʼ rkʼë jbʼaʼ nkinaʼ chë ri tiempo chqä ri uchqʼaʼ ri xkiksaj rchë xkiʼän ri samaj riʼ majun ta xkʼatzin wä. Tapeʼ ke riʼ, kan kinman tzij, y nqajoʼ nqaʼij chkë chë kan kiʼ qakʼuʼx rma najin nkiʼän riʼ.

16. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri nuʼij Colosenses 3:23 chqä 24 rchë ma nkʼis ta ri kiʼkʼuxlal pa qan?

¹⁶ Jun ri xtqtoʼö rchë ma xtkʼis ta ri kiʼkʼuxlal pa qan, ya riʼ nqayaʼ chwäch qan chë yë rusamaj Jehová najin nqaʼän chqä chë ryä najin nukʼwaj bʼey chwäch rutinamit (taskʼij ruwäch Colosenses 3:23, 24). David, ri qʼatöy tzij, xyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chqawäch taq xksaj rubʼeyomal rchë xyak ri templo. Ryä xuʼij: «¿Yïn achkë ta kʼa rïn chqä achkë ta kʼa ntinamit rchë ma xtqayaʼ ta ronojel re spanïk reʼ chawä? Ronojel kan awkʼë rït npë wä. Rma riʼ, ri xqayaʼ chawä kan yït yatyayon pä chqë» (1 Crón. 29:14). Taq nqayaʼ qakchaj, röj chqä najin nqayaʼ che rä Jehová ri kan yë ryä yayon pä chqë. Tapeʼ ke riʼ, Jehová kan numatyoxij jontir ri nqayaʼ rchë nbʼan ri rusamaj, achiʼel ri qa-tiempo, ri qachqʼaʼ o ri achkë kʼo qkʼë (2 Cor. 9:7).

17. ¿Achkë rma ütz ma nuʼän ta kaʼiʼ qakʼuʼx taq nqatzʼët chë kʼo nkʼatzin nqajäl pa qakʼaslemal?

¹⁷ Rchë ma nq-el ta qa chpan ri bʼey ri koʼöl ruwäch ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal, jontir röj kʼo chë nqaʼän kan achiʼel xuʼän Jesús (1 Ped. 2:21). We nqatzʼët chë kʼo nkʼatzin nqajäl pa qakʼaslemal, ma tuʼän ta kaʼiʼ qakʼuʼx. ¿Achkë rma? Rma ya riʼ nukʼüt chë nqajoʼ nqasmajij ri nrajoʼ Jehová. Ryä retaman chë xa yoj ajmakiʼ. Rma riʼ, ma nuyoʼej ta chë kan majun akuchï xtqsach wä taq nqakʼän qanaʼoj chrij Jesús.

18. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë nqapon chwäch ri Kotzʼijaläj Ulew?

¹⁸ Achiʼel xqatzʼët pä, tqayaʼ qan chrij ri qayoʼen chqawäch apü, chqä ma tqakʼewaj ta nqajäl ri yeqaquʼ, ri yeqaʼän chqä ri qanaʼoj (Prov. 4:25; Luc. 9:62). Tqatjaʼ qaqʼij rchë ma nqanaʼ ta qiʼ chqä rchë ma nqayaʼ ta qa rubʼanik ri nuʼij chpan 2 Corintios 13:11, ri nuʼij: «Ronojel mul tinaʼ kiʼkʼuxlal, tiyaʼ qʼij rchë yixpixabʼäx». We xtqaʼän riʼ, «ri Dios ri kʼo ajowabʼäl chqä uxlanen rkʼë» xtjeʼ qkʼë. Ryä xtqrtoʼ pä rchë komä ma xtkʼis ta ri uxlanen pa qan chqä chqawäch apü xtyaʼ jun utziläj qakʼaslemal chwäch jun kotzʼijaläj ulew.