Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 50

“‘E Anga-Fēfē Hano Fokotu‘u Hake ‘a e Maté?”

“‘E Anga-Fēfē Hano Fokotu‘u Hake ‘a e Maté?”

“‘E mate, ko fē ho‘o ikuná? ‘E mate, ko fē ho‘o huhu koná?”​—1 KOL. 15:55.

HIVA 1 Ngaahi ‘Ulungaanga ‘o Sihová

‘I HE KUPÚ NI *

1-2. Ko e hā ‘oku totonu ai ke mahu‘inga‘ia ‘a e kotoa ‘o e kau Kalisitiané ‘i he toetu‘u fakahēvaní?

KO E tokolahi taha ‘o e kakai ‘oku nau tauhi kia Sihova ‘i he taimi ní ‘oku nau ‘amanaki ke mo‘ui ta‘engata ‘i he māmaní. Kae kehe, ko ha toenga ‘o e kau Kalisitiane kuo pani ‘e he laumālié, ‘oku nau ‘amanaki ke fokotu‘u hake ke mo‘ui ‘i hēvani. Ko e fa‘ahinga pani ko ení ‘oku nau vēkeveke ke ‘ilo‘i pe ‘e fēfē ‘enau mo‘ui ‘i he kaha‘ú, kae fēfē ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau ‘amanaki ke mo‘ui ‘i he māmaní? Hangē ko ia te tau vakai ki aí, ko e toetu‘u fakahēvaní ‘e lava ke toe hoko ia ko ha tāpuaki ki he fa‘ahinga ‘oku nau ‘amanaki ke mo‘ui ta‘engata ‘i he māmaní. Ko ia tatau ai pē pe ‘oku tau ‘amanaki ke mo‘ui ‘i hēvani pe ‘i māmani, ‘oku totonu ke tau mahu‘inga‘ia ‘i he toetu‘u fakahēvaní.

2 Na‘e fakamānava‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e ni‘ihi ‘o e kau ākonga ‘a Sīsū ‘i he ‘uluaki senitulí ke nau tohi fekau‘aki mo e ‘amanaki fakahēvaní. Na‘e fakamatala ‘a e ‘apositolo ko Sioné: “Ko eni kuo tau hoko ko e fānau ‘a e ‘Otuá, ka kuo te‘eki ai pē ke fakae‘a mai pe te tau hoko ko e hā. ‘Oku tau ‘ilo‘i ko e taimi ‘e fakae‘a mai ai ‘a e ‘Otuá te tau hoko ai ‘o hangē ko iá.” (1 Sio. 3:2) Ko ia ko e kau Kalisitiane paní ‘oku ‘ikai te nau ‘ilo pe ‘e fēfē ‘enau mo‘uí ‘i he taimi ‘e fokotu‘u hake ai kinautolu ki hēvani mo ha sino fakalaumālie. Neongo ia, te nau sio mo‘oni kia Sihova ‘i he‘enau ma‘u honau palé. ‘Oku ‘ikai ke fakahaa‘i mai ‘i he Tohi Tapú ‘a e fakaikiiki kotoa fekau‘aki mo e toetu‘u fakahēvaní, ka na‘e ‘omai ‘e he ‘apositolo ko Paulá ha fakamatala fekau‘aki mo ia. Ko e kau paní te nau fakataha mo Kalaisi ‘i he‘ene “fakaka‘anga ‘a e founga-pule kotoa pē mo e mafai pea mo e mālohi kotoa pē.” ‘Oku kau ki ai ‘a e “maté, hotau fili faka‘osí.” Faka‘osí, ko Sīsū​—fakataha mo hono kaungāpulé​—te ne fakamo‘ulaloa‘i ‘a ia tonu mo e me‘a kotoa pē kia Sihova. (1 Kol. 15:24-28) He taimi fakafiefia ē ko iá! *

3. Hangē ko ia ‘oku fakahaa‘i ‘i he 1 Kolinitō 15:30-32, ko e hā na‘e fai ‘e Paula koe‘uhi ko ‘ene tui ki he toetu‘ú?

3 Ko e tui ‘a Paula ki he toetu‘ú na‘e tokoni kiate ia ke ne kātekina ‘a e ngaahi ‘ahi‘ahi kehekehe. (Lau ‘a e 1 Kolinitō 15:30-32.) Na‘á ne tala ange ki he kau Kolinitoó: “‘Oku ou fehangahangai faka‘aho pē mo e maté.” Na‘e toe tohi ‘e Paula: “Kuó u tau mo e fanga manu fekai ‘i ‘Efesoó.” Mahalo na‘á ne ‘uhinga ki he‘ene tau mo e fanga manu ‘i ha mala‘e va‘inga ‘i ‘Efesō. (2 Kol. 1:8; 4:10; 11:23) Pe na‘á ne lave nai ki he kau Siu fakafili mo e ni‘ihi kehe na‘a nau hangē ha “fanga manu fekai.” (Ngā. 19:26-34; 1 Kol. 16:9) Pe ko e hā pē ‘a e tu‘ungá, na‘e fehangahangai ‘a Paula mo e ngaahi fakatu‘utāmaki mafatukituki. Ka na‘á ne kei ma‘u pē ha vakai pau ki he kaha‘ú.​—2 Kol. 4:16-18.

Ko ha fāmili ‘oku nau nofo ‘i he feitu‘u ‘oku fakangatangata ai ‘etau ngāue faka-Kalisitiané ‘oku nau kītaki ‘i he‘enau lotú fakataha mo e tui kakato kuo tuku tauhi mai ‘e he ‘Otuá ‘a e ngaahi me‘a lelei ma‘anautolu (Sio ki he palakalafi 4)

4. Kuo anga-fēfē hono fakaivimālohi‘i ‘e he ‘amanaki ‘o e toetu‘ú ‘a e kau Kalisitiane ‘i he ‘aho ní? (Sio ki he tā ‘i he takafí.)

4 ‘Oku tau mo‘ui ‘i he ngaahi taimi fakatu‘utāmaki. Ko e ni‘ihi hotau fanga tokouá kuo ma‘ukovia ‘e he faihiá. Ko e ni‘ihi ‘oku nau nofo ‘i he ngaahi feitu‘u kuo haveki ‘i he taú pea ‘oku ‘ikai ‘aupito te nau ongo‘i malu. ‘Oku ‘i ai mo e ni‘ihi ‘oku nau ngāue kia Sihova ‘o ‘i he tu‘unga fakatu‘utāmaki ‘enau mo‘uí pe tau‘atāiná ‘i he ngaahi fonua ‘oku fakangatangata pe a‘u ‘o tapui ai ‘a e ngāue fakamalangá. Neongo ia, ko e kotoa ‘o e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ko ení ‘oku nau kītaki ‘i he‘enau lotu kia Sihová, ‘o nau hoko ai ko e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga kiate kitautolu. ‘Oku nau ‘ilo‘i fakapapau neongo kapau ‘e mole ‘enau mo‘uí ‘i he taimí ni, ‘oku ‘i ai ha me‘a lelei lahi ange ‘oku tuku tauhi mai ‘e Sihova ma‘a kinautolu ‘i he kaha‘ú.

5. Ko e hā ‘a e fakakaukau fakatu‘utāmaki ‘e lava ke ne fakavaivai‘i ‘etau tui ki he toetu‘ú?

5 Na‘e fakatokanga ‘a Paula ki hono fanga tokouá fekau‘aki mo ha fakakaukau fakatu‘utāmaki na‘e ma‘u ‘e he ni‘ihi: “Kapau he‘ikai ke fokotu‘u hake ‘a e maté, ‘tuku ke tau kai ā mo inu, he ko ‘apongipongí te tau mate.’” Ko e fakakaukau ko iá na‘e ‘osi ‘i ai pē na‘a mo e ki mu‘a ‘i he taimi ‘o Paulá. Na‘á ne to‘o-lea nai mei he ‘Aisea 22:13, ‘a ia ‘oku lave ai ki he vakai ‘a e kau ‘Isilelí. ‘I he ‘ikai ke ‘unu‘unu ofi ki he ‘Otuá, na‘a nau tuli ki he mālie ‘o e mo‘uí. Ko ia, na‘e fakakaukau ‘a e kau ‘Isilelí “ko e ‘i heni he ‘ahó ni, pea mole ‘apongipongi,” ko ha vakai ‘oku anga-maheni na‘a mo e ‘i he ‘ahó ni. Kae kehe, ‘oku hiki ‘i he Tohi Tapú ‘a e ola kovi ‘o e me‘á ni ki he pule‘anga ‘Isilelí.​—2 Kal. 36:15-20.

6. ‘Oku totonu ke tākiekina fēfē ‘e he ‘amanaki ‘o e toetu‘ú ‘etau fili ‘o e feohí?

6 ‘Oku hā mahino, ko e mo‘oni ko ia fekau‘aki mo e lava ke fokotu‘u mai ‘e Sihova ‘a e maté ‘oku totonu ke ne tākiekina ‘etau fili ‘o e feohí. Ko e fanga tokoua ‘i Kolinitoó na‘e fiema‘u ke nau faka‘ehi‘ehi mei he feohi mo e fa‘ahinga na‘a nau faka‘ikai‘i ‘a e toetu‘ú. ‘Oku ‘i ai ha lēsoni kiate kitautolu ‘i he ‘ahó ni: ‘Oku ‘ikai ha lelei ‘e ma‘u mei he feohi tu‘uma‘u mo e fa‘ahinga ‘oku nau ma‘u ‘a e vakai ko e mo‘uí pē eni. Kapau ‘e feohi ha Kalisitiane mo‘oni mo e fa‘ahinga ko iá ‘e lava ke nau uesia ‘ene fakakaukaú mo e tō‘ongá. Ko hono mo‘oní, ‘e lava ke taki atu ai ia ke ne fai ha tō‘onga ‘oku fehi‘a ai ‘a e ‘Otuá​—ke faiangahala. Ko ia, na‘e ekinaki mālohi ‘a Paula: “Mou hoko ‘o fakakaukau lelei ‘i ha founga mā‘oni‘oni pea ‘oua te mou tō‘onga‘aki ‘a e angahalá.”​—1 Kol. 15:33, 34.

KO E FA‘AHINGA SINO FĒFĒ?

7. Ko e hā ‘a e fehu‘i fekau‘aki mo e toetu‘ú ‘e ‘eke nai ‘e he ni‘ihi, hangē ko ia ‘oku hā ‘i he 1 Kolinitō 15:35-38?

7 Lau ‘a e 1 Kolinitō 15:35-38. Ko ha tokotaha ‘okú ne loto ke ‘ai ke veiveiua ‘a e tui ki he toetu‘ú, te ne ‘eke nai: “‘E anga-fēfē hano fokotu‘u hake ‘a e maté?” ‘Oku lelei ke tau fakakaukau ki he tali ‘a Paulá koe‘uhi ko e kakai tokolahi he ‘ahó ni ‘oku ‘i ai pē ‘enau fakakaukau fekau‘aki mo e mo‘ui hili ‘a e maté. Ka ko e hā ‘oku ako‘i ‘e he Tohi Tapú?

‘I hono ngāue‘aki ‘a e tenga‘i ‘akaú mo ha fu‘u ‘akau, na‘e fakatātaa‘i ‘e Paula ko e ‘Otuá te ne foaki ha sino fe‘ungamālie ki he fa‘ahinga ‘oku toetu‘ú (Sio ki he palakalafi 8)

8. Ko e hā ‘a e fakatātā ‘e lava ke ne tokoni‘i kitautolu ke mahino‘i ‘a e toetu‘u ki he mo‘ui fakahēvaní?

8 ‘I he mate ha taha, ‘oku ‘au‘aunga hono sinó. Ka ko e Tokotaha na‘á ne fakatupu ‘a e ‘univēsí mei he hala‘ataá ‘e lava ke ne fokotu‘u mai ‘a e tokotaha ko iá, ‘o foaki kiate ia ha sino fe‘ungamālie. (Sēn. 1:1; 2:7) Na‘e ngāue‘aki ‘e Paula ha fakatātā ke fakahaa‘i ai he‘ikai fiema‘u ki he ‘Otuá ke ne toe fakafoki mai ‘a e sino tatau. Fakakaukau atu ki ha “tenga‘i ‘akau.” Ko ha tenga‘i uite ‘oku tō ‘i he kelekelé pea kamata tupu ‘o hoko ko ha fu‘u ‘akau fo‘ou. Ko e fu‘u ‘akau ko iá ‘oku mātu‘aki kehe ia mei he ki‘i tenga‘i ‘akaú. Na‘e ngāue‘aki ‘e Paula ‘a e fakahoa ko ení ke fakahaa‘i ko hotau Tokotaha-Fakatupú ‘oku lava ke ne foaki “ha sino ‘o hangē pē ko ia [‘okú ne] finangalo ki aí.”

9. Ko e hā ‘oku fakahaa‘i mai ‘i he 1 Kolinitō 15:39-41 fekau‘aki mo e ngaahi sino kehekehé?

9 Lau ‘a e 1 Kolinitō 15:39-41. Na‘e fakatokanga‘i ‘e Paula na‘e ‘i ai ‘a e kehekehe lahi ‘i he fakatupú. Ko e fakatātaá, ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi sino fakakakano, hangē ko e fanga pulu, fanga manupuna mo e ika. Na‘á ne pehē ‘i he langí, ‘oku tau sio ki he kehekehe ‘i he la‘aá mo e māhiná. Pea na‘á ne fakatokanga‘i “‘oku kehe ‘a e nāunau‘ia ‘o e fo‘i fetu‘u mei he fo‘i fetu‘u.” ‘Io, na‘a mo e ‘ikai ke tau lava ‘o sio ki ai ‘aki hotau matá, ‘oku pehē ‘e he kau faisaienisí ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fetu‘u ‘oku lalahi, iiki ange, ko e ni‘ihi ‘oku lanu kulokula, lanu hinehina mo lanu engeenga hangē ko hotau la‘aá. Na‘e toe pehē ‘e Paula “‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi sino fakalangi mo e ngaahi sino fakaemāmani.” Anga-fēfē? ‘I he māmaní, ‘oku tau ma‘u ‘a e ngaahi sino fakakakano ka ‘i hēvaní ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi sino fakalaumālie, hangē ko ia ‘oku ma‘u ‘e he kau ‘āngeló.

10. ‘Oku anga-fēfē ‘a e fekau‘aki ‘a e kehekehe ‘i he sinó mo e toetu‘ú?

10 Fakatokanga‘i leva ‘a e me‘a na‘e lea‘aki ‘e Paulá: “Ko ia ‘oku pehē pē ‘a e toetu‘u ‘a e maté. ‘Oku tō ‘i he ‘au‘auha; ‘oku fokotu‘u hake ‘i he ta‘efa‘a‘auha.” Ko e mo‘oni, ‘i he mate ha taha, ‘oku ‘au‘aunga hono sinó pea foki ki he efú. (Sēn. 3:19) Ko ia ‘e lava fēfē ke fokotu‘u hake ha sino “‘i he ta‘efa‘a‘auha”? Na‘e ‘ikai ke lea ‘a Paula fekau‘aki mo ha tangata ‘oku fokotu‘u mai ke mo‘ui ‘i he māmaní, hangē ko e fa‘ahinga ko ia na‘e fokotu‘u mai ‘e ‘Ilaisiā, ‘Ilaisa mo Sīsuú. Na‘e lave ‘a Paula ki ha tokotaha ‘oku toetu‘u mai mo ha sino fakalangi, ‘a ia, ko ha “sino fakalaumālie.”​—1 Kol. 15:42-44.

11-12. Ko e hā ‘a e liliu na‘e hokosia ‘e Sīsū ‘i he‘ene toetu‘ú, pea ‘oku anga-fēfē hokosia ‘e he kau paní ‘a e me‘a meimei tatau mo iá?

11 ‘I he ‘a‘eva ‘a Sīsū ‘i he māmaní, na‘á ne ma‘u ha sino fakakakano. Ka ‘i he taimi na‘á ne toetu‘u aí, na‘á ne “hoko ko ha laumālie foaki-mo‘ui” pea foki ki hēvani. Pehē foki, ko e kau Kalisitiane paní ‘e fokotu‘u hake kinautolu ki he mo‘ui laumālié. Na‘e fakamatala ‘a Paula: “Hangē pē ko ‘etau hokosi ‘a e ‘īmisi ‘o e tokotaha ne ngaohi mei he efú, te tau hokosi foki ‘a e ‘īmisi ‘o e tokotaha fakahēvaní.”​—1 Kol. 15:45-49.

12 Ko e a‘u mai eni ‘a Paula ki he tumutumu ‘ene lāulea ki he toetu‘ú. ‘Oku mahu‘inga ke fakatokanga‘i na‘e ‘ikai fokotu‘u mai ‘a Sīsū mo ha sino fakaetangata. Na‘e pehē ‘e Paula: “He‘ikai lava ke ma‘u ‘e he kakanó mo e totó ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá” ‘i hēvaní. (1 Kol. 15:50) Ko e kau ‘apositoló mo e fa‘ahinga pani kehé he‘ikai fokotu‘u kinautolu ki hēvani mo e ngaahi sino ‘au‘auha ‘o e kakano mo e toto. ‘E fokotu‘u fakakū kinautolú? Na‘e fakamamafa‘i ‘e Paula ko e toetu‘u ko ení ‘e hoko ‘i ha taimi he kaha‘ú; na‘e ‘ikai ko ha me‘a ia na‘a nau hokosia ‘i he hili pē ‘enau maté. ‘I he taimi na‘e hiki ai ‘e Paula ‘a e 1 Kolinitō, ko e ni‘ihi ‘o e kau ākongá na‘a nau ‘osi “mohe ‘i he maté,” hangē ko e ‘apositolo ko Sēmisí. (Ngā. 12:1, 2) Ko e kau ‘apositolo mo e fa‘ahinga pani kehé na‘a nau toki “mohe ‘i he maté” ki mui ai.​—1 Kol. 15:6.

IKUNA‘I ‘A E MATÉ

13. ‘E faka‘ilonga‘i fēfē ‘a e ‘i heni ‘a Sīsuú?

13 Ko Sīsū mo Paula na‘á na fakatou tuhu ki ha taimi makehe ‘i he hisitōliá​—ki he ‘i heni ‘a Kalaisí. ‘E faka‘ilonga‘i ‘a e taimi ko iá ‘aki ‘a e ngaahi tau, mofuike, mahaki faka‘auha mo e ngaahi me‘a kovi kehe ‘e hoko ‘i māmani lahi. Kuo tau sio ki hono fakahoko ‘a e kikite Fakatohitapú talu mei he 1914. ‘E toe ‘i ai mo ha konga makehe ‘o e faka‘ilonga ko iá. Na‘e pehē ‘e Sīsū ko e ongoongo lelei ‘o e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá kuo fokotu‘ú ‘e malanga‘i “‘i he kotoa ‘o e māmani kuo nofo‘í ko ha fakamo‘oni ki he ngaahi pule‘anga kotoa pē, pea ‘e toki hoko mai ‘a e ngata‘angá.” (Māt. 24:3, 7-14) Na‘e fakahaa‘i ‘e Paula ko e “‘i heni ‘a e ‘Eikí” ‘e hoko foki ia ko ha taimi ‘o e toetu‘u ki he kau Kalisitiane pani kuo nau “mohe ‘i he maté.”​—1 Tes. 4:14-16; 1 Kol. 15:23.

14. Ko e hā ‘oku hokosia ‘e he fa‘ahinga pani ‘oku nau mate ‘i he lolotonga ‘a e ‘i heni ‘a Kalaisí?

14 Ko e fa‘ahinga pani ‘i he ‘ahó ni ‘oku nau ‘osiki honau ‘alunga mo‘ui he māmaní ‘oku fokotu‘u kinautolu ke mo‘ui ‘i hēvani ‘i he taimi pē ko iá. ‘Oku fakapapau‘i eni ‘i he lea ‘a Paula ‘oku hiki ‘i he 1 Kolinitō 15:51, 52: “‘E ‘ikai te tau mohe kotoa pē ‘i he maté, ka te tau liliu kotoa pē, ‘i ha fo‘i mōmeniti, ‘i ha fo‘i kemo pē ‘a e matá, ‘i he lolotonga ‘a e ifi ‘a e talupite faka‘osí.” Ko e ngaahi lea ko eni ‘a Paulá ‘oku lolotonga fakahoko he taimí ni! ‘I he toetu‘u ‘a e fanga tokoua ko eni ‘o Kalaisí, te nau ma‘u ‘a e fiefia kakato; te nau “‘i he ‘Eikí ma‘u ai pē.”​—1 Tes. 4:17.

Ko e fa‘ahinga ‘oku liliu “‘i ha fo‘i kemo pē ‘a e matá” te nau laiki mo Sīsū ‘a e ngaahi pule‘angá (Sio ki he palakalafi 15)

15. Ko e hā ‘a e ngāue ‘oku fakatatali ki he fa‘ahinga te nau liliu “‘i ha fo‘i kemo pē ‘a e matá”?

15 ‘Oku tala mai ‘i he Tohi Tapú ‘a e ngāue ‘e fai ‘i hēvani ‘e he fa‘ahinga ko ia ‘oku nau liliu “‘i ha fo‘i kemo pē ‘a e matá.” ‘Oku pehē ‘e Sīsū kiate kinautolu: “Ko e tokotaha ‘oku ikuna mo tauhi ‘eku ngaahi ngāué ‘o a‘u ki he ngata‘angá, te u ‘oange kiate ia ‘a e mafai ki he ngaahi pule‘angá, pea te ne pule‘i ‘a e kakaí ‘aki ha tokotoko ukamea koe‘uhi ke laiki kinautolu ke nau momomomo hangē ha ngaahi siā ‘umeá, ‘o hangē tofu pē ko e mafai na‘á ku ma‘u mei he‘eku Tamaí.” (Fkh. 2:26, 27) Te nau muimui ‘i he ngāue ‘oku fai ‘e honau Takí​—ko hono pule‘i ‘a e ngaahi pule‘angá ‘aki ha tokotoko ukamea.​—Fkh. 19:11-15.

16. ‘E anga-fēfē hono ikuna‘i ‘e he fa‘ahinga tokolahi ‘o e tangatá ‘a e maté?

16 ‘Oku hā mahino, ko e kau paní te nau ikuna‘i ‘a e maté. (1 Kol. 15:54-57) Ko ‘enau toetu‘ú ‘e ‘ai ai ke nau kau ‘i hono ikuna‘i ‘a e fulikivanu takatakai ‘i he māmaní lolotonga ‘a e tau ‘o ‘Āmaketone ‘oku tu‘unuku maí. Ko e laui miliona ‘o e kau tangata mo e kau fefine Kalisitiane kehe te nau “hao mei he fu‘u mamahi lahí” pea hū atu ki he māmani fo‘oú. (Fkh. 7:14) Ko e kau hao mo‘ui ko ia ‘i he māmaní te nau hoko ko e kau fakamo‘oni sio tonu ‘i hono ikuna‘i ‘o e maté​—ko e toetu‘u ‘a e kakai ‘e laui piliona na‘a nau mate ‘i he kuohilí. Sioloto atu ki he taimi ‘e hoko ai ‘a e ikuna fakafiefia ko iá! (Ngā. 24:15) Pea ko e fa‘ahinga kotoa ‘oku nau mateaki kakato kia Sihová te nau ikuna‘i na‘a mo e mate tukufakaholó. Te nau malava ‘o mo‘ui ta‘engata.

17. ‘I he fakakaukau ki he 1 Kolinitō 15:58, ko e hā ‘oku totonu ke tau fai he taimí ni?

17 Ko e kau Kalisitiane kotoa ‘oku nau mo‘ui he taimi ní ‘oku totonu ke nau hounga‘ia ‘i he ngaahi lea fakalototo‘a na‘e tohi ‘e Paula ki he kau Kolinitoó fekau‘aki mo e toetu‘ú. ‘Oku tau ma‘u ‘a e ‘uhinga kotoa ke fakahaa‘i ‘oku tau tali ‘a e ekinaki ‘a Paula ke kau kakato ‘i he taimí ni “‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí.” (Lau ‘a e 1 Kolinitō 15:58.) Kapau ‘oku tau kau mateaki mo longomo‘ui ‘i he ngāue ko iá, te tau ma‘u ai ‘a e ‘amanaki ki ha kaha‘u ‘oku fonu ‘i he fiefia. Ko e kaha‘u ko iá ‘e toe fakaofo ange ia ‘i ha me‘a pē ‘oku tau ala sioloto atu ki ai. ‘E fakapapau‘i mo‘oni heni ko ‘etau fakaongosiá ‘oku ‘ikai ko e koto laufānō ia ‘i he vakai ‘a e ‘Eikí.

HIVA 55 Mo‘ui Ta‘engatá​—Kuo Hokó!

^ pal. 5 Ko e konga hono ua ‘o e 1 Kolinitō vahe 15 ‘oku ma‘u ai ‘a e fakaikiiki fekau‘aki mo e toetu‘ú, tautefito ki he toetu‘u ‘a e kau Kalisitiane paní. Kae kehe, ko e me‘a na‘e tohi ‘e Paulá ‘oku toe mahu‘inga ia ki he fanga sipi kehé. Ko e kupu ko ení ‘e fakahaa‘i ai ‘a e anga ‘o e kaunga ‘a e ‘amanaki ‘o e toetu‘ú ki he‘etau mo‘ui he taimi ní pea ‘omai ai ‘a e ‘uhinga ke tau fakatu‘otu‘a atu ki he kaha‘ú.

^ pal. 2 Ko e “Fehu‘i mei he Kau Lautohí” ‘i he ‘īsiu ko ení ‘oku fakamatala‘i ai ‘a e lea ‘a Paula ‘i he 1 Kolinitō 15:29.