1, 2. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

KAN qonojel bʼaʼ chqë röj kʼo mul qanaʼon jun nimaläj bʼis pa qan taq nqaquʼ chë ri qakʼaslemal «kan chaq bʼaʼ nkʼis chqä ruyon kʼayewal» nqaqʼaxaj (Job 14:1). Ye kʼïy rusamajelaʼ Jehová ri xejeʼ ojer kan ke riʼ chqä xkinaʼ. Ye kʼo jojun kan xkikʼutuj kikamik (1 Rey. 19:2-4; Job 3:1-3, 11; 7:15, 16). Ye kʼa Jehová, ri Dios ri achoq chrij xkikʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx, ronojel mul xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx. Chqä xuʼän chë ri xkiqʼaxaj ri utziläj taq winäq riʼ xtzʼibʼäx qa chpan le Biblia rchë chë ri tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa nkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx röj chqä rchë nqesaj qa qanaʼoj chkij (Rom. 15:4).

² Chpan re tjonïk reʼ xtqtzjon chkij jojun rusamajelaʼ Jehová ri xekiqʼaxaj kʼayewal ri xyaʼ jun nimaläj bʼis pa kan. Xtqatzjoj rij José, ri rukʼajol Jacob; Noemí, jun malkaʼn ixöq, y Rut, ri raliʼ; ri levita ri xtzʼibʼan rchë ri Salmo 73, chqä ri apóstol Pedro. ¿Achkë rubʼanik xkʼuqbʼäx kikʼuʼx rma Jehová? Y ¿achkë nqatamaj qa chkij ryeʼ? Ri kiqʼalajsaxik re kʼutunïk reʼ xtkikʼüt chqawäch chë «Jehová naqaj kʼo wä chkë ri sokotajnäq kan» chqä chë «yeruköl ri ye kʼo pa jun nimaläj bʼis» (Sal. 34:18).

3, 4. ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë José taq kʼa kʼajol na?

³ Taq José kʼo wä jun 17 rujunaʼ, Dios xksaj kaʼiʼ achïkʼ rchë xuʼij che rä chë jun qʼij nimaläj ruqʼij xtuʼän chpan ri ru-familia (Gén. 37:5-10). Ye kʼa jbʼaʼ chrij riʼ, ri rukʼaslemal chaq kʼateʼ xjalatäj. Ri runimal, pa rukʼexel nimaläj ruqʼij xkiʼän che rä, xa xkikʼayij äl pa samaj. Rma riʼ, xok rusamajel jun achï ri kan kʼo ruqʼij pa tinamït Egipto ri rubʼiniʼan Potifar (Gén. 37:21-28). José kan chaq bʼaʼ xjalatäj rukʼaslemal. Yë wä ryä ri kowan najowäx  rma ri rutataʼ, ye kʼa komä xa xok jun achï ri kʼayin pa samaj pa ruqʼaʼ jun achï ri ma nuyaʼ ta ruqʼij Jehová (Gén. 39:1).

⁴ Y ma xa xuʼ ta ri kʼayewal riʼ xqʼaxaj José. Ri rixjayil Potifar xqʼabʼaj chrij José chë xrajoʼ xwär rkʼë. Potifar ma xkʼutuj ta na rutzjol chrij ri xbʼanatäj, xa xuʼ xjuʼ José pacheʼ, ri akuchï xyaʼöx wä pa cadenas (Gén. 39:14-20; Sal. 105:17, 18). Chkipan ri qʼij riʼ, José kʼa kʼajol na wä. Rma riʼ, taquʼ rij achkë komä xnaʼ taq xtzʼuk tzij chrij, y achkë komä xkiquʼ ri winäq chrij Jehová, ri ru-Dios José, taq xkikʼoxaj jontir riʼ. Achiʼel nqatzʼët, José kan kʼo ta wä rma ri xnaʼ jun nimaläj bʼis pa ran.

5. ¿Achkë xuʼän José rchë ma xchʼakon ta ri bʼis chrij?

⁵ Taq José kʼayin wä pa samaj chqä kʼo wä pacheʼ, majun ta wä pa ruqʼaʼ nujäl ri najin wä nuqʼaxaj. Rma riʼ, ¿achkë xtoʼö rchë ma xchʼakon ta ri bʼis chrij? Ryä, pa rukʼexel xyaʼ ran chrij ri ma nkowin ta nuʼän, xa kan xtäj ruqʼij rchë kan pa rubʼeyal xuʼän che rä ri samaj ri xeyaʼöx che rä. Y ri más rejqalen ya riʼ chë José ronojel mul xyaʼ Jehová naʼäy pa rukʼaslemal. Rma riʼ, Jehová xyaʼ utzil pa ruwiʼ jontir ri xuʼän (Gén. 39:21-23).

6. ¿Achkë rubʼanik ri achïkʼ xeruʼän José rkʼë jbʼaʼ xkitoʼ rchë xkʼuqeʼ rukʼuʼx?

⁶ Rkʼë jbʼaʼ, ri xchʼobʼon chkij ri achïkʼ xeruʼän ojer xtoʼ José rchë xkʼuqeʼ rukʼuʼx. Ri achïkʼ riʼ xkikʼüt chwäch chë xttzʼët na chik jmul ruwäch ri ru-familia chqä chë más na ütz xtuʼän rukʼaslemal chwäch apü. Y kan ke riʼ xbʼanatäj. Taq José kʼo wä jun 37 rujunaʼ, ri achïkʼ xeruʼän, eqal eqal kan nimaläj kibʼanik xetzʼaqät (Gén. 37:7, 9, 10; 42:6, 9).

7. Achiʼel nuʼij 1 Pedro 5:10, ¿achkë xtqtoʼö rchë xtqkowin xtqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal?

⁷ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Ri xqʼaxaj José pa rukʼaslemal nukʼüt chqawäch chë kʼïy mul, röj chqä rkʼë jbʼaʼ ma pa rubʼeyal ta xtkiʼän qkʼë. Rkʼë jbʼaʼ, yajün qachʼalal pa congregación xtkiʼän jun itzelal chqë. Ye kʼa, we nqatoʼ qiʼ rkʼë Jehová, ma xtchʼakon ta ri bʼis chqij chqä ma  xtqayaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij (Sal. 62:6, 7; taskʼij ruwäch 1 Pedro 5:10). Chqä tnatäj chqë chë José kʼa kʼajol na taq Jehová xuʼän chë xeruʼän ri achïkʼ riʼ. Reʼ nukʼüt chqawäch chë Jehová kan nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chkij ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ. Komä, ye kʼo ye kʼïy qʼopojiʼ kʼojolaʼ ri kan kuw ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová achiʼel wä ri rukʼuqbʼäl kʼuʼx José. Y jojun chkë ryeʼ najin yeyaʼöx pacheʼ xa rma nkiyaʼ ruqʼij Dios (Sal. 110:3).

8. ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë Noemí chqä Rut?

⁸ Noemí y Elimélec ye kʼo wä pa tinamït Judá chqä ye kaʼiʼ wä kalkʼwal. Ye kʼa, rma xpë jun nimaläj wayjal, ryeʼ kʼo chë xebʼä jukʼan chik tinamït ri rubʼiniʼan Moab. Taq ye kʼo wä chriʼ, Elimélec xkäm y Noemí xkanaj ruyonïl kikʼë ri kaʼiʼ ral. Xqʼax ri tiempo, ri kaʼiʼ ral Noemí xekʼleʼ kikʼë ye kaʼiʼ ixoqiʼ aj Moab ri kibʼiniʼan Rut y Orpá. Jun 10 junaʼ chrij riʼ, ri kaʼiʼ ral Noemí xekäm, ye kʼa majun ta kalkʼwal xejeʼ qa (Rut 1:1-5). Taquʼ jaruʼ bʼis xkinaʼ re oxiʼ ixoqiʼ reʼ. Kantzij na wä chë Rut chqä Orpá ütz wä yekʼleʼ chik jmul, ye kʼa Noemí xa najin wä nrijïx. ¿Achkë wä xtchajin rchë? Kʼo jun qʼij, rma janina wä bʼis runaʼon pa ran, xuʼij: «Ma tiʼij ta chik Noemí chwä. Más ütz tiʼij Mara chwä, rma ri Dios ri kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ rubʼanon chë janina bʼis nqʼaxan pa nkʼaslemal». Noemí kʼo wä äl jun nimaläj bʼis pa ran taq xtzolin Belén, y Rut xbʼä äl rkʼë (Rut 1:7, 18-20).

9. Rkʼë ri nuʼij chpan Rut 1:16, 17 chqä 22, ¿achkë rubʼanik xkʼuqbʼäx rukʼuʼx Noemí rma Rut?

⁹ ¿Achkë xtoʼö rchë Noemí? Ri nimaläj ajowabʼäl xkʼut chwäch. Rut xkʼüt ri ajowabʼäl riʼ chwäch taq xbʼä äl rkʼë (taskʼij ruwäch Rut 1:16, 17, 22). Taq ye kʼo wä chik Belén, Rut kan kuw xsamäj chkipan ri juyuʼ ri kʼo cebada chkiwäch. Ryä xkamluj äl kikanuxik cebada rchë chë ryä chqä Noemí kʼo wä achkë xkitäj. Rma ri xuʼän, Rut kan ütz xtzʼetetäj kimä ri nkʼaj chik (Rut 3:11; 4:15).

10. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Jehová rajowabʼäl chkiwäch ri ye kʼo wä pa mebʼaʼïl?

¹⁰ Jehová xyaʼ jun pixaʼ chkë ri israelitas ri nukʼüt chë kan nujyowaj kiwäch ri winäq ri ye kʼo wä pa mebʼaʼïl, achiʼel Noemí chqä Rut. Ryä xuʼij che rä rutinamit chë taq xtkesaj ruwäch kitkoʼn, ma tkesaj ta jontir ri kʼo wä chuchiʼ ri kijuyuʼ, rchë ke riʼ, ri ye kʼo pa mebʼaʼïl kʼo wä kiway nkïl (Lev. 19:9, 10). Riʼ xerutoʼ Noemí chqä Rut rchë xkïl kiway.

11, 12. ¿Achkë xuʼän Boaz rchë chë Noemí chqä Rut xkinaʼ kiʼkʼuxlal?

¹¹ Ri rajaw ri juyuʼ ri akuchï xsamäj wä Rut rubʼiniʼan wä Boaz, jun achï ri kan kʼo wä rurajil. Re achï reʼ kan jaʼäl xtzʼët ri runaʼoj xuʼän Rut rkʼë Noemí rma majun bʼëy xyaʼ ta qa ri ralteʼ chqä janina xrajoʼ. Rma riʼ, Boaz xkʼleʼ rkʼë Rut chqä xlöqʼ qa ri juyuʼ ri rchë wä ru-familia Noemí, rchë ke riʼ ri ral Rut ütz wä yekanaj qa rkʼë ri juyuʼ riʼ (Rut 4:9-13). Jbʼaʼ chrij riʼ, xjeʼ jun kalkʼwal ri xbʼiniʼaj Obed, ri xok rumamaʼ David, ri qʼatöy tzij (Rut 4:17).

¹² ¿Achkë komä xnaʼ Noemí taq xchʼelej ri rumam? Kantzij na wä chë janina kiʼkʼuxlal xnaʼ chqä kan rkʼë ronojel ran xtyoxin wä che rä Jehová. Ye kʼa Noemí chqä Rut kan más kiʼkʼuxlal xtkinaʼ taq xkekʼasöx pä rma Jehová y xtkinaʼej chë pa rujatzul Obed xbʼejeʼ wä Jesucristo, ri Mesías.

13. ¿Achkë utziläj taq naʼoj nqatamaj qa chrij Noemí chqä Rut?

¹³ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Taq nqqʼax chpan jun kʼayewal, rkʼë jbʼaʼ ma kan ta kiʼ chik qakʼuʼx xtqaʼän o xtpë jun nimaläj bʼis pa qan. Rkʼë jbʼaʼ röj nqanaʼ chë kan majun chik rusolik ri kʼayewal riʼ. Taq xtbʼanatäj riʼ, kan tqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová, ri Qatataʼ kʼo chkaj, chqä ma keqayaʼ ta qa ri qachʼalal pa congregación. Qataman  chë Jehová ma ronojel ta mul xtresaj ri kʼayewal chqij, achiʼel xuʼän rkʼë Noemí taq ma xkʼasoj ta pa rachjil chqä ri kaʼiʼ ral. Ye kʼa, kan ronojel mul xtqrtoʼ pä rchë xtqaköchʼ jun kʼayewal, rkʼë jbʼaʼ, rkʼë ri rubʼanik nkikʼüt ajowabʼäl ri qachʼalal pa congregación chqawäch (Prov. 17:17).

14. ¿Achkë rma jun levita janina xbʼison?

¹⁴ Ri Salmo 73 xtzʼibʼäx rma jun levita. Ri levitas yaʼon wä jun nimaläj samaj pa kiqʼaʼ, ya riʼ yetoʼon akuchï nyaʼöx wä ruqʼij Jehová. Tapeʼ ke riʼ, kʼo jun qʼij, re levita reʼ xa xbʼison ran rma xa xrayij apü kikʼaslemal ri itzel taq winäq. Reʼ ma ntel ta chë tzij chë ryä xrajoʼ wä xeruʼän ri itzel taq bʼanobʼäl yekiʼän wä ri winäq riʼ. Ye kʼa xrayij apü kikʼaslemal rma achiʼel ta kan ütz ntel jontir chkiwäch (Sal. 73:2-9, 11-14). Achiʼel ta kʼo wä jontir kikʼë: bʼeyomäl, kiʼkʼuxlal chqä achiʼel ta majun ta kʼayewal nkïl. Riʼ xuʼän chë ri salmista kan janina bʼis xpë pa ran, rma riʼ xuʼij: «Kan nqʼalajin chi nwäch chë majun nkʼatzin wä chʼajchʼöj nbʼanon pä che rä wan chqä chë kan majun nmak ta nbʼanon pä chwäch Dios». Kantzij na wä chë re salmista reʼ, jbʼaʼ ma xyaʼ qa Jehová.

15. Achiʼel nuʼij chpan Salmo 73:16 kʼa 19 chqä 22 kʼa 25, ¿achkë xuʼän ri levita rchë ma xchʼakon ta ri bʼis chrij?

¹⁵ (Taskʼij ruwäch Salmo 73:16-19, 22-25). Ri levita xok apü «pa nimaläj rachoch Dios», ri akuchï rkʼë jbʼaʼ ye kʼo chik nkʼaj israelitas ri najin wä nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Chriʼ, ryä xkowin xchäp ruchʼobʼik ri najin wä nunaʼ chqä xkowin xchʼö rkʼë Jehová chrij riʼ. Riʼ xtoʼ rchë xqʼax chwäch chë xa majun ta runaʼoj najin nuʼän chqä chë ya riʼ xa xtuʼän chë eqal eqal xtyaʼ qa Jehová. Chqä xqʼax chwäch chë ri itzel taq winäq achiʼel ta xa pa ruwiʼ «jun jlöqʼ ulew» ye kʼo wä chqä chë xa xuʼ «kʼayewal xtkïl». ¿Achkë xtoʼö ri levita rchë ma xchʼakon ta ri bʼis chrij chqä chë ma xrayij ta chik kikʼaslemal ri itzel taq winäq? Ya riʼ xchʼobʼon kan achiʼel nchʼobʼon Jehová. Taq xuʼän riʼ, xnaʼ chik jmul uxlanen chqä kiʼkʼuxlal pa ran. Rma riʼ, xuʼij reʼ che rä Jehová: «Aweʼ chwäch le Ruwachʼulew, majun ta chik jun ri más nwajoʼ chawäch rït».

16. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri levita ri xtzʼibʼan rchë ri Salmo 73?

 ¹⁶ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Röj kʼo chë ma nqarayij ta apü ri kʼaslemal kikʼwan ri itzel taq winäq, rma ri kiʼkʼuxlal nkinaʼ xa ma xtyalöj ta. Chqä ryeʼ ma xtkïl ta ri kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta (Ecl. 8:12, 13). Ri nqarayij apü kikʼaslemal ri winäq riʼ xa xtuʼän chë xtqbʼison chqä chë eqal eqal xtqayaʼ qa ruyaʼik ruqʼij Jehová. Rma riʼ, we kʼo jmul nqanaʼ achiʼel xnaʼ ri levita, tqabʼanaʼ ri xuʼän ryä: tqayaʼ qaxkïn chkë ri utziläj taq naʼoj yeruyaʼ Jehová chqë y keqachbʼilaj ri rusamajelaʼ. We röj nqajoʼ más Jehová chwäch xa bʼa achkë na chik jun, riʼ xtuʼän chë xtqanaʼ ri kantzij kiʼkʼuxlal chqä xtqbʼä chpan ri bʼey ri xtqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta (1 Tim. 6:19).

17. ¿Achkë xbʼanö chë Pedro kan xbʼison ran?

¹⁷ Ri apóstol Pedro kan ma nuxiʼij ta wä riʼ nuʼän ri nrajoʼ o nuʼij ri nuchʼöbʼ. Ye kʼa kʼo mul, kan xtzolij riʼ rma ma xchʼöbʼ ta na ri xuʼän o xuʼij. Jun tzʼetbʼäl chrij riʼ, ya riʼ taq Jesús xuʼij chkë ru-apóstoles chë kʼo wä chë xttäj poqän chqä xtkamsäx. Ye kʼa Pedro xa xuʼij reʼ che rä: «Rït ma xtatqelbʼej ta riʼ» (Mat. 16:21-23). Jesús kan chanin xqʼïl Pedro. Y taq ye kʼïy winäq xeʼapon rchë nkiyüt äl Jesús, Pedro kan ma xquʼ ta na taq xqpij ruxkïn jun rusamajel ri sumo sacerdote (Juan 18:10, 11). Rma riʼ, kʼo chë xqʼil chik jmul rma Jesús. Pedro chqä xuʼij che rä Jesús chë, tapeʼ ri nkʼaj chik apóstoles xtkiyaʼ qa, ryä majun bʼëy xtuʼän ta riʼ (Mat. 26:33). Ye kʼa taq xyut äl Jesús, ryä xa xpë xbʼïn-ïl che rä, y jbʼaʼ chrij riʼ, oxiʼ mul xuʼij chë ma retaman ta ruwäch Jesús. Taq xbʼanatäj riʼ, ryä xpë jun nimaläj bʼis pa ran, ri xuʼän chë kan xkraj oqʼej (Mat. 26:69-75). Rkʼë jbʼaʼ Pedro xkʼutuj qa chwäch we xtkuy rumak rma Jesús o manä.

18. ¿Achkë rubʼanik xtoʼöx Pedro rma Jesús rchë ma xchʼakon ta ri bʼis chrij?

¹⁸ Pedro ma xyaʼ ta qʼij chë ri bʼis xchʼakon  chrij. Tapeʼ xsach, ryä xtzolij riʼ chqä xyaʼ chik jmul ruqʼij Jehová kikʼë ri nkʼaj chik apóstoles (Juan 21:1-3; Hech. 1:15, 16). ¿Achkë xtoʼö rchë? Ryä xnatäj che rä chë Jesús, chpan jun ruchʼonik, xkʼutuj chë Pedro ma tkʼis ta qa ri rukʼuqbʼäl kʼuʼx. Chqä Jesús xuʼij che rä chë ttzolin rchë nukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik rutzeqelbʼëy. Jehová kan xuʼän ri xkʼutuj ri Rukʼajol che rä. Kayoxiʼ qʼij chrij riʼ, Jesús xkʼüt riʼ chwäch Pedro, rkʼë jbʼaʼ, rchë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx (Luc. 22:32; 24:33, 34; 1 Cor. 15:5). Jun chik qʼij, Jesús xkʼüt riʼ chkiwäch ri apóstoles taq jun aqʼaʼ majun ta wä kär xkichäp. Chriʼ, Jesús xyaʼ qʼij che rä Pedro rchë xkʼüt chwäch chë kantzij nrajoʼ, chqä xkʼüt chwäch chë xküy rumak rma xyaʼ qa más samaj pa ruqʼaʼ (Juan 21:15-17).

19. Rkʼë ri nuʼij chpan Salmo 103:13 chqä 14, ¿achkë nuquʼ Jehová chkij ri mak yeqaʼän, y achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij?

¹⁹ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Ri runaʼoj xuʼän Jesús rkʼë Pedro nukʼüt chqawäch chë ryä kan nujyowaj kiwäch ri winäq, achiʼel chqä nuʼän Rutataʼ. Rma riʼ, taq xtqqä pa jun mak, ma tqaquʼ ta röj chë Jehová kan majun bʼëy chik xtqrküy. Ma tqamestaj ta chë Satanás ya riʼ nrajoʼ chë röj nqaquʼ. Más ütz tqayaʼ pa qajolon chë Jehová janina nqrajoʼ chqä chë nqʼax chwäch chë xa yoj poqlaj. Rma riʼ, ryä kan nrajoʼ nuküy qamak. Röj chqä kʼo ta chë nqakʼän qanaʼoj chrij taq ri nkʼaj chik nkiʼän jun itzelal chqë (taskʼij ruwäch Salmo 103:13, 14).

20. ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tjonïk?

²⁰ Ri xkiqʼaxaj pa kikʼaslemal José, Noemí y Rut, ri levita chqä Pedro nkikʼüt chqawäch chë «Jehová naqaj kʼo wä chkë ri sokotajnäq kan» (Sal. 34:18). Kantzij na wä chë ryä ma ronojel ta mul nuʼän chë kan majun ta kʼayewal nqïl o chë ma nqanaʼ ta jun nimaläj bʼis pa qan. Ye kʼa, taq rkʼë rutoʼik yeqaköchʼ ri kʼayewal, ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx más xtkowïr (1 Ped. 1:6, 7). Chpan ri jun chik tjonïk, xtqatzʼët nkʼaj chik rubʼanik chë Jehová yerutoʼ ri rusamajelaʼ taq xa yebʼison, rkʼë jbʼaʼ rma kʼo akuchï yesach wä o rma nkʼaj chik kʼayewal yekiqʼaxaj.