Kɔ no mu nsɛm no do

Kɔ no mu nsɛm a wɔahyehyɛ no do

ADZESUA ASƐM 51

Jehovah Gye Hɔn A Hɔn Abaw Mu Ebu No Nkwa

Jehovah Gye Hɔn A Hɔn Abaw Mu Ebu No Nkwa

“[Jehovah] bɛn hɔn a hɔn akoma abobɔ, na ɔgye hɔn a hɔn sunsum abotow nkwa.”​—NDW. 34:18.

NDWOM 30 M’egya, Me Nyankopɔn, Nye Me Nyɛnko

DZA YERUBOSUSU HO *

1-2. Ebɛnadze na yebosusu ho wɔ adzesua yi mu?

ƆTƆ da a, osiandɛ hɛn nkwa nda yɛ tsia na ‘ɔfona ahyɛ mu mã’ ntsi, bi a yɛbɔdwendwen. (Job 14:1) Ntsi sɛ ɔtɔ da na hɛn abaw mu bu a, ntseasee wɔ mu. Jehovah n’asomfo a wɔtsenaa ase wɔ tsetse mber mu no, hɔn mu pii tsee nka dɛmara. Nna hɔn mu binom mpo pɛ dɛ wowu. (1 Ahe. 19:2-4; Job 3:1-3, 11; 7:15, 16) Naaso mpɛn pii no, Jehovah, Nyankopɔn a wɔdze hɔnho too no do no, kyekyee hɔn werɛ na ɔhyɛɛ hɔn dzen. Wɔayɛ hɔn nsɛm no ho kyerɛwtohɔ ama hɛn, ama sɛ yɛkenkan a yeenya awerɛkyekyer na yeesũa biribi efi hɔn hɔ.​—Rom. 15:4.

2 Wɔ adzesua yi mu no, yɛbɔhwɛ Jehovah n’asomfo binom a wogyinaa ɔhaw ahorow a nna obu abaw mu no ano. Hɔn nye Jacob ne ba Joseph, okunafo Naomi na n’asew Ruth, Levinyi no a ɔkyerɛɛw Ndwom 73 no, nye ɔsomafo Peter. Ebɛn kwan do na Jehovah hyɛɛ hɔn dzen? Na ebɛn esuadze na yebotum enya efi hɔn nhwɛdo no mu? Mbuae yi hyɛ hɛn nkuran dɛ “[Jehovah] bɛn hɔn a hɔn akoma abobɔ, na ɔgye hɔn a hɔn sunsum abotow nkwa” kyerɛ dɛ, ɔgye hɔn a hɔn abaw mu ebu no nkwa.​—Ndw. 34:18.

JOSEPH GYINAA ETSIRMƆDZENSƐM NYE ATSƐNKYEW ANO

3-4. Aber a nna Joseph yɛ aberantsɛba no, ebɛn asɛm na ɔtoo no?

3 Nna Joseph edzi bɛyɛ mfe 17 na Nyankopɔn maa ɔsoo daa ebien bi. Joseph n’adaaso ebien no daa no edzi dɛ, nna daakye ɔbɛba abɛyɛ nyimpa tsitsir bi wɔ n’ebusua no mu. (Gen. 37:5-10) Naaso, Joseph soo dɛm daa no, annkyɛr koraa na ndzɛmba bɔn hyɛɛ ase dɛ orisisi wɔ n’asetsena mu. Dɛ nkyɛ no nuanom no bɛda obu edzi akyerɛ no no, wɔannyɛ, mbom wɔtɔɔn no kɔr nkowaasom mu. Ɔkɛyɛɛ akowaa wɔ Egypt ahemfie panyin bi a wɔfrɛ no Potiphar ne fie. (Gen. 37:21-28) Joseph n’asetsena sesaa koraa wɔ ber tsiabaa bi mu. Afei dze, nna onnyi ne papa a ɔdɔ no ne nkyɛn bio, mbom no ɔbɛyɛɛ akowaa a mfaso nnyi no do maa banyin bi a ɔsom abosom wɔ Egypt.​—Gen. 39:1.

4 Afei dze, Joseph ne tsebea no sɛɛ koraa. Potiphar ne yer twaa asɛm too Joseph do dɛ nkyɛ ɔpɛ dɛ ɔto no mbɔndar. Potiphar annhwehwɛ sombo a wɔdze bɔɔ Joseph no mu koraa, mbom no ɔdze no kɔtoo efiadze na wɔdze dadze nkɔnsɔnkɔnsɔn kyekyeer no. (Gen. 39:14-20; Ndw. 105:17, 18) Nna Joseph yɛ aberantsɛba, ntsi hwɛ mbrɛ sombo a wɔdze bɔɔ no dɛ nkyɛ ɔpɛ dɛ ɔto mbɔndar no besi aka no afa. Afei so, hwɛ ahorohoraa ara a bi a nna dɛm sombo no botum dze aba Jehovah ne dzin no ho. Nokwasɛm nye dɛ nna iyi botum ama Joseph n’abaw mu ebu ankasa!

5. Ebɛnadze na Joseph yɛe ma ntsi n’abaw mu emmbu?

5 Aber a Joseph soom dɛ akowaa na ɔno ekyir no wɔdze no kɔtoo efiadze no, nna nnyɛ biribiara na obotum ayɛ na nnyɛ beebiara so na obotum akɔ. Ebɛnadze na ɔboaa no ma ɔkɔr do nyaa enyigye? Dɛ nkyɛ ɔdze n’adwen besi ndzɛmba a orunntum nnyɛ do no, wɔannyɛ dɛm, mbom no ɔyeer noho yɛɛ edwuma a nna wɔdze ahyɛ ne nsa no. Dza ɔkyɛn ne nyinara no, Joseph dze n’adwen sii Jehovah do, Onyii a nna noho hia no sen biara wɔ n’asetsena mu no. Osian dza Joseph yɛe ntsi, Jehovah hyiraa biribiara a ɔyɛe no do.​—Gen. 39:21-23.

6. Ebɛn kwan do na bi a Joseph n’adaaso no kyekyee no werɛ?

6 Obotum aba dɛ daa a Jehovah maa Joseph soe wɔ mber bi a etwa mu a ɔdwendween ho no so hyɛɛ no nkuran. Adaaso no maa ohun dɛ nna ɔbɛsan ehu n’ebusua na ne tsebea no bɛyɛ yie. Na dɛmara so na osii. Aber a Joseph dzii bɛyɛ mfe 37 no, daa a Jehovah maa ɔsoe no hyɛɛ ase dɛ orinya ne mbamu wɔ anwanwa kwan do!​—Gen. 37:7, 9, 10; 42:6, 9.

7. Dɛ mbrɛ 1 Peter 5:10 kyerɛ no, ebɛnadze na ɔbɔboa hɛn ama yeetum egyina nsɔhwɛ ahorow ano?

7 Dza yebotum esũa efi mu. Joseph n’asɛm no ma yehu dɛ etsirmɔdzensɛm ahyɛ wiadze yi mu mã na nkorɔfo rennye hɛn nndzi no yie. Bi a hɛn nua Christiannyi mpo botum ayɛ adze ma wɔayɛ hɛn yaw. Naaso, sɛ yɛdze Jehovah yɛ hɛn Botan anaa hɛn Guandɔbew a, hɛn abaw mu rummbu anaa yerinngyaa dɛ yɛbɔsom no. (Ndw. 62:6, 7; kenkan 1 Peter 5:10.) Kaa so dɛ, Jehovah maa Joseph soo daa no ber a nna oedzi bɛyɛ mfe 17 no. Iyi ma yehu dɛ, Jehovah wɔ ahotodo wɔ n’asomfo a wɔyɛ mbabun no mu. Ndɛ, mbabun piinara yɛ hɔn adze tse dɛ Joseph. Hɔn so, wɔwɔ Jehovah no mu gyedzi. Osiandɛ dɛm mbabun yi kɔ do dzi nokwar ma Nyankopɔn ntsi, wɔdze hɔn mu binom mpo egu efiadze.​—Ndw. 110:3.

MBAA BEENU BI A AWERƐHOW HYƐƐ HƆN DO

8. Ebɛn asɛm na ɔtoo Naomi na Ruth?

8 Osian ɔkɔm a n’ano yɛ dzen a nna woesi Judah asaase do ntsi, Naomi nye n’ebusua tui fii hɔ kɛtsenaa Moab asaase do dɛ ahɔho. Wɔkɔr hɔ no, Naomi no kun Elimelech wui ma ɔkaa ɔno nye hɔn mbabanyin beenu no. Ekyir yi, ne mbabanyin no waar Ruth nye Orpah a nna wɔyɛ Moabfo no. Bɛyɛ mfe du ekyir no, Naomi ne mbabanyin beenu no so wuwui a woenngya mba biara wɔ ekyir. (Ruth 1:1-5) Hwɛ mbrɛ nna dɛm mbaa baasa yi hɔn werɛ besi ahow afa! Ɔwɔ mu, nna Ruth na Orpah botum asan awar dze. Naaso, nna woana na ɔbɔhwɛ Naomi a ɔrobɔ aberwa no? Naomi n’abaw mu buu ara ma ber bi ɔkãa dɛ: “Mma wɔmmfrɛ me Naomi, wɔmfrɛ me Mara: na Otumfo nye me edzi no wenwen dodow.” Nsɛm a ɔyɛ awerɛhow a ɔtoo Naomi no maa osii gyinae dɛ ɔbɛsan akɔ Bethlehem. Na ber a ɔrokɔ no Ruth nye no kɔree.​—Ruth 1:7, 18-20.

Nyankopɔn daa no edzi kyerɛɛ Naomi na Ruth dɛ, sɛ n’asomfo hɔn abaw mu bu na hɔn werɛ how a, obotum aboa hɔn. Ana obotum aboa wo so? (Hwɛ nkyekyɛmu 8-13) *

9. Dɛ mbrɛ Ruth 1:16, 17, 22 kyerɛ no, ebɛn kwan do na Ruth hyɛɛ Naomi nkuran?

9 Adze a ɔboaa Naomi ma ogyinaa n’awerɛhow ano nye nokwar dɔ a Ruth daa no edzi kyerɛɛ no no. Dɛ nhwɛdo no, Ruth kɔr do dze noho takyeer Naomi noho dze daa nokwar dɔ edzi kyerɛɛ no. (Kenkan Ruth 1:16, 17, 22.) Wɔ Bethlehem no, Ruth yɛɛ edwumadzen kedzii mpɛpɛw wɔ atoko haban mu ama ɔnye Naomi eenya biribi edzi. Osian dza ɔyɛe ntsi, obiara bohun dɛ ɔyɛ ɔbaa pa a ɔyer noho yɛ edwuma.​—Ruth 3:11; 4:15.

10. Ebɛn akwan ahorow do na Jehovah daa ɔdɔ edzi kyerɛɛ hɔn a nna ehia hɔn tse dɛ Naomi na Ruth?

10 Nna Jehovah ama Israelfo no mbra bi a ɔkyerɛ dɛ ɔwɔ ayamuhyehye ma hɔn a nna ehia hɔn tse dɛ Naomi na Ruth. Ɔkãa kyerɛɛ no nkorɔfo no dɛ, sɛ wotwa hɔn haban mu ndɔbaa a, mma wonntwa dza ɔwɔ anoano no, na mbom wongyaa mma ehiafo no ma wondzi mpɛpɛw. (Lev. 19:9, 10) Ntsi nna Naomi na Ruth rennserɛ edziban ana woeedzi, mbom no nna wobotum enya edziban wɔ kwan a ɔfata do.

11-12. Ebɛnadze na Boaz yɛe a ɔmaa Naomi na Ruth hɔn enyi gyee?

11 Ɔbarimba ɔdzefo bi a wɔfrɛ no Boaz ne haban mu na Ruth kedzii mpɛpɛw. Nokwar a Ruth dzii maa Naomi nye ɔdɔ a ɔdaa no edzi kyerɛɛ no no maa Boaz n’enyi gyee. Ntsi ekyir yi, Boaz waar Ruth na ɔtɔɔ asaase a nna ɔyɛ Naomi n’ebusua dze no ama wɔaabɛyɛ Ruth ne mba hɔn egyapadze. (Ruth 4:9-13) Dɛm awarfo yi na wɔwoo Obed a ekyir yi ɔbɛyɛɛ Ɔhen David ne nana no.​—Ruth 4:17.

12 Hwɛ enyigye ara a Naomi nyae ber a osuoo abofra Obed no mu na ofii n’akoma mu bɔɔ mpaa daa Jehovah ase no! Naaso sɛ wonyan Naomi na Ruth ba nkwa mu, na wobohu dɛ Jesus Christ a ɔyɛ Messiah a wɔhyɛɛ no ho bɔ no fi Obed n’ebusua mu a, wobenya enyigye kɛsenara!

13. Ebɛn esuadze a mfaso wɔ do na yebotum enya efi Naomi na Ruth hɔn asɛm no mu?

13 Dza yebotum esũa efi mu. Sɛ yehyia nsɔhwɛ ahorow a, obotum ama hɛn abaw mu eebu anaa hɛn werɛ ahow mpo. Bi mpo a yɛbɛtse nka dɛ, yerunntum nnya hɛn haw no n’ano edur. Wɔ mber a ɔtse dɛm mu no na ɔsɛ dɛ yɛdze hɛnho to hɛn sor Egya no do koraa na yɛtwe bɛn hɛn nuanom Christianfo kɛse. Ɔwɔ mu, bi a Jehovah rinnyi nsɔhwɛ no mmfi hɔ. Dɛ nhwɛdo no, Jehovah ennyan Naomi no kun nye ne mbabanyin beenu a wowuwui no amma no. Naaso, ɔboa hɛn ma yetum gyina ano; ɔtɔ da a ɔnam ndzɛmba pa a hɛn nuanom Christianfo fi ayamuyie mu yɛ ma hɛn no do na ɔyɛ dɛm.​—Mbɛ. 17:17.

LEVINYI BI A NKYƐ ƆREYƐ EFINTSIW

Ber a Ndwom 73 ne kyerɛwfo no hun hɔn a wɔnnsom Jehovah a ɔtse dɛ mbrɛ wodzi yie no, ɔkaa kakraabi ma nkyɛ ofintsiwii. Iyi botum ato hɛn so (Hwɛ nkyekyɛmu 14-16)

14. Ebɛnadze na ɔmaa Levinyi bi n’abaw mu bui?

14 Ɔdwontofo a ɔkyerɛɛw Ndwom 73 no, nna ɔyɛ Levinyi. Dɛm ntsi, nna ɔwɔ ho kwan soronko dɛ ɔsom wɔ Jehovah n’asɔrfi hɔ. Naaso, ɔno mpo no odur mber bi no, n’abaw mu bui. Ebɛnadze ntsi a? N’enyi beer ndzebɔnyɛfo nye ahopɔwfo. Nna ɔnnyɛ dɛ n’enyi ber ndzɛmba bɔn a wɔyɛ no, mbom n’enyi beer hɔn, osiandɛ nna ɔda edzi dɛ wodzi yie kyɛn no. (Ndw. 73:2-9, 11-14) Nna ɔtse dɛ mbrɛ biribiara kɔ yie ma hɔn​—wɔwɔ ahonyadze, asetsena pa, na wonnyi dadwen biara so. Aber a ɔdwontofo no hun dɛm no, n’abaw mu bui, na ɔkãa dɛ: “Ampaara matsew m’akoma ho kwa, na mahohor me nsa ho wɔ abemdzi mu kwa.” Ɔda edzi kofee dɛ, nkyɛ iyi botum ama oeegyaa dɛ ɔrosom Jehovah.

15. Dɛ mbrɛ Ndwom 73:16-19, 22-25 kyerɛ no, aber a Levinyi a ɔkyerɛɛw dɛm ndwom yi n’abaw mu bui no, ebɛnadze na ɔboaa no?

15 Kenkan Ndwom 73:16-19, 22-25. Levinyi no ‘kɔr Nyankopɔn n’ahotseweebea no mu hɔ.’ Ber a ɔkɔr Nyankopɔn ne fie no, beebi a ne mfɛfo asomfo wɔ no, otumii nyaa akomatɔyamu na ɔdze mpaabɔ susuu ne tsebea no ho yie. Dza ɔyɛe yi maa ohun dɛ nkyɛ ɔreyɛ edzi nkwaseasɛm, na annhwɛ a dɛm adwen no bɛma ɔatwe noho efi Jehovah ho. Afei so, obohun dɛ ndzebɔnyɛfo gyina beebi a “ɔyɛ tor” na hɔn ewiei bɛyɛ “hu.” Nna ɔsɛ dɛ ɔdwontofo a ɔyɛ Levinyi no nya adwen a Jehovah wɔ wɔ ndzɛmba ho no bi, amma n’abaw mu eemmbu bio na n’enyi aammber ndzebɔnyɛfo so. Aber a ohun Jehovah n’adwen wɔ ndzɛmba ho no, onyaa akomatɔyamu na n’enyi gyee. Ɔkãa dɛ: “Obi nnyi asaase do a morohwehwɛ no ka [Jehovah] ho.”

16. Ebɛn esuadze na yebotum enya efi Levinyi no hɔ?

16 Dza yebotum esũa efi mu. Ndzebɔnyɛfo a ɔtse dɛ mbrɛ wodzi yie no, ɔnnsɛ dɛ hɛn enyi ber hɔn da. Hɔn enyigye no yɛ ber tsiabaa mu dze na ɔnnyɛ adze a wobenya onnyiewiei nkwa. (Ɔsɛnk. 8:12, 13) Sɛ hɛn enyi ber hɔn a, ɔbɛma hɛn abaw mu ebu na obotum mpo asɛɛ ebusuabɔ pa a yɛnye Jehovah wɔ no. Dɛm ntsi, sɛ etse nka dɛ w’enyi reber ndzebɔnyɛfo a ɔtse dɛ mbrɛ wodzi yie no a, yɛ w’adze tse dɛ Levinyi no. Tsie afotu a Nyankopɔn fi ɔdɔ mu dze ma hɛn no, na fa woho bɔ hɔn a wɔyɛ Jehovah n’apɛdze no. Sɛ edɔ Jehovah kyɛn biribiara a, ibenya enyigye mapa. Na ebɔkɔ do anantsew kwan a ɔkɔ “nokwar nkwa” mu no do.​—1 Tim. 6:19.

PETER NE MBERƐWYƐ MAA N’ABAW MU BUI

Peter n’abaw mu bui, naaso ekyir yi ɔdze n’adwen sii Nyankopɔn no som do. Sɛ yɛdwendwen n’asɛm no ho a, yebohu dɛ afofor botum aboa hɛn na hɛn so yebotum aboa afofor (Hwɛ nkyekyɛmu 17-19)

17. Ebɛnadze na Peter yɛe a ɔmaa n’abaw mu bui?

17 Nna ɔsomafo Peter yɛ ɔbarimba a ɔyɛ ndam; naaso nna ɔyɛ obi a ɔdze ahoper yɛ adze, na ɔtɔ mber bi a nna ɔda mbrɛ osi tse nka no edzi ntsɛntsɛm. Dɛm ntsi nna ɔtɔ mber bi a, ɔkã nsɛm bi anaa ɔyɛ biribi, na ɔno ekyir no na oenu noho. Dɛ nhwɛdo no, ber a Jesus kãa kyerɛɛ n’asomafo no dɛ obohu amandze na woeeku no no, Peter twuuw n’enyim na ɔkãa kyerɛɛ no dɛ: “Iyi remmba wo do.” (Matt. 16:21-23) Ɔno ekyir no, Jesus tseen Peter n’adwen. Aber a nyimpakuw bi baa dɛ wɔrebɛkyer Jesus no, Peter fii ahoper mu twee sekan na otwaa ɔsɔfopanyin no n’akowaa n’asowa. (John 18:10, 11) Jesus sanee tseen ɔsomafo Peter. Ɔno da nkyɛn a, Peter dze hoahoaa noho dɛ sɛ dza ɔbɔto Christ no bɛma asomafo no nyinara efintsiw mpo a, ɔnodze orimmfintsiw da! (Matt. 26:33) Gye a Peter gyee noho dzii dodoodow no maa nyimpa ho suro hyɛɛ no do na ɔpaa no Wura mprɛnsa. Peter n’abaw mu buu dodoodow, ntsi “ofiir edzi, na okusũu pii.” (Matt. 26:69-75) Obotum aba dɛ, ɔdwendween ho dɛ ana Jesus botum dze no bɔn no akyɛ no?

18. Aber a Peter n’abaw mu bui no, ebɛn kwan do na Jesus boaa no?

18 Peter amma kwan ma n’abaw mu a obui no annhyɛ no do. Aber a ofintsiwii ekyir no, ɔsoɛree gyinaa ne nan do na ɔnye asomafo a wɔaka no kɔr do soom Jehovah. (John 21:1-3; Andw. 1:15, 16) Ebɛnadze na ɔboaa no ma ogyinaa ne nan do? Adze kor nye dɛ, nna Jesus edzi kan abɔ mpaa dɛ mma Peter ne gyedzi mmpa, afei ɔhyɛɛ Peter dɛ, sɛ ɔsan ba a ɔnhyɛ no nuanom no dzen. Jehovah buaa mpaa a Jesus fii n’akoma mu bɔe no. Ekyir yi, Jesus yii noho edzi kyerɛɛ Peter. Ekyingye biara nnyi ho dɛ, Jesus yɛɛ dɛm dze hyɛɛ Peter nkuran. (Luke 22:32; 24:33, 34; 1 Cor. 15:5) Ber bi asomafo no dze anafua mũ nyinara kɔr po naaso woennya nam, ɔno ekyir no Jesus yii noho edzi kyerɛɛ hɔn. Dɛm aber no, Jesus dze ho kwan no maa Peter dɛ ɔnsan nkyerɛ dɛ ɔdɔ no. Jesus dze ne nyɛnko a ɔdɔ no yi no mfom kyɛɛ no na ɔdze edwuma pii hyehyɛɛ ne nsa.​—John 21:15-17.

19. Ebɛn kwan do na Ndwom 103:13, 14 boa hɛn ma yehu adwen a Jehovah wɔ wɔ hɛnho aber a yɛayɛ bɔn no?

19 Dza yebotum esũa efi mu. Kwan a Jesus faa do nye Peter dzii no ma yehu dɛ Jesus wɔ mbɔbɔrhu tse dɛ n’Egya pɛpɛɛpɛ. Dɛm ntsi sɛ yedzi mfom a, ɔnnsɛ dɛ yenya adwen dɛ Jehovah remmfa nnkyɛ hɛn da. Ɔsɛ dɛ yɛma ɔtsena hɛn adwen mu dɛ, dɛm na Satan pɛ dɛ yɛtse nka. Jehovah dɔ hɛn, ɔtse hɛn mberɛwyɛ ase na ɔwɔ ɔpɛ dɛ ɔdze hɛn bɔn bɛkyɛ hɛn. Ɔsɛ dɛ yɛdwendwen iyi ho kɔ ekyir yie. Afei ɔsɛ dɛ yesũasua Jehovah na yɛdze afofor hɔn mfom kyɛ hɔn.​—Kenkan Ndwom 103:13, 14.

20. Ebɛnadze na yebosusu ho wɔ adzesua a odzi hɔ no mu?

20 Joseph, Naomi na Ruth, Levinyi no, nye Peter hɔn nhwɛdo no ma hɛn awerɛhyɛmu dɛ “[Jehovah] bɛn hɔn a hɔn akoma abobɔ.” (Ndw. 34:18) Ɔma kwan ma yehyia nsɔhwɛ ahorow, na ɔtɔ da a, ɔma kwan ma hɛn abaw mu bu. Naaso, sɛ Jehovah boa hɛn ma yegyina hɛn nsɔhwɛ ahorow ano a, ɔhyɛ hɛn gyedzi dzen. (1 Pet. 1:6, 7) Wɔ adzesua a odzi hɔ mu no, yɛbɛsan ahwɛ mbrɛ osi ma Jehovah boa n’asomfo anokwafo a bi a osian hɔn sintɔ anaa nsɛndzendzen a worihyia ntsi hɔn abaw mu ebu no.

NDWOM 7 Jehovah, Hɛn Botan Kɛse

^ nky. 5 Joseph, Naomi na Ruth, Levinyi bi, nye ɔsomafo Peter hyiaa tsebea ahorow a obuu hɔn abaw mu. Wɔ adzesua yi mu no, yɛbɔhwɛ kwan a Jehovah faa do kyekyee hɔn werɛ na ɔhyɛɛ hɔn dzen. Yɛbɛsan ahwɛ esuadze a yebotum enya efi hɔn nhwɛdo no nye mbrɛ Nyankopɔn fii ɔdɔ mu nye hɔn dzii no mu.

^ nky. 56 MFONYIN NO HO NKYERƐKYERƐMU: Aber a Naomi, Ruth, na Orpah hɔn kunnom wuwui no hɔn werɛ howee na hɔn abaw mu bui. Ekyir yi, Ruth na Naomi nye Boaz dzii ehurusi ber a wɔwoo Obed no.