ALATIKE AKO 51
‘ ʼE Haofaki e Sehova Ia Natou ʼAe ʼe Lotovaivai’
“ ʼE ovi ia Sehova ia natou ʼae ʼe lotomamahi. ʼE ina haofaki ia natou ʼae ʼe lotovaivai.”—PES. 34:18, NWT.
KATIKO 30 Taku Tamai, Toku ʼAtua Pea Mo Kaumeʼa
TE ʼU MANATU FAKANOUNOU *
1-2. Kotea ʼae ʼe tou vakaʼi anai ʼi te alatike ʼaeni?
ʼE LAGI tou manatu ʼi ʼihi temi, ʼe nounou totatou maʼuli pea “e fonu . . . i te mamahi.” (Sopo 14:1) ʼI ʼihi temi ʼe tou lotovaivai ai, pea ʼe mole tou punamaʼuli ki ai. Tokolahi ʼi te ʼu kaugana ʼo te temi muʼa neʼe natou lotovaivai mo natou. Neʼe fia mamate pe la ʼihi ia natou. (1 Hau 19:2-4; Sopo 3:1-3, 11; 7:15, 16) Kae ko Sehova te ʼAtua ʼae neʼe natou falala ki ai, neʼe ina fakalotofimalieʼi mo fakalotomalohiʼi tuʼumaʼu pe ia natou. Neʼe tohi tanatou faʼifaʼitaki ʼi te Tohi-Tapu moʼo fakafimalieʼi pea mo akoʼi ʼo tatou.—Loma 15:4.
2 ʼI te alatike ʼaeni, ʼe tou vakaʼi anai te ʼu faʼifaʼitaki ʼa he ʼu kaugana ʼa te ʼAtua neʼe natou tauʼi he ʼu faigataʼaʼia. ʼE tou talanoa anai kia Sosefo, te foha ʼo Sakopo, mo Naomi pea mo Lute, ʼae neʼe ʼohoana mo te tama ʼa Naomi. ʼE tou toe vakaʼi anai mo te faʼifaʼitaki ʼa te Levite ʼae neʼe ina tohi te Pesalemo 73, pea mo te apositolo ko Petelo. Neʼe fakalotomalohiʼi feafeaʼi natou e Sehova? Kotea te ʼu ako ʼe feala ke tou taʼofi mai tanatou faʼifaʼitaki? ʼE fakaha mai anai ʼi te ʼu tali “ ʼe ovi ia Sehova ia natou ʼae ʼe lotomamahi,” pea ʼe ina “haofaki ia natou ʼae ʼe lotovaivai.”—Pes. 34:18, NWT.
NEʼE HOKO KIA SOSEFO HE ʼU ALUʼAGA HEʼE FAITOTONU
3-4. Kotea ʼae neʼe hoko kia Sosefo ʼi tana kei tupulaga?
3 ʼI tana teitei taʼu 17, neʼe fai e Sosefo he ʼu moemisi ʼe lua neʼe haʼu mai te ʼAtua. Neʼe fakaha ʼi te ʼu moemisi ʼaia, ʼe liliu anai ia Sosefo ko he tahi ʼe maʼuhiga, pea ʼe fakaʼapaʼapaʼi e tona famili. (Sen. 37:5-10) Kae hili tana fai te ʼu moemisi ʼaia neʼe fetogi katoa tona maʼuli. Neʼe mole fakaʼapaʼapa ʼona tehina kia ia. Neʼe natou fakatau ia ia ki he ʼu hahaʼi faikoloa. Hili ʼaia, neʼe liliu ia Sosefo ʼo kaugana ki te tagata pule Esipito ko Potifale. (Sen. 37:21-28) ʼI he kiʼi temi nounou pe, neʼe liliu te foha ʼofaina ʼaia ʼo tana tamai ʼo popula ki he tagata neʼe tauhi ki he ʼu ʼatua hala.—Sen. 39:1.
4 Kae neʼe toe ʼasili kovi age te aluʼaga ʼo Sosefo. Neʼe tukugakoviʼi hala ia ia e te ʼohoana ʼo Potifale takua neʼe ina fia fakaʼalikiʼi ia ia. Neʼe mole kumi muʼa e Potifale pe ʼe moʼoni. Kae neʼe ina fakatotonu ke pilisoniʼi ia Sosefo, pea neʼe haʼi ai ia ia ʼaki he ʼu seini. (Sen. 39:14-20; Pes. 105:17, 18) Neʼe kei tupulaga ia Sosefo. Koia, ke ke fakakaukauʼi age muʼa pe neʼe kotea ʼae neʼe ina logoʼi ʼi tona tukugakoviʼi hala ʼaia. Pea neʼe lagi manatu ʼe ʼulihi ai anai te huafa ʼo tona ʼAtua. ʼE mahino ia neʼe feala pe ke lotovaivai ai ia Sosefo.
5. Kotea ʼae neʼe fai e Sosefo ke mole toe lotovaivai ai?
5 ʼI te kei popula ʼa Sosefo kia Potifale, pea ʼi tana nofo leva ʼi te fale pilisoni, neʼe mole feala ke ina fetogi tona aluʼaga. Kotea ʼae neʼe tokoni ki ai ke ina maʼu he ʼu manatu ʼe lelei? Neʼe mole nofo ia ʼo fakakaukauʼi te ʼu meʼa ʼae neʼe mole kei feala ke ina fai, kae neʼe faiga ia ke ina fakahoko lelei te ʼu gaue ʼae neʼe tonu ke ina fai. Kae neʼe ina fia fakafiafiaʼi tafito te loto ʼo Sehova. Pea neʼe tapuakiʼi e Sehova te ʼu gaue fuli ʼae neʼe ina fai.—Sen. 39:21-23.
6. Neʼe maʼu feafeaʼi e Sosefo he lotomalohi mai tana ʼu moemisi?
6 Neʼe lagi toe lotomalohi ia Sosefo ʼi tana fakakaukauʼi te ʼu moemisi ʼae neʼe fakaha age e Sehova ʼi muʼa atu. Neʼe ina iloʼi ai ʼe toe felaveʼi anai mo tona famili, pea ʼe toe lelei anai tona aluʼaga. Pea neʼe ko te meʼa pe ʼaia neʼe hoko. ʼI tona teitei taʼu 37, neʼe kamata hoko ʼi hona aluʼaga fakaofoofo tana ʼu moemisi ʼaia.—Sen. 37:7, 9, 10; 42:6, 9.
7. Kotea ʼae ka tokoni mai ke tou ʼutakiʼi he faigataʼaʼia, ʼo mulimuli kia 1 Petelo 5:10?
7 Kotea te ako maʼa tatou. ʼE fakamanatuʼi mai e te hisitolia ʼo Sosefo ko te malamanei ʼe Pes. 62:7, 8; lau ia 1 Petelo 5:10.) Pea tou toe manatuʼi neʼe fakaha e Sehova te ʼu moemisi kia Sosefo, kae neʼe kei taʼu 17. ʼE ha ai ʼe falala ia Sehova ki ʼana kaugana tupulaga. Ia ʼaho nei, ʼe kauga malie te kau tupulaga ʼe natou hage ko Sosefo. Ohage ko ia, ʼe natou tui kia Sehova pea ʼe pilisoni ʼihi kae neʼe mole natou fai he aga ʼe kovi, kae ʼuhi ko tanatou fia nonofo agatonu ki te ʼAtua.—Pes. 110:3.
agakovi, pea ʼe feala ke hoko kia tatou he ʼu aluʼaga heʼe faitotonu. Peʼe feala pe ke tou mamahi ki he tehina peʼe ko he tuagaʼane. Kae kapau ko Sehova ko totatou Utu, peʼe ko totatou Nonoʼaga, ʼe mole tou lotovaivai anai pea ʼe mole tou tuku anai tatatou tauhi kia te ia. (KO TE ʼU FAFINE ʼE LUA NEʼE LOTOMAMAHI ʼAUPITO
8. Kotea ʼae neʼe hoko kia Naomi pea mo Lute?
8 Neʼe mavae ia Naomi mo tona kiʼi famili mai tonatou ʼapi ʼi Suta, he neʼe kovi ʼosi ai te hoge. Pea neʼe olo ʼo maʼuʼuli ʼi te fenua matapule ko Moape. Pea neʼe mate ai leva te ʼohoana ʼo Naomi ko Elimeleke, ʼo nofo tokotahi ai ia Naomi mo ʼana tama ʼe lua. Ki muli age, neʼe ʼohoana te ʼu tama ʼaia mo te ʼu fafine Moape, ko Lute pea mo Olipa. Kae hili ki ai teitei taʼu ʼe hogofulu, neʼe toe mamate mo te ʼu tama ʼaia, kae heʼeki nā maʼu hana fanau. (Lute 1:1-5) Fakakaukauʼi age muʼa te lotomamahi ʼa te ʼu fafine ʼaia ʼe toko tolu. ʼE moʼoni, neʼe feala pe ke toe ʼohoana ia Lute pea mo Olipa. Kae ko ai ʼae ka tokaga anai kia Naomi ʼae kua finematuʼa? Neʼe kua lotovaivai ia Naomi ʼo ina ui fenei: “Aua naa kotou fakahigoa au ko Naomi, koutou fakahigoa au ko Mala, koteuhi kua fakafonu au e te Mafimafi aki te mamahi.” ʼI tana lotomamahi ʼaia, neʼe fakatotonu e Naomi ke toe liliu ki Selusalemi, pea neʼe alu ia Lute mo ia.—Lute 1:7, 18-20.
ʼE ha ʼi te meʼa ʼae neʼe fai e te ʼAtua kia Naomi mo Lute, tana lava tokoni ʼae ki ʼana kaugana ke natou tauʼi tanatou lotovaivai mo tonatou lotomamahi. ʼE toe lava tokoni koa kia koe? (Vakaʼi te palakalafe 8-13) *
9. Neʼe fakalotomalohiʼi feafeaʼi e Lute ia Naomi ʼo mulimuli kia Lute 1:16, 17, 22?
9 Kotea ʼae neʼe tokoni kia Naomi ke mole toe lotomamahi? Neʼe ko te ʼofa agatonu ʼae neʼe fakaha age kia ia. Ohage la, ko Lute neʼe ina fakaha tona ʼofa agatonu kia ia, he neʼe mole ina liʼaki ia ia. (Lau ia Lute 1:16, 17, 22.) ʼI Petelehemi, neʼe gaue kinakina ai ia Lute. Neʼe ina tae te olose ke nā maʼuʼuli ai mo Naomi. Neʼe ina maʼu ai he matagafua ʼe lelei ia muʼa ʼo te hahaʼi.—Lute 3:11; 4:15.
10. Neʼe fakaha feafeaʼi e Sehova tona manavaʼofa ki te kau masisiva, ohage ko Naomi mo Lute?
10 Neʼe foaki e Sehova he lao ki tana hahaʼi neʼe ha ai tona manavaʼofa ki te kau masisiva, ohage ko Naomi mo Lute. ʼO mulimuli ki te lao ʼaia, neʼe mole tonu ke tuʼusi fuli e te kau Iselaele te ʼu fua ʼo tanatou gaueʼaga, kae ke natou tuku pe he fahaʼi maʼa te kau masisiva. (Lev. 19:9, 10) Koia neʼe mole ʼaoga ai kia Naomi pea mo Lute ke nā kolekole hana meʼa kai.
11-12. Kotea ʼae neʼe fai e Poase ke maʼuli fiafia ai ia Naomi pea mo Lute?
11 Ko te pule ʼo te moʼi kele ʼae neʼe tae olose ai ia Lute, neʼe ko te tagata maʼu koloa neʼe higoa ko Poase. Neʼe malave ʼaupito kia ia te ʼofa mamahi ʼa Lute kia Naomi, kae neʼe mole ina liʼaki ia ia. Koia, neʼe ina toe totogi ai te moʼi kele ʼae neʼe maʼu e te famili ʼo Naomi. Pea neʼe ʼohoana mo Lute, ke maʼu ai e te ʼu fanau ʼa Lute te moʼi kele ʼaia. (Lute 4:9-13) Pea neʼe maʼu e te taumatuʼa ʼaia hana tamasiʼi tagata neʼe higoa ko Opeto. Neʼe liliu ki muli age ko te kui ʼo te Hau ko Tavite.—Lute 4:17.
12 Fakakaukauʼi age muʼa te toe fiafia ʼa Naomi ʼi tana fua te kiʼi toe ʼaia ko Opeto. Neʼe lagi fakafetaʼi lahi kia Sehova. Kae ʼe ʼi ai te tahi lelei ka maʼu anai e Naomi pea mo Lute ʼi te ka hau. Ka fakatuʼuake naua, ʼe nā iloʼi anai ko Opeto neʼe ko he kui ʼo te Mesia, ia Sesu Kilisito.
13. Kotea te ako ʼe tou taʼofi mai te hisitolia ʼo Naomi pea mo Lute?
13 Kotea te ako maʼa tatou. Ka tou felaveʼi mo he ʼu faigataʼaʼia, ʼe feala ke tou lotovaivai peʼe tou lotomamahi. Pea ʼe feala ke tou manatu ʼe mole puli anai ʼatatou fihifihia. ʼI te ʼu temi ʼaia, tou falala katoa ki tatatou Tamai ʼae ʼi selo, pea mo nonofo ovi ki ʼotatou tehina mo tuagaʼane. ʼE mole lagi pulihi anai e Sehova ʼatatou faigataʼaʼia. Neʼe mole ina fakatuʼuake te ʼohoana pea mo te ʼu tama ʼa Naomi. Kae ʼe tokoni mai anai ke tou ʼutakiʼi. Ohage la, ʼe feala ke ina fakaʼaogaʼi ʼotatou tehina mo tuagaʼane ke natou fakaha tonatou ʼofa agatonu kia tatou.—KO HE LEVITE NEʼE MEIHIʼI PE KE INA TUKU TANA TAUHI
Neʼe lotovaivai ʼaupito te tagata ʼae neʼe ina tohi te Pesalemo 73, ʼi tana sio ʼae neʼe hage neʼe maʼuli manuʼia ia natou ʼae ʼe mole tauhi kia Sehova. ʼE feala ke toe hoko kia tatou te faʼahi ʼaia (Vakaʼi te palakalafe 14-16)
14. He koʼe neʼe ʼi ai te temi neʼe lotovaivai ai he Levite?
14 Ko te tagata ʼae neʼe ina tohi te Pesalemo 73 neʼe ko he Levite. Neʼe ina maʼu ai te pilivilesio lahi ke gaue ʼi te koga meʼa ʼae neʼe fai ai te tauhi kia Sehova. Kae logo la tana pilivilesio lahi ʼaia, neʼe ʼi ai te temi neʼe lotovaivai ai. Kotea tona tupuʼaga? He neʼe maheka ʼi tana sio ki te hahaʼi agakovi mo natou ʼae ʼe fia meʼa lahi. Neʼe mole ina fia fai he ʼu aga ʼe kovi, ohage ko natou. Kae neʼe maheka he neʼe hage neʼe manuʼia pe natou. (Pes. 73:2-9, 11-14) Neʼe natou maʼu koloa, pea neʼe hage kia ia neʼe lelei pe tonatou maʼuli. ʼI te sio ʼa te Levite ki te faʼahi ʼaia, neʼe lotovaivai ai, pea neʼe ina ui fenei: “E mooni nee mole hona aoga ke au fakamaa toku loto, pea ke au fufulu oku nima i te maonioni.” ʼE ha mai ia neʼe meihiʼi pe ke ina tuku tana tauhi kia Sehova.
15. Kotea ʼae neʼe fai e te Levite ke mole toe lotovaivai ai, ʼo mulimuli ki te meʼa ʼae neʼe ina tohi ia Pesalemo 73:16-19, 22-25?
15 Lau ia Pesalemo 73:16-19, 22-25. Neʼe “ulu ai [te Levite] ki te sagatualio o te Atua.” ʼI tana nofo ai mo te tahi kau atolasio ʼa Sehova, neʼe ina maʼu ai te tokalelei pea neʼe feala ke ina fakakaukauʼi lelei tona aluʼaga, pea mo faikole. Neʼe mahino ai leva neʼe mole lelei tana manatu. Pea kapau neʼe ina taupau te manatu ʼaia, neʼe feala pe ke ina liʼaki ia Sehova. Neʼe toe mahino foki, ʼe haʼele te kau agakovi ʼi he “ala hekeheke,” pea ʼe natou iku anai ki “he mate fakafokifa.” Neʼe tonu ke maʼu e te Levite ʼaia te manatu ʼa Sehova, ke mole toe lotovaivai ai mo maheka ki te kau agakovi. ʼI tana fai te faʼahi ʼaia, neʼe ina toe maʼu te tokalelei pea mo te fiafia. Neʼe ina ui fenei kia Sehova: “I te kele e au mau toku fiafia ia koe toko tahi.”
16. Kotea te ako ʼe feala ke tou taʼofi mai te faʼifaʼitaki ʼa te Levite?
16 Kotea te ako maʼa tatou. ʼAua naʼa tou maheka ki te kau agakovi ʼae ʼe hage ʼe maʼuli manuʼia. ʼE mole fualoa anai tonatou fiafia ʼaia, he ʼe natou mamate anai. (Ekl. 8:12, 13) Kapau ʼe tou maheka ki te kau agakovi, ʼe feala ai ke tou lotovaivai, pea mo tuku ʼatatou felogoi lelei mo Sehova. ʼI ʼihi temi, ʼe ke manatu koa ohage ko te Levite ʼaia? Kapau ko ia, pea ke fai te meʼa ʼae neʼe ina fai. Mulimuli ki te ʼu tokoni ʼa Sehova, pea mo ke fakatahi mo natou ʼae ʼe natou fai tona finegalo. Kapau ʼe ke ʼofa kia Sehova ʼo lahi age ʼi te ʼu meʼa fuli ʼae, ʼe ke maʼu anai te fiafia moʼoni. Pea ʼe ke nofo anai ʼi te ala ʼae ʼe ina taki ki “te maʼuli moʼoni.”—1 Tim. 6:19.
NEʼE LOTOVAIVAI IA PETELO ʼUHI KO ʼONA VAIVAIʼAGA
Neʼe tauʼi e Petelo tana lotovaivai, pea neʼe tokaga tafito ki tana tauhi ki te ʼAtua. ʼE feala ke ʼaoga kia tatou tana faʼifaʼitaki pea mo tou fakaʼaogaʼi moʼo tokoni ki ʼihi (Vakaʼi te palakalafe 17-19)
17. Ko te ʼu lakaga fea ʼae neʼe lotovaivai ai ia Petelo?
17 Ko te apositolo ko Petelo neʼe ko he tagata gaue malohi. Kae neʼe lotoʼoho ia, pea ʼi ʼihi temi neʼe mole ina fakakaukauʼi ʼana palalau, peʼe ko tana aga. Koia ʼi ʼihi lakaga, neʼe fakahemala ai ʼuhi ko te faʼahi ʼaia. Ohage la, ʼi te fakaha age e Sesu ki ʼana apositolo ʼe fakamamahiʼi pea mo matehi anai ia ia, neʼe ui fenei age e Petelo: “ ʼE mole hoko anai kia koe te ʼu faʼahi ʼaia.” (Mat. 16:21-23) Neʼe fakatonutonuʼi ia ia e Sesu. Ki muli age, ʼi te ʼomai ʼa te hahaʼi kauga malie ʼo puke ia Sesu, neʼe ʼoho atu aipe ia Petelo ʼo tuʼusi te taliga ʼa te tagata kaugana ʼo te pelepitelo lahi. (Soa. 18:10, 11) Neʼe toe fakatonutonuʼi ai e Sesu ia ia. Pea ʼi muʼa ʼo te hoko ʼo te faʼahi ʼaia, neʼe ui e Petelo, tatau aipe pe ʼe liʼaki e te ʼu apositolo ia Sesu, kae ʼe mole fai anai e ia te faʼahi ʼaia. (Mat. 26:33) Kae neʼe falala fau kia ia totonu. Ki muli age ʼi te po pe ʼaia, neʼe mataku ki te tagata pea neʼe ina ui tuʼa tolu ʼe mole ina iloʼi ia Sesu. Neʼe lotovaivai ʼaupito ai ia Petelo, pea neʼe “hu ai ki tuʼa ʼo tagi mamahi.” (Mat. 26:69-75) Neʼe lagi feala ke feʼekeʼaki ai pe ʼe fakamolemole anai ia Sesu ki ai.
18. Neʼe tokoni feafeaʼi ia Sesu kia Petelo ke ina lava tauʼi tana lotovaivai?
18 Kae neʼe mole tuku e Petelo tana tauhi kia Sehova ʼuhi ko tana lotovaivai ʼaia. ʼI tana ʼosi fai te hala ʼaia, neʼe fakahemala. Pea neʼe hoko atu pe tana tauhi kia Sehova ʼo fakatahi mo te kau apositolo ʼae. (Soa. 21:1-3; Gaue 1:15, 16) Kotea ʼae neʼe tokoni kia Petelo ke ina toe maʼu he ʼu manatu ʼe lelei? Neʼe lagi ina manatuʼi neʼe faikole ia Sesu ke ʼaua naʼa vaivai tana tui. Pea neʼe tali e Sehova te faikole ʼo tona ʼAlo. Neʼe lagi toe manatuʼi e Petelo neʼe ui fenei age e Sesu: “Ka toe malohi tau tui, fakalotomalohiʼi ʼou tehina.” Ki muli age, neʼe ha ia Sesu kia Petelo, ʼo lagi fakalotomalohiʼi ia ia. (Luka 22:32; 24:33, 34; 1 Ko. 15:5) Neʼe toe ha ia Sesu ki te kau apositolo ʼi tanatou ʼosi gelu ʼi te po katoa, kae neʼe mole natou maʼu he ʼu ika. ʼI te lakaga ʼaia, neʼe foaki ai e Sesu kia Petelo he faigamalie ke ina fakaha age tona ʼofa. Neʼe fakamolemole e Sesu ki tana kaumeʼa, pea neʼe ina tuku age he gaue maʼuhiga ke ina fakahoko.—Soa. 21:15-17.
19. Kotea ʼae ʼe fakaha mai ia Pesalemo 103:13, 14 ʼo ʼuhiga mo te manatu ʼa Sehova moka tou agahala?
19 Kotea te ako maʼa tatou. Neʼe ha ʼi te aga ʼa Sesu kia Petelo tona lotomanavaʼofa, ohage ko tana Tamai. Koia ka tou agahala, ʼaua naʼa tou manatu ʼe mole feala ke fakamolemole mai e Sehova. ʼE ko te manatu ʼaia ʼae ʼe loto e Satana ke tou tui ki ai. Kae tou manatuʼi ko Sehova ʼe ʼofa, mo mahino ki ʼotatou tuʼakoi, pea ʼe lotofakamolemole. Pea tou faiga ke tou faʼifaʼitaki ia te ia moka agahala mai he tahi.—Lau ia Pesalemo 103:13, 14.
20. Kotea ʼae ka tou vakaʼi anai ʼi te alatike ka hoa mai?
20 ʼAki te ʼu faʼifaʼitaki ʼa Sosefo, mo Naomi pea mo Lute, mo te Levite pea mo Petelo, ʼe tou iloʼi papau ai “ ʼe ovi ia Sehova ia natou ʼae ʼe lotomamahi.” (Pes. 34:18, NWT) ʼE ina tuku ke hoko he ʼu faigataʼaʼia ʼo tou lotovaivai ai. Kae ka tou tauʼi te ʼu faigataʼaʼia ʼaia ʼaki tana tokoni, ʼe toe malohi ai tatatou tui. (1 Pet. 1:6, 7). ʼI te alatike ʼae ka hoa mai, ʼe hoko atu pe anai tatatou vakaʼi pe ʼe tokoni feafeaʼi mai ia Sehova moka tou lotovaivai ʼuhi ko ʼotatou vaivaiʼaga, peʼe ko he ʼu aluʼaga faigataʼa.
KATIKO 7 Ko Toku Malohi Ko Sehova
^ pal. 5 Neʼe lotovaivai ia Sosefo, mo Naomi pea mo Lute, mo te Levite, pea mo te apositolo ko Petelo ʼuhi ko te ʼu faigataʼaʼia neʼe natou felaveʼi mo ia. ʼE tou vakaʼi anai ʼi te alatike ʼaeni te haga ʼa Sehova ʼo fakalotofimalieʼi pea mo fakalotomalohiʼi ia natou, pea mo tona lotomanavaʼofa ʼae kia natou. ʼE tou toe vakaʼi anai te ʼu ako ʼe feala ke tou taʼofi mai tanatou faʼifaʼitaki, pea neʼe tokoni feafeaʼi te ʼAtua kia natou.
^ pal. 56 FAKAMATALA ʼO TE PĀKI: ʼE lotomamahi ʼaupito ia Naomi, mo Lute pea mo Olipa ʼi te mate ʼo ʼonatou ʼohoana. Ki muli age, neʼe fiafia leva ia Naomi, mo Lute pea mo Poase ʼi te tupu ʼo Opeto.