Ndzimana leyi a yi vuli swona sweswo. Kurinasweswo, yi vulavula hi munhu loyi a tshamelaka ku langutana ni maxangu kambe a kotaka ku tiyisela.

A hi languteni ndzimana leyi nga ehenhla ni leyi nga ehansi ka ndzimana leyi: “U nga tumbeleli lowo lulama ekusuhi ni kaya rakwe hi xikongomelo xo biha; u nga lovisi ndhawu yakwe yo wisela eka yona. Hikuva lowo lulama a nga ha wa ka nkombo kambe u ta tlhela a pfuka, kambe lowo homboloka u ta wisiwa hi khombo. Loko nala wa wena a wa u nga tsaki, loko a phijeka, mbilu ya wena yi nga tsaki.”—Swiv. 24:15-17.

Van’wana va vula leswaku ndzimana 16 yi vulavula hi munhu loyi a endlaka xidyoho a tlhela a hundzuka. Vafundhisi vambirhi va le Britain va tsale leswaku “vachumayeri, va namuntlha ni va khale va tirhise ndzimana leyi ko tala” hi ndlela leyi. Vafundhisi volavo va tlhele va vula leswaku langutelo ro tano ri vula leswaku “munhu lonene a nga endla . . . swidyoho leswikulu kambe a tama a ha rhandziwa hi Xikwembu naswona nkarhi na nkarhi a tshamela ku endla xidyoho ivi a hundzuka.” Vonelo ro tano ri nga tsakisa munhu loyi a nga laviki ku lwisana ni xidyoho. A nga tibyela leswaku hambiloko o dyoha hi ku phindhaphindha, Xikwembu xi ta tshamela ku n’wi rivalela.

Sweswo a hi swona leswi ndzimana 16 yi vulaka swona.

Rito ra Xiheveru leri vulaka “ku wa” eka ndzimana 16 na 17 ri nga tirhisiwa hi tindlela to tala. Ri nga vula ku wa ka xiviri, nkuzi yi wile etlhelo ka ndlela, munhu u wile elwangwini kumbe xiribyana xi wele ehansi. (Det. 22:4, 8; Amo. 9:9) Rito leri ri nga tlhela ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela, hi laha ri tirhisiweke hakona laha: “Yehovha u kongomisa magoza ya munhu loyi swiendlo swakwe swi N’wi tsakisaka. Hambiloko o wa, a nge tshikiwi ehansi, hikuva Yehovha u ta n’wi pfuxa hi voko rakwe.”—Ps. 37:23, 24; Swiv. 11:5; 13:17; 17:20.

Hambiswiritano, twana leswi Profesa Edward H. Plumptre a swi vulaka u ri: “Rito ra Xiheveru leri nge [“ku wa”] a ri si tshama ri tirhiseriwa ku wela exidyohweni.” Kasi xidyondzi xin’wana xikatsakanya ndzimana 16 hi ndlela leyi: “Swi ta va swa hava ni ku lwa ni moya ku khoma vanhu va Xikwembu hi tihanyi, hikuva va hlula—kambe lowo biha wa tsandzeka!”

Ematshanweni yo vulavula hi “ku wa,” ku nga ku endla xidyoho, Swivuriso 24:16, yi vulavula hi ku langutana ni swiphiqo kumbe swiyimo swo tika, ku nga ha va hi ku phindhaphindha. Emisaveni leyi yo homboloka, munhu wo lulama a nga langutana ni swiphiqo swa rihanyo kumbe swiphiqo swin’wana swa vutomi. A nga tlhela a xanisiwa swinene hi mfumo. Kambe a nga tshemba leswaku Xikwembu xi ta n’wi seketela naswona xi ta n’wi pfuna a kota ku tiyisela ni ku hlula ndzingo wolowo. Tivutise, ‘Xana a ndzi si tshama ndzi swi xiya leswaku mikarhi yo tala vanhu va Xikwembu va humelela?’ Hikwalahokayini? Ha tiyiseka leswaku “Yehovha u seketela hinkwavo lava waka, naswona u yimisa hinkwavo lava khinsameke.”—Ps. 41:1-3; 145:14-19.

“Lowo lulama” a nga tsaki loko a vona van’wana va langutana ni swiphiqo. Kurinasweswo, u tsakisiwa hi ku tiva leswaku “lava chavaka Xikwembu xa ntiyiso swi ta va fambela kahle hikuva va xi chava.”—Ekl. 8:11-13; Yobo 31:3-6; Ps. 27:5, 6.