Harvey nde a ta mutudu o dibum la bana ba bome bane̱i. Mbia mao mu kasi nde mbale̱ o Midland Junction, o mbe̱ng’a Ostralia la mbu 1930 ponda tue di tano̱ o y’ekombo. Ndolo ńena Harvey a tano̱ a be̱ne̱ye̱ Yehova e ńaki na mo̱ a dubisabe̱ ke̱ a be̱n 14 la mbu. Oko o jemea m’bē̱ o mwemba ponda ye̱se̱. Nde ngedi po̱ ke̱ a dia eso̱mbe̱ a ta a banga o langa Njongo a Betatedi o dongame̱n, ońolana a ta o̱nge̱le̱ ná a si wusa bola nika. Nde munasango nu ta nu kwala na mo̱ a tele̱ye̱ mo̱ ná “Moto a kwalane̱ te̱ wa o bebokedi ba Yehova ná o bole lambo, ye nde ońolana a bi ná we ná o bola mo̱!”—2 Kor. 3:5.

Na kasi nde mbale̱ o Inglisi, ka nje te̱ ńango am na munańango am ńa mutudu ńa muto ba bolino̱. Sango am a se̱le̱ nde takise̱ biso̱ biana mo̱ pe̱ a makasa mbale̱ ombusa ponda. To̱ná sango am a si tano̱ a pula, na dubisabe̱ ke̱ na be̱n mbu dibua. Mpuli mam mu ta nde ná na be̱ paonia, na ńamuloloma ombusa ponda. Nde sango am a si ta a pula ná na be̱ paonia ke̱ na si bedi  po̱ 21 ma mbu. Na si wusa jenge̱le̱ ni pond’a bwaba ńe̱se̱. Ponda na po̱ino̱ so̱ 16 la mbu na mo̱ ese̱le̱ ná nale omboa munańango am ńa mutudu ńa muto o Ostralia. Na po̱ino̱ 18 la mbu, na no̱ngi nde ebol’a paonia.

O Ostralia nde na dongame̱nno̱ Harvey. Biso̱ na mo̱ di ta di pula bolea Yehova ka bamuloloma. Di bane̱ so̱ o mbu 1951. Ombusa biso̱ bolea mwemba ka poania mbu miba, na biso̱ di botea bolea o ebondo. Di ta jangame̱n pe̱pe̱le̱ dongo dinde̱ne̱ la mbe̱ng’a Ostralia, di ta so̱ jala o betika be etum jita na bena banji.

O mbu 1954, di belabe̱ o jukea o klasi ni londe̱ 25 ńa Esukul’a Gilead. Mpuli masu ma be̱ bamuloloma mu ta mu nipula o londa! Di tunge̱ o Ńu York na medi ma munja, na biso̱ di botea jokwa Bibe̱l na iwiye̱ ye̱se̱. O Gilead, di ta pe̱ jangame̱n jokwa eyem’a Pańa, nik’e si ta bu ońola Harvey, ońolana a si ta a we̱le̱ pase̱le̱ litera r ńa Pańa.

O Esukulu, balēdi basu ba ta ba langwea biso̱ ná ba bena ba mapule̱ o boleye̱ o Yapan be ná ba tilise̱ mina ná bukeye o esukul’a eyem’a Yapan. Di ta di no̱ngo̱ bedomsedi ná di mese̱le̱ ná bebokedi ba Yehova mo̱me̱ne̱ be po̱se we̱ni di malomabe̱no̱. Son a ponda ombusa nika, Albert Schroeder, mulēdi mō̱ ńa Esukul’a Gilead a maki ná biso̱ di si tili mina masu. Na mo̱ a langwea biso̱ ná: “Bińo̱ bata pe̱te̱ dutea jombwea nika.” Niponda di tano̱ di kiṅakiṅane̱, munasango Schroeder a kwalane̱ nde biso̱ ná: “Biso̱ na bane̱ balēdi di tilise̱ mina mańu. Bińo̱ okwa so̱ eyem’a Yapan.” Harvey a we̱li pomane̱ jokwa y’eyeme̱.

Di po̱i o Yapan o mbu 1955, ke̱ bate̱ dikalo be nde 500 o ekombo ye̱se̱. Harvey a ta a be̱ne̱ 26 ma mbu, mba pe̱ 24. Di lomabe̱ o mundi ma Kobe, we̱ni di boledino̱ mbu mine̱i. Ombusa ponda, na biso̱ di lomabe̱ pe̱te̱ o ebol’ebondo, o mbasan ma mundi ma Nagoya. Di ta di to̱ndo̱ mambo me̱se̱ o y’ebol’asu—bonasango, da, na je̱ne̱ne̱ la mundi. Nik’e si no̱ngi pond’a bwaba, di kusi pe̱te̱ epolo o jemea bola nje Yehova a baise̱no̱ biso̱.

Ombusa mbu milalo o ebol’ebondo, mukanjo m’ebolo ma Yapan mu baise̱ biso̱ nga di to̱ndi wala o Taiwan o te̱ye̱ bato ba tumba la Amis dikalo. Bonasango bō̱ ba Amis ba ta  ba máto̱bo̱ dube̱ la mbale̱, e ta so̱ e pula munasango mō̱ nu bi to̱pe̱ eyem’a Yapan ná ongwane̱ o po̱ngulane̱ be bete̱medi. * Di ta di to̱ndo̱ ebol’asu o Yapan, be bedomsedi be ta so̱ ndutu o no̱ngo̱. Nde nika Harvey okono̱ o jemea to̱ njik’ebolo ba mabake̱no̱ mo̱, jemedi o wala.

Di tunge̱ nde o Tinini 1962. Taiwan e ta e be̱ne̱ 2 271 la bate̱ dikalo, jita labu pe̱ di ta nde bato ba tumba la Amis. Nde e ta e pula ná di se̱le̱ jokwa Kina. Di ta nde di be̱ne̱ kalati po̱ buka te̱ na mulēdi nu si mato̱pe̱ Inglisi, nde joko te̱ nde y’eyeme̱.

Son a ponda ombusa biso̱ po̱ o Taiwan, na Harvey a te̱se̱be̱ mombwed’ebolo o mu mundi. Nika mukanjo m’ebolo mu si tano̱ mu kola, Harvey a wusa so̱ bola ebol’ao ya o̱fis, nde a benga pe̱ bola ebolo na bonasango ba Amis woki ilalo mo̱di te̱. A ta pe̱ a bolea ka muboled’ebondo ponda iwo̱, nik’e ta so̱ e baise̱ ná a tombise̱ pe̱ bekwali o mako̱to̱ne̱. Harvey a wusa tombise̱ ekwali na Yapan, bonasango ba Amis ba so̱ṅtane̱. Nde go̱bina e ta nde ńemea ná mako̱to̱ne̱ ma tombe nde buka te̱ na eyem’a Kina. Harvey a ta nde a dia a mokwa y’eyeme̱, a ta so̱ nde a tombise̱ ekwali n’eyem’a Kina nde munasango nupe̱pe̱ a tukwa mo̱ n’eyem’a Amis.

Mundi ma Taiwan mu ta mu dia owas’a Mbend’a Martial (Loi Martial), bonasango ba ta so̱ bangame̱n se̱le̱ kusa wonja ná ba be̱ne̱ mako̱to̱ne̱. Kusa la ni wonja di si ta bu, polisi pe̱ i si ta i pomane̱ bola mo̱. Ponda te̱ polisi i tano̱ yindea bola mo̱, Harvey a ta nde ala ja o o̱fis a polisi ni wok’a jako̱to̱ne̱ natē̱ ba bola mo̱ ni wonja. Bola la nika di ta longwane̱ jita ebanja polisi i si ta i to̱ndo̱ ná mwe̱n a moto a ye ja o o̱fis abu, mu musomba mu ta so̱ mu dangwa bwam.

O yi woki di tombise̱no̱ na bonasango, di ta be̱ di dangwa hawa po̱ to̱ buka nika, jondea midongo, di kata pe̱ myo̱pi. Na dia na mo̱ngele̱ nged’a boso nondedino̱ omo̱ń a mudongo. Di bo̱le̱no̱ ńo̱ ti idiba, di no̱ngi ndio nge̱ṅ itanu n’epasi ya mesanedi wala o mundi mō̱ mwe etum; di ta di kata mo̱pi mō̱ ma bwaba, jondea pe̱ omo̱ń a mudongo mō̱. Mu mudongo mu ta mwasame̱ jita kańena na ta be̱ na mam te̱ miso̱ omo̱ń, na me̱ne̱ nde myende ma munasango ńe o jondeye̱ mba oboso.

Y’idiba, Harvey a te̱ dikalo na bonasango bō̱ ba mu mundi, mba pe̱ na te̱ dikalo mbame̱ne̱ mō̱ o son a mundi we̱ni bato ba mato̱pe̱ Yapan ba tano̱. Lambo ka nge̱ṅ po̱ ńa mwese, nde na sengino̱ wo̱lo̱ dinde̱ne̱, ońolana na si ta na da to̱ lambo ni ponda ńe̱se̱. Ponda Harvey a po̱ino̱, bonasango bape̱pe̱ ba si ta o mbasan. Harvey a ta a wengisane̱ kalati to̱ ininga na mye̱n milalo mi s’ipabe̱. A tubi mwe̱n mō̱ a ńo̱ mo̱ o lee̱ mba ne̱ni bola. To̱ná na si tano̱ na be̱ne̱ ńo̱ng’a ńo̱ mo̱, na po̱ngi miwe̱n o ńo̱ mō̱. Nja so̱ nu wusa ńo̱ mune̱ mwe̱n mu dia e?  Harvey a boli mba mo̱ ońolana na ko̱ te̱ singa, a si wusa mambe̱ mba ná a sibane̱ mba owas’a mudongo.

O ponda jako̱to̱ne̱ diwo̱, na ta na kusa lambo diwo̱ na si ko̱lo̱ngo̱nno̱. Di ta nde di ja ombo’a munasango mō̱ o mbasan ma Ndabo a Janea. Nika jo̱ke̱le̱ leno̱ bato ba Amis mweńa jita, munj’a muboled’ebondo a boṅsane̱ biso̱ na Harvey mambo me̱se̱ ná jo̱ke̱le̱. Harvey a ta a walame̱n, na mo̱ a kwalane̱ mba ná na se̱le̱ wala jo̱ke̱le̱. Munj’a muboled’ebondo a ta so̱ a busise̱ milonga milalo, mō̱ ma madiba ma mulo̱lo̱ko̱, mō̱ ma madiba ma wea, na mō̱ mu ta ewolo. Nde o mańaka mam me̱se̱, a te̱se̱ nde mo̱ o ’boko ńai ńena bonasango be̱se̱ ba ta o m’boṅsaṅ ma jako̱to̱ne̱ o Ndabo a Janea ba wusano̱ je̱ne̱ mba. Na mba na baise̱ mo̱ ekeṅan. Nde a wanedi nde mba ekai! Jo̱nge̱le̱ di po̱yedi so̱ mba ná nale ombusa bolongi, nde no̱nge̱le̱ ná belela bende̱ne̱ be o mbusa wo be ná be numa mba. Na mba na kwala ná: “Nika bonasango ba walame̱nno̱ jita ba si me̱nde̱ so̱ṅtane̱ ná ne o jo̱ke̱le̱. Nde na s’o̱ke̱le̱ pe̱ te̱, nik’e me̱nde̱ lingise̱ babo̱. Ye so̱ bwam ná no̱ke̱le̱!’ No̱ke̱le̱ so̱.

Harvey a ta a so̱ ná bonasango ba Amis ba si mawe̱le̱ o ńaka o mbad’a mudī ońolana jita labu ba si ta ba bia langa, ba si ta pe̱ to̱ ba be̱ne̱ kalati na eyem’abu. Nika y’eyeme̱ e tano̱ e mábotea tilabe̱ na litera ya Roma, e ta so̱ bwam ná bonasango bokwe o langa eyem’abu. Nik’e ta nde ebolo ende̱ne̱, nde bonasango ba we̱li jokwa na babo̱me̱ne̱. Kalat’a bwambo ba Amis i botedi busa o mbu 1960, Njongo a Betatedi pe̱ o mbu 1968.

Nde go̱bina e si ta e pula ná di camane̱ kalati yena i titi na bwambo ba Kina. O bwam ba buka mi mitakisan, Njongo a Betatedi ńa Amis e ta e busa o mbadi jita. K’eyembilan, ponda po̱, e ta e tilabe̱ o leme̱ lobane̱, nika ńe nde Mandarin na Amis. Moto a wusa te̱ pula baise̱ myuedi ma jita, a wusa je̱ne̱ ná je nde bolane̱ kalati nisadi o jokwe̱le̱ Kina. Botea ni ponda, bebokedi ba Yehova be mábusise̱ kalati jita na bwambo ba Amis o jongwane̱ ban bato o jokwa mbal’a Bibe̱l.—Bebolo 10:34, 35.

O pambo a ponda ńa 1960 nate̱na 1970, bonasango jita ba si ta ba die̱le̱ longe̱ labu bupisane̱ bete̱sedi ba Bibe̱l. Nika ba si tano̱ ba so̱ṅtane̱ bete̱sedi ba Bibe̱l bwam, bō̱ ba ta ba wite̱ musonje, ba so̱ko̱, ba ńo̱ pe̱ sika na banga. Harvey a pe̱pe̱le̱ jita la myemba, ná ongwane̱ bonasango o so̱ṅtane̱ jo̱nge̱le̱ la Yehova o ma mambo. O lo̱ndo̱ lasu diwo̱ nde di kusino̱ nje na langono̱ o bebotedi ba min myango.

Bonasango bena ba ta ba sibise̱ ńolo ba wan mawengisan, nde jita ba si boli nika, na nik’e bola ná muso̱ngi ma bate̱ dikalo o Taiwan mu sibe jasumwe 2 450 po̱ 900 o pambo a ponda ńa 20 ma mbu. Be bete̱medi be ta be bo̱bise̱ biso̱ jita. Nde di ta di bia ná Yehova a titi ná a namse̱ bebokedi be si sangi. (2 Kor. 7:1) Nde ombusa ponda, beboledi ba bobe be bo̱i o myemba; we̱nge̱ na jongwane̱ la Yehova, Taiwan e be̱n 11 000 la lokoli la bate̱ dikalo.

Botea o mbu 1980, je̱n ne̱ni myemba ma Amis mi ńakino̱ o mbad’a mudī, Harvey a ta so̱ a be̱ne̱ epolo o tombise̱ ponda jita na bato ba Kina. A bo muńe̱nge̱ o jongwane̱ bome ba bonańango jita o timba Mboṅ a Yehova. Na dia na mo̱nge̱le̱ ne̱ni a tano̱ muńe̱nge̱ ponda mō̱ ńa ba bome a kane̱no̱ Yehova ka nged’a boso. Mba pe̱ ne muńe̱nge̱ ońolana na we̱li jokwe̱le̱ bato jita ná ba siseye Yehova be̱be̱. Na bo pe̱ muńe̱nge̱ o bolea o mukanjo m’ebolo ma Taiwan na bana ba mūt’am ńa jokwa mō̱ baba, ńa mome na ńa muto.

Tatan na titi pe̱ na mwenj’am ń’ebolo. Ombusa 59 ma mbu ma diba, mom’am ńa ndolo Harvey a wedi 1 ba Dimo̱di 2010, na kaṅse̱r. A tombise̱ be̱be̱ na 60 ma mbu o ebol’a pond’a mususu! A dī mba eso̱diso̱di jita. Nde na ta muńe̱nge̱ jita o bolea mwemba na mo̱ o bekombo beba ba mpesa! Joko o to̱po̱ na tila—tobotobo ońola Harvey—leme̱ loba la ndutu la Asia.

Ye we̱nge̱ mimbu to̱ mininga Dibe̱le̱ di Madie̱le̱ le̱nno̱ bwam ná nika na máno̱ngo̱no̱ mimbu eyeka na timbe o Ostralia. Na se̱le̱ nde jo̱nge̱le̱ ná, ‘Na si mapula jasumwe̱ o Taiwan.’ Nde Harvey a ta a langwea mba ná na si banga bedomsedi ba bebokedi ba Yehova to̱ buńa, na mba nemea so̱ o timba. Na timbi so̱ṅtane̱ ná be bedomsedi be ta dibie̱ ońolana na ta na máduna, e ta so̱ e pula ná bato bombweye mba.

O nin we̱nge̱, na mabola ebolo o mukanjo m’ebolo ma Ostralia oteten a woki, o su la woki pe̱ ne nde na mwemba mam. Ne muńe̱nge̱ jita o bolane̱ leme̱ la Yapan na Kina ke̱ ne o die̱le̱ bato ba po̱i pe̱pe̱le̱ Bete̱l. Ne o jenge̱le̱ buńa bwena makaki ma Yehova ma bepumbwedi ma me̱nde̱no̱ londa, na bi pe̱ ná a si me̱nde̱ dimbea Harvey ńena ńoko o bola nje Yehova a tano̱ a baise̱ mo̱ ponda ye̱se̱.—Yohane 5:28, 29.