Ọrụm a ri ọngọgbahị ẹ-ẹpwụ nya aanịna alẹng ine lẹ. Ugbiyegu nyamwụ wẹ ka jẹ́ ẹlịlẹhị e-epweji nya Midland Junction, Western Australia, ụka ọlẹ ká ẹbyahị lụmẹ ẹ-ẹpwụma ọwẹ lala ẹka iwo ineku (80) kam kekpẹ. Ọrụm nwà ka la ọhaha ẹ-ẹga nya iJihova yẹẹyẹẹ kpụ ọ hu enyi Ohe ụka kọ gu ẹka iwo kuru ine. Lụka o-kpii, ọ wẹ ka jẹ́ ọbaba nyọka ye ụkụrwọ myị ụka myị́ ụka ẹ-ẹpwụ nya ọjịra-jịra. Ẹnẹhẹ ụka ko ri onjwo wẹẹ, kị byoo nyị wa Ẹpwang ọ-Kụ Gbeji ọọjịra-jịra, ọ́ myị ka chajị o me nyori ọwa nyị́ ka jẹ́-ẹ họ yẹẹyẹẹ ka. Ma, ọọnahị ọlẹ kọ wẹẹ ya ẹla bala Ọrụm dọọ ụbwọ nyọka kụ irya ju ẹla ọọwa bwula o-byoo nyori, “Ụka ká ọngịnyị a bying nyị họ ịngịhyẹ ẹ-ẹpwụ nya ogu nya iJihova aalẹ, ọ me irya nyori ahụ nyị ka họ ang ọọwa myị́!”​—2 Kọr. 3:5.

Am, ịnam bala ọọnam ọnyang ọgbahị jẹ́ ẹlịlẹhị ụ-ụwa England. Alibeenu nya iJihova á há adam lụka nya ọgbanyẹ ka, ma ọ tị wẹ ka ri ọngọhẹ lẹpwụ nyaa ụka ohyẹẹkpẹ. M̀ hu enyi Ohe ụka kam gu ẹka ihikichu, ọ́ tị ri irya nya adam ka. Ang ọlẹ kam chụ nyọka ku, ri ọ-ka ye ịlahi nya ụgbẹyị bala ọ-ka ri ọngọ kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ ẹ-ẹpwụma ọkịla. Ma, adam  tị ya am nyị́ ka ye ịlahị nya ụgbẹyị ka, gbee kam ka gu ẹka iwo imiiye kụrụ okpokpo (21) ene. Ḿ la irya nyọka dayị tata pwụ ọlịịwẹ ka. Lẹ, ụka kam gu ẹka iwo kụrụ ịrwọnyẹ kem wẹẹ, ọ ya iwe ham nyọka ka Australia nyọka kụ bala ọọnam ọnyang ọgbahị, ọlẹ kọ mwụ ka kụ ẹpwụma ọọwa. Ụka kam tị gu ẹka iwo kụrụ ineku lẹ, m dọmwụ nyọka ye ịlahị nya ụgbẹyị lẹlẹ.

M̀ tọ Harvey ụ-ụwa Australia. Ahị angị imimiiye la irya nyọka kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ ẹ-ẹpwụma ọkịla. Ahị ye awụlẹ la 1951. Nyọlẹ kahị ye ịlahị nya ụgbẹyị lawụlẹ ẹ-ẹpwụ nya ẹka imiiye kpá, ị byihi nyị họ ụkụrwọ nya ọngọ kpẹhị rịrị iSekut mẹ. ISekut nyahị ịị Western Australia ju ẹpwụ yẹẹyẹẹ, lẹ ụka lụmẹ-lụmẹ, ahị kaa kpa ang ọrụnyẹ jẹ bwu ẹga ọchọrụ-chọrụ ịlẹ kị kaa chị choo.

La 1954, ị wụrụụhị nyọka ka ube-ụpwụ nya Gilead. Irya ọlẹ kahị la nyọka ri angị kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ ẹ-ẹpwụma ọkịla à wẹẹ ka họ jịra lẹlẹ! Ụgbọ nya enyi kpahị pwụ eji ịị New York lẹ, ahị dọmwụ nya ịBayịbụụ ọjẹ́jẹ kpori-kpori lẹlẹ. U-ube ụpwụ nya Gilead, ahị baba nyọka jẹ́ òja nya Spanish. Ọọwa tị la Ọrụm ujwo yẹẹyẹẹ, chajị ọ́ jẹ́-ẹ kpa ọnụ wụrụ “r” jaabwọ ká òja ọwẹ kaa wụrụ ka.

Ụka kahị juwa u-ube ụpwụ, angịmẹjẹ ya dodehe nyori ọngọnyị kị nyị họ́ọ kị ka yọọ du ka Japan nyị ka da ẹnyị nyamwụ neeji nyọka jẹ́ òja nya ala Japan myị́. Ahị tị cheje nyori ahị ka ya iwe da ká ogu nya iJihova a ka chụ hahị. Nyọlẹ kọ nọ pyịnyẹng, Albert Schroeder, ko ri ọngọhẹ nya angịmẹjẹ, wẹ ka jẹ́ nyori ahị nyị́ da ẹnyị nyahị neeji ka. O byihi yẹkẹẹ: “Anụ kụ irya jwoo myịmyị wẹẹ.” Nyọlẹ kahị myịmyị da ẹnyị nyahị kaka lẹ, Ọọnahị Schroeder à yẹkẹẹ: “Am bala angịmẹjẹ ịkịla da ẹnyị nyanụ lẹ. Anụ maga nyọka jẹ́ òja nya Japanese mẹ.” Ọ chị Ọrụm kpẹẹ la ọ-ka wụrụ ang la òja nya Japanese gụ òja nya Spanish.

Ụka kahị pwụ Japan la 1955, angị kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ ohu ịrụ (500) kem à juwa ẹ-ẹpwụma ọwẹ wuu lẹ. Ọrụm gu ẹka iwo imiiye kụrụ irwonye (26), am gu ẹka iwo imiiye kụrụ ine (24) ụka ọwẹ. Ị yahị du ka epweji nya Kobe, ahị ya ela nya Ohe ụ-ụwa ẹ-ẹpwụ nya ẹka ine. Ahị tị chị ọkẹkẹnị nyọlẹ kị wụrụụhị tịrẹkpẹ ka họ ụkụrwọ nya iSekut, ahị họ ụkụrwọ ba epweji nya Nagoya ba. Ang myị́ ang ọla uhye nya ụkụrwọ nyahị wuu​—aanahị, ang oriri, bala ụ́hị nya ẹga ọọwa háahị. Ma lụka o-kpii, ahị myịmyị la iwe ọkịla nyọka họ ẹla ọlẹ ká iJihova byihi nyị họ.

Nyọlẹ kahị họ ẹka ịta ẹ-ẹpwụ nya ụkụrwọ nya iSekut kpá, egbeju-ẹpwa ọla Japan tọhị wo kori kọ  háahị nyọka ka Taiwan ka ya ẹla nya Ohe je angịlẹ kị kaa ya òja nya Amis. Aanahị ịhyẹ ụ-ụwa ji ẹkpẹ da ogu nya iJihova, lẹ egbeju-ẹpwa ọla Taiwan baba nya ọngọlẹ kọ ka jẹ́-ẹ ya òja nya Japanese yẹẹyẹẹ kọ ka jẹ́-ẹ dụbwọ nyọka hu angịịwa abwọ. * Ụkụrwọ nyahị ọla Japan háahị yẹẹyẹẹ, lẹ ọjụjụ hahị nyọka cheje ọwẹ. Ma, ọ tị ba Ọrụm ahị nyọka pwa ụkụrwọ ọlẹ kị ya họọ kaka lẹ, lẹ ahị myị ọnụ nyọka ka.

Ahị pwụ ụwa la Ọya Ọkụrụ Ọhọhẹ nya 1962. Angịlẹ kị kaa kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ ịị Taiwan ụka ọwẹ la angị ụnọ imiiye da ohu imiiye da iwo irwiye kụrụ okpokpo (2,271), ụmụmẹ nyaa tị kaa ya òja nya Amis. Ma ụka nya ọgbanyẹ, ahị baba nyọka jẹ́ òja nya Chinese. Ụpwụ okpokpo ahị la nyọka kpa jẹ́ òja ọwẹ lẹ, ọngọlẹ kọ tị kaa mẹjẹ́ẹhị á wo òja nya Ubekee ka, ma ahị tị jẹ́ òja ọwẹ myị́.

Ọ nọ pyịnyẹng nyọlẹ kahị pwụ Taiwan kpá lẹ, ị hu Ọrụm nya ọngọ ka kpẹhị rịrị ụkụrwọ ọlẹpwụma ọwẹ lẹlẹ. Egbeju-ẹpwa ọlụwa la pyịnyẹng wẹẹ, lẹ Ọrụm jẹ́-ẹ ye ụka họ ụkụrwọ ọlẹ kọ la ụ-ụwa ofiisi wuu kpụ̀ ọ jẹ́-ẹ ju aanahị ịla Amis ụga la epwihi ita ẹ-ẹpwụ nya ọya ọnyị myị́ ọnyị. Ọ kaa họ ụkụrwọ nya ọngọ kpẹhị rịrị idisitriti bwu ụka ka ụka ịnyịnyị, kaa họ ụpa nya ẹla oyaya ọọjịra-jịra nya iSekut. Ọrụm ka jẹ́-ẹ ya ẹla la òja nya Japanese kpụ aanahị ịla òja nya Amis ka wo myị́. Ma, Chinese à ri òja ọlẹ ká alegbeju ya iwe da kem ha ala ịgba ọgbagba nyọka kpa họ ọjịra-jịra lẹ. Lẹ, òja nya Chinese ká Ọrụm wẹẹ ma ya, ọ kpa ya ẹla lẹ, ọọnahị ọkịla a yọọ da ka òja nya Amis lẹlẹ.

Ụka ọọwa, alegbeju ka ya iwe ha aanahị ene kị ka jẹ́-ẹ họ ọjịra-jịra. Ọ tị kaa lujwo nyọka ye iwe ọlịnyị, ụka ọhẹ ọ dọmwụ kaa bịrị ụka yẹẹyẹẹ ene. Kori ká alịdanggeri á myị ya iwe ha aanahị ka gbee ka pwụ epwihi nya ọjịra-jịra, Ọrụm kaa hụhụ u-ube nyaa gbee kị ka họ ịnyị. Nyọlẹ kọ kaa la alịdangeri oyoyi nyọka yẹ ọngọ bwu ẹpwụma ọkịla u-ube nyaa wẹẹ, ijẹẹhị ọwẹ kaa họ ụkụrwọ.

Ẹ-ẹpwụ nya epwihi ịlẹ kahị bịrị bala aanahị, ahị kaa jẹdịyẹ kpoye nya awa lẹpwụ-lẹpwụ, juwa wụlẹ ịgbọdọ bala o-kpoye nya ịba lụmẹ-lụmẹ. M̀ kpịtịya nya ụka ọhọhẹ ọlẹ kam wule ọgbọdọ. Ahị ri ang oriri nya ụtụrụ la agaga lẹ, ahị ju iMoto la oje 5:30 nya ụtụrụ rụ ka epweji ọhẹ lụrụ-lụrụ lẹlẹ. Ahị jẹdịyẹ chị ọba ọtụka ọhẹ eku, bala o-wule ọgbọdọ ọtụka ọhẹ ịnyịnyị. Ọgbọdọ ọọwa rịrị kọkọ yẹẹyẹẹ kpụ kori kam yọyị kịlahị kpụrụrụ, m̀ ka jẹ́-ẹ yẹ ẹpẹtẹ nya ọọnahị ọlẹ kọ jilahị nyam.

Lụtụrụ ọọwa, Ọrụm bala aanahị ilepweji ọọwa họ ụkụrwọ lawụlẹ ẹ-ẹrụ ọnyịịla ọ-kpa pyẹ, lẹ am ụbwọọm à ya ẹla nya Ohe e-epweji ochiche ọhẹ ọlẹ ká angị kaa ya òja nya Japanese kụ lẹlẹ. Ọ ka pwụ ụka nya oje okpokpo, ịnyịrọ chịm pyẹpyẹ, chajị ḿ ri ang kaka lala awa ịmányị tị lẹ. Ụka ohyẹẹkpẹ ọlẹ ḿ ka tọ Ọrụm wẹẹ, aanahị ịkịla-á ji ọnaabwọ kaka. Ọrụm ya apwụ nyahị ịhyẹ nyẹ eji nya anụ ịta. Ọ bwuru ọhẹ iwa ọ-ọbaba kpa gbile nwà họ mẹjẹ́m. Ịnọ o me ang ọ-ka la ịpyọ ka, ma m̀ tị ma oheeye yẹ. Lẹ, owo à tị ka la eji nya ụnụ ọhata mẹ? Ọrụm pehi ọọwa ham, chajị ọ jẹ́ nyori ọwa nyị́ ka hum kpa pwọ ọgbọdọ ọwẹ myị́ kori kam kpịbwọ ka.

Ụka kahị ka ọjịra-jịra nya iSekut ọhẹ, m̀ chịpwụrụ bwu ẹpwụ nya iwe-ahụrụ ọdatị. Ahị kụ  ẹpwa nya ọọnahị ọhẹ kọ ji ba Ube nya Ịpyị-Adịrahụ ba. Nyọlẹ ká enyi ohyohyo ri ẹla ọbaba ha ala Amis yẹẹyẹẹ wẹẹ, ahụ nya ọngọ kpẹhị rịrị iSekut chịga nya ang ịlẹ kahị ka kpa hyo ẹnyị. Ọrụm kpa ụkụrwọ ụ-ụbwọ, lẹ ọ byim am nyị hyo jene mẹ. Ang ị-kpa hyo enyi ịịwa la ịta: iboketi nya enyi onyiri, ịnya enyi ọ-chị ila, bala uhwo nya ẹgbẹnjẹ. Ọ lam ẹbyẹbyị nyọlẹ ká ahụ nya ọngọ kpẹhị rịrị iSekut ya rịrị ị-ịlahị nya ẹpwa ẹ-ẹga ọlẹ ká aanahị ịlẹ kị laa dụbwọ nwụla ẹga nọ gbe ọjịra-jịra u-Ube nya Ịpyị-Adịrahụ ka jẹ́-ẹ yọyị warị gede-gede. M̀ tọọ wo nya apwụ lee ịngịhyẹ ọlẹ ḿ ka jẹ́-ẹ ya ke. Ọ kpa ugba ọ-papịla ọhẹ ọlẹ kị ka jẹ́-ẹ yọyị kpoye nyamwụ wam! M̀ kụ irya nyọka rụ ka ụrụrụ ọ-ọka nya ẹpwa, ma iyo ịlala ugwọbahyị ịhyẹ juwa kị ka chị ọngịnyị ọkọ kori kị tụ́ jwaa chwẹẹ. Ọọwa lẹ, m kụ irya nyori: ‘Aanahị yahị ju ụkụrwọ nyaa kpoye nyọka jẹ́ nyori enyi m lẹẹ hyo lẹ. Ọ́ tị ri kam hyo enyi ka, ị ka wụ́ ẹjẹ. M̀ ka jẹ́-ẹ hyo pyii lẹ!’ Lẹ, m hyo enyi lẹlẹ.

Ọrụm yẹ jẹ́ nyori ọ kaa la aanahị ịlẹ kị kaa ya òja nya Amis ujwo nyọka nwà kịlahị ẹ-ẹpwụ nya ang nya olegu chajị iru nyaa á jẹ́-ẹ wa ụpwụ ka, apwụ-ụ́ tị dọmwụ ji la òja nyaa ka ịnyịnyị. Nyọlẹ kị dọmwụ nyọka kpa alụfabeti nya ala iRom da òja nya Amis lụka ọkpanjẹ wẹẹ, ọ dụbwọ nyọka mẹjẹ aanahị nyọka wa ụpwụ la òja nyịlaa. Ụkụrwọ ọtụka o ri lẹ, ma ọ ka nọ chẹẹ aanahị ịwẹ jẹ́-ẹ jẹ́ ang chajị nya iJihova la òja nyịlaa. Lụka nya 1966 wẹẹ, apwụ nyahị ji la òja nya Amis lẹ. Ị tị dọmwụ nyọka họ Ẹpwang ọ-Kụ Gbeji la 1968 ịnyịnyị.

Ma, igomenti á myị nyọka ya apwụ ịlẹ kị da la òja nya Chinese ka, ha angịnyị ka. Nyọka yabwọ hi ẹla lẹ, ị họ Ẹpwang ọ-Kụ Gbeji a-agbẹyị ịdatị-ịdatị. Ọ-chụ pwokwita, ẹ-ẹpwụ nya ọya iwo kụrụ irwiye (17), ị kaa da Ẹpwang ọ-Kụ Gbeji la òja nya Mandarin Chinese bala ọyẹda ka òja nya ala Amis ụ-ụpwụ ookpokpo. Kori ká ọngọhẹ-ẹ́ tọ ịtọ ẹla lẹ aalẹ, ọ lala o-ri ahị nyị wẹẹ mẹ òja nya Chinese jẹ alụwa lẹ. Bwu ụka ọwẹ, ogu nya iJihova họ apwụ lụmẹ-lụmẹ la òja nya Amis nyọka da aanahị ilikẹjẹ nyahị ịwẹ ụbwọ jẹ́ ẹlịlẹhị ọlẹpwụ nya ịBayịbụụ.​—Ụkụr. 10:34, 35.

Ẹ-ẹpwụ nya ẹka lụmẹ-lụmẹ, aanahị ịla Amis á hịhị ba ẹla nya Ohe Oluhye jẹ ka. Nyọlẹ kị jẹ́ etu nya itiwe nya ehile ịla ịBayịbụụ yẹẹyẹẹ ka lẹ, angịhyẹ kaa la ọhịhị nya ụya ọhọhọ, ere ọ-nwà kpere, lee  ẹchụ ọnwà-nwà bala o-ri egbe nya ekeji ịlẹ kịị wụrụ nya betel nut. Ọrụm ju ọjịra-jịra lụmẹ-lumẹ ụga, ja maga nyọka da aanahị ịwẹ ụbwọ kị ka jẹ́ irya nya iJihova u-uhye nya ẹla ịwẹ. Lụka nya ẹdịyẹ ọlịnyị ọhẹ, ẹla ọlẹ kam ya bwu ọmwụ ọdada nya oja ọlẹ, à họ lẹ.

Aanahị ịlẹ kị kpịlaa keji myị ọnụ nyọka nwụhọ, ma ọ tị tolujwo nyọlẹ ká angịkịla lụmẹ-lụmẹ pwa, dudu ká angịnyị angị ụnọ imiiye da ohu ine da iwo ịrụ (2,450) ịlẹ kị kaa kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ ene-ene ịị Taiwan chụ hi ka ri angị ohu ihikichu (900) ẹ-ẹpwụ nya ẹka iwo imiiye. Ẹla ọwẹ kpụ ọkịlẹtụ enyi yẹẹyẹẹ. Ma, ahị tị jẹ́ nyori iJihova á ka wahị kụrụ ogu ọlẹ kọ chịrị ka. (2 Kọr. 7:1) Ọ ka nọ chẹẹ, ọjịra-jịra lụmẹ-lụmẹ tịrẹkpẹ ka gbịgba ha iJihova ụ-ụgbẹyị o-pwokwu. Bwula ụbwọ ọdada nya iJihova, Taiwan la angị kaa kpa ẹrụ ọnyịịla pyẹ kpoye nya ụnọ iwo kụrụ okpokpo (11,000) lẹẹlẹẹ lẹ.

Ị-ịlahị nya 1980 wẹẹ, ahị yẹ nyori aanahị ịlọjịra-jịra ịla Amis la ọmyịmyị ọnyọọngịrị gụ ọọwa lẹ, Ọrụm tị jẹ́-ẹ bịrị ụka gụ olene bala aanahị ịla Chinese ịnyịnyị. Ọ chị ọkẹkẹnị nyọlẹ kọ jẹ́ da ọrụ-aanahị lụmẹ-lụmẹ ụbwọ kpụ ị wẹ ka ri Alibeenu nya iJihova. M̀ kpịtịya kọ ya jaabwọ kọ chị ọkẹkẹnị kaka ba ụka ká ọngọhẹ lẹpwụ nya alẹng ịịwa raabwọ ha iJihova ụka ọhọhẹ-họhẹ. Am ịnyịnyị chị ọkẹkẹnị nyọlẹ kam jẹ́ mẹ ang jẹ angịnyị lụmẹ-lụmẹ kpụ ị wẹ ka jẹ́ iJihova. M̀ dọmwụ ye ọkẹkẹnị nyọka họ ụkụrwọ e-egbeju ẹpwa ọla Taiwan bala ọnyị ọlẹng bala ọnyang nya ọngọhẹ lẹpwụ nya angịlẹ kam mẹ ịBayịbụụ jẹ ene-ene.

Lẹẹlẹẹ lẹ, Ọrụm á jam kaka. Nyọlẹ kahị ye awụlẹ lala ẹka iwo ịrụ da ihikichu lẹ, Ọrụm olikẹjẹ nyam à gbu la ahyẹẹnụ 1 nya Ọya Ọhọhẹ nya 2010, u-uhye nya ẹbẹ ọgọja lẹlẹ. Ọ kpa ọhịhị nyamwụ wuu họ ụkụrwọ ha Ohe Oluhye tụ ahị ju ẹka iwo ịrwọnyẹ myị́! Iwe nyamwụ kaa dam daalẹ wẹẹ. M̀ tị chị ọkẹkẹnị yẹẹyẹẹ nyọlẹ kam jẹ́ họ ụkụrwọ balọọ ẹ-ẹpwụma imiiye ịnyịịla-ịnyịịla! Ahị maga ahị jẹ́ ya òja imiiye nya ala Asia ịlẹ kị lujwo yẹẹyẹẹ, ma Ọrụm ọwa maga kpụ̀ ọ jẹ́ da ụpwụ la òja ịịwa ịnyịnyị chajị nya ụkụrwọ nyamwụ.

Lala ẹka ine ị-ịlahị nyọọwa, Angị Kpẹhị Rịrị Ogu ya nyori nyị ka há gụ kori kam tịrẹkpẹ ka Australia chajị nyọlẹ kam wẹẹ ri ọngọgbahị chẹẹ lẹ bala ọ-baba nya ụbwọ ọdada gụ olene. Irya ọlẹ kam la ụka nya ọgbanyẹ ri, ‘Ḿ tịtọ nyọka rụ hi Taiwan ka.’ Ma, Ọrụm tị mẹjẹ́m nyọka pwa ju ẹla ọlẹ ká ogu nya iJihova ya ẹnẹnẹhẹ ka, lẹ m rụ ka ụwa lẹlẹ. M̀ wẹ ka yẹ ụka ọhyẹẹkpẹ nyori, ọ há nyọlẹ kam rụ tịrẹkpẹ.

Alẹ, m̀ kaa họ ụkụrwọ e-egbeju ẹpwa ọla Australasia ẹ-ẹpwụ nya epwihi, m̀ tị kaa ya ẹla nya Ohe bala aanahị ịlọjịra-jịra la ọmyịmyị nya epwihi. Ám̀ ịBẹtẹlụ, m̀ kaa chị ọkẹkẹnị nyọka jẹ́-ẹ kpa òja nya Japanese bala Chinese ịlẹ kam wo kpa angịnyị wụlẹ ẹga yẹ ị-ịBẹtelụ. M̀ tị wẹẹ godayị la ẹhị ọrịrịị-rịrị ịnyịnyị gbe ahyẹẹnụ nya owuleji bwula igu ọlẹ ká Ohe myị ọnụ, chajị m̀ jẹ́ nyori Ọrụm, kọ ri ọngọlẹ kọ kaa pwa ju ẹla ọlẹ ká ogu nya iJihova ya ka, juwa ẹ-ẹpwụ nya ịtịya ọkpụkpụ nya iJihova.​—Jọn. 5:28, 29.