Kiwank oxibʼ chik riitzʼin laj Harvey. Li xjunkabʼal kixnaw li yaal saʼ jun li tenamit li nakʼabʼaʼiik chaq joʼ Midland Junction aran Australia Occidental, ut aʼin kikʼulmank chiru li chihabʼ 1930 naq kimaakʼaʼoʼk li tumin saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ. Laj Harvey qʼaxal naxra chaq li Jehobʼa joʼkan naq kikubʼeek xhaʼ naq wank 14 chihabʼ re. Moqon chik, kixtzol naq junelik tixkʼulubʼa li kʼanjel nakʼeheʼk saʼ ruqʼ xbʼaan li Jehobʼa. Saʼ xsaajilal xeʼxye re, naq tixyaabʼasi li hu Laj Kʼaakʼalehom, abʼan inkʼaʼ kiraj xbʼaan naq kixkʼoxla naq inkʼaʼ truuq xbʼaanunkil chiʼus. Abʼanan, li hermaan li kiʼaatinak rikʼin laj Harvey kixye re: «Wi li xmolam li Jehobʼa naxye aawe naq taabʼaanu junaq li kʼanjel, naraj naxye naq kʼojkʼo xchʼool naq tatruuq xbʼaanunkil chiʼus» (2 Cor. 3:5).

Xintzol li Santil Hu saʼ li tenamit Inglaterra, joʼwiʼ linnaʼ ut linchaqʼ. Saʼ xtiklajik, linyuwaʼ xikʼ narilebʼ chaq laj testiiw re li Jehobʼa, abʼan moqon kiʼok ajwiʼ xtzolbʼal li Santil Hu. Usta linyuwaʼ inkʼaʼ raj naraj, abʼan kikubʼeek inhaʼ naq wank 9 chihabʼ we. Ut xwaj wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink, ut moqon chik joʼ li nataqlaak chi puktesink saʼ jalan chik tenamit. Toj reetal raj tinket 21 chihabʼ re naq linyuwaʼ tixkʼulubʼa naq tinwanq joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Inkʼaʼ raj nawaj roybʼeninkil naabʼal chihabʼ re wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink, joʼkan naq xinpatzʼ inleseens re linyuwaʼ ut xkohin chi wank rikʼin linchaqʼ  li junxilaj kiqʼaxonk saʼ li tenamit Australia. Ut naq xinket 18 chihabʼ, xinʼok joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink.

Saʼ li tenamit Australia xinnaw ru laj Harvey. Qakabʼichal naqaj wank joʼ li nekeʼtaqlaak chi puktesink saʼ jalan chik tenamit. Ut xoosumlaak saʼ li chihabʼ 1951. Naq ak xqaket wiibʼ chihabʼ joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink, xooʼeʼxtaqla chi rulaʼaninkil ebʼ li chʼuut. Jwal nim li naʼajej li naqulaʼani chaq saʼ li tenamit Australia Occidental, joʼkan naq rajlal nokoobʼihajik chiru li chaqichʼochʼ re wulak saʼebʼ li naʼajej li jwal najt nakanaak.

Saʼ li chihabʼ 1954, xoowulak saʼ li Tzolok re Galaad Watchtower ajl 25. Jayeʼq chik ma nokooruuk xbʼaanunkil li naqaj: wank joʼ aj puktesinel saʼ jalan chik tenamit. Xoobʼihajik saʼ jukubʼ re wulak Nueva York ut aran xqatikibʼ xtzʼilbʼal rix chiʼus li Santil Hu. Naq xoowulak saʼ li Tzolok re Galaad, xooʼok xtzolbʼal li aatinobʼaal español, abʼan kichʼaʼajkoʼk chiru laj Harvey xbʼaan naq inkʼaʼ naxnaw xyeebʼal li tzʼiibʼ «r».

Ebʼ laj kʼutunel xeʼxye naq wi ani naraj xik chi kʼanjelak Japón us raj naq tixtzʼiibʼa li xkʼabʼaʼ re naq tixtzol li aatinobʼaal japonés. Laaʼo xqaye naq inkʼaʼ tqatzʼiibʼa qibʼ xbʼaan naq xqaj naq li xmolam li Yos tixye qe bʼar tooxik chi kʼanjelak. Naq jun rehebʼ laj kʼutunel, aʼ li hermaan Albert Schroeder, kixnaw naq maajiʼ naqatzʼiibʼa qibʼ, kixye qe: «Kʼoxlahomaq chiʼus». Naq li hermaan Schroeder kixkʼe reetal naq toj yook chi chʼaʼajkoʼk chiqu xkʼoxlankil kʼaru tqabʼaanu, kixye qe: «Ak xqatzʼiibʼa chik leekʼabʼaʼ. Yalomaq ut kʼehomaq reetal ma texruuq xtzolbʼal li aatinobʼaal japonés». Moko kichʼaʼajoʼk ta chiru laj Harvey xtzolbʼal li aatinobʼaal aʼan.

Chiru li chihabʼ 1955 xooqʼaxonk saʼ li tenamit Japón. Chiruhebʼ li kutan aʼan, 500 ajwiʼ aj puktesinel wankebʼ saʼ chixjunil li tenamit. Laj Harvey wank chaq 26 chihabʼ re ut laaʼin 24. Xootaqlaak saʼ li tenamit Kobe, ut aran xookʼanjelak chiru kaahibʼ chihabʼ. Qʼaxal kisahoʼk saʼ qachʼool naq chirix chik aʼan xooʼok wiʼ chik chi rulaʼaninkil ebʼ li chʼuut ut xooʼeʼxtaqla chi rulaʼaninkil jun li teep li nachʼ nakanaak rikʼin li teep Nagoya. Kʼajoʼ nawulak chaq chiqu kʼanjelak Japón: rochbʼeninkilebʼ li qechpaabʼanel, li tzekemq, ebʼ li naʼajej... Abʼan moqon chik, kikʼeheʼk saʼ quqʼ jun chik li kʼanjel bʼarwiʼ tento tqakʼutbʼesi ma relik chi yaal tqabʼaanu li naxye li Jehobʼa.

Oxibʼ chihabʼ qokik chi rulaʼaninkil ebʼ li chʼuut naq li qamolam li wank Japón kixye qe ma tqaj raj xik  chi puktesink Taiwán rikʼinebʼ li kristiʼaan li nekeʼaatinak saʼ ami. Wankebʼ li hermaan aj ami xeʼxtzʼeqtaana li yaal, joʼkan naq naʼajmank chiru li qamolam li wank Taiwán naq junaq li hermaan li naxnaw aatinak saʼ japonés tixtuqubʼ ru li chʼaʼajkilal aʼan. * Kichʼaʼajkoʼk chiqu xsikʼbʼal kʼaru tqabʼaanu xbʼaan naq qʼaxal nawulak chaq chiqu wank Japón. Abʼan laj Harvey kixtzol naq junelik tixkʼulubʼa li kʼanjel nakʼeheʼk re xbʼaan li Yos, joʼkan naq xkoho Taiwán.

Saʼ noviembre re li chihabʼ 1962, naq xooqʼaxonk Taiwán, wankebʼ chaq 2,271 aj puktesinel ut li xkʼihalil ebʼ aj ami. T-ajmanq raj chiqu xtzolbʼal li aatinobʼaal chino, abʼan jun ajwiʼ li hu wank qikʼin re xtzolbʼal li aatinobʼaal aʼan ut jun aj kʼutunel li inkʼaʼ naxnaw aatinak saʼ inglés. Usta joʼkan, xqatzol li aatinobʼaal aʼan.

Tojeʼ ajwiʼ qawulajik saʼ li tenamit aʼan naq laj Harvey kixaqabʼaak joʼ li najolomink re li kʼanjel saʼ li molam li wank Taiwán. Saʼ xkʼabʼaʼ naq moko nim ta li molam li wank saʼ li tenamit aʼan, laj Harvey kiruuk xbʼaanunkil li xkʼanjel ut kiruuk ajwiʼ puktesink rochbʼenebʼ li hermaan aj ami maare oxibʼ xamaan chiru li po. Ut joqʼehaq kirulaʼani li junjunq chi teep, joʼkan naq kixkʼe li seeraqʼ saʼebʼ li nimla chʼutam. Laj Harvey kiruuk raj xkʼebʼal ebʼ li seeraqʼ aʼan saʼ japonés ut ebʼ laj ami xeʼxtaw raj ru, abʼan li Awabʼej kaʼajwiʼ naxkanabʼ naq ebʼ li paabʼal teʼchʼutamiq saʼ li aatinobʼaal chino. Usta laj Harvey inkʼaʼ naxnaw chaq chiʼus li aatinobʼaal chino, abʼan kixkʼe li xseeraqʼ saʼ li aatinobʼaal aʼan ut jun li hermaan kixjal ru saʼ li aatinobʼaal ami.

Chiruhebʼ li kutan aʼan, kitenebʼaak saʼ li tenamit Taiwán jun li chaqʼrabʼ re naq ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ teʼxchʼutubʼ ribʼ. Joʼkan naq ebʼ li hermaan tento teʼxpatzʼ xleseens re xbʼaanunkil ebʼ li nimla chʼutam. Ut ebʼ li polisiiy chirasa nekeʼxkʼe li leseens. Wi ebʼ li polisiiy toj maajiʼ nekeʼxkʼe li leseens naq jun xamaan aj chik ma nawulak xkutankil li nimla chʼutam, laj Harvey naxik saʼ rochochil li polisiiy ut nakanaak aran toj reetal nekeʼxkʼe chaq re. Xutaanal choʼq rehebʼ li polisiiy wi jun li kristiʼaan li jalan xtenamit naxbʼaanu aʼan, joʼkan naq saʼ junpaat nekeʼxkʼe chaq re li leseens.

Naq nokooxik chi puktesink rochbʼenebʼ li hermaan, numenaq jun hoor nokoobʼeek re xtoqbʼal ru li nimaʼ ut re xtaqsinkil ebʼ li tzuul. Nanaq saʼ inchʼool li xbʼeen sut naq xintaqsi jun li tzuul. Xqanuqʼnuqʼi jun qawa ut xqachap li bʼelebʼaal chʼiichʼ mero hoor aj chik ma nawulak waqibʼ hoonal re eqʼla re xik saʼ jun li kʼalebʼaal li jwal najt nakanaak. Xqatoq ru jun li nimaʼ ut xooʼok xtaqsinkil jun li tzuul. Saʼ xkʼabʼaʼ naq li tzuul aʼan xaqxo ru, li roq li hermaan li yook chi xik chiwu tzʼaqal nakanaak saʼ xjayalil li xnaqʼ wu.

Chiru li eqʼla aʼan, laj Harvey kipuktesink rochbʼenebʼ li hermaan li wankebʼ saʼ li kʼalebʼaal aʼan ut laaʼin xkohin chi puktesink saʼ jun li kʼalebʼaal bʼarwiʼ nekeʼaatinak saʼ japonés. Naq kiwulak jun hoor tana re ewu, xwekʼa naq kamk we xbʼaan intzʼokajik xbʼaan naq ak naabʼal hoor maakʼaʼ inyalom. Maaʼanihebʼ chik li hermaan naq xinwulak bʼarwiʼ laj Harvey. Naq laj Harvey kixqʼaxtesi ebʼ li hu, kisiheʼk re oxibʼ li mol. Laj Harvey kixkʼut chiwu chanru tinbʼaanu re xlowbʼal li raxmol. Inkʼaʼ raj nawaj xlowbʼal li mol, abʼan xinbʼaanu. Aʼut ani tlowoq re li rox? Xinlow ajwiʼ laaʼin. Kʼaʼut? Xbʼaan naq laj Harvey inkʼaʼ raj truuq  wiiqankil re xkubʼsinkil li tzuul wi laaʼin ninkanaak raj chi maakʼaʼ inmetzʼew ut nintʼaneʼk raj xbʼaan intzʼokajik.

Jultik we li xinkʼul jun sut rubʼelaj jun li nimla chʼutam. Saʼ li kutan aʼan, jun li hermaan li wank chixkʼatq li Chʼutlebʼaal Kabʼl kixkʼe qochochnal. Chiruhebʼ laj ami, jwal wank xwankil li atink. Joʼkan naq li rixaqil laj ilol chʼuut kixkʼubʼ li naʼajmank re naq tooruuq chi atink. Saʼ xkʼabʼaʼ naq jwal laatzʼ ru, laj Harvey kixye we naq laaʼin xbʼeenwa tinʼatinq. Li hermaan kixkʼam chaq wiibʼ kubʼeet li haʼ: jun tiq ut jun ke ut kixkʼe ajwiʼ we jun li palangaan. Xsach inchʼool naq li hermaan kixtuqubʼ chaq chirix kabʼl li wiibʼ chi kubʼeet xbʼaan naq saʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl wankebʼ hermaan li yookebʼ xkawresinkil li nimla chʼutam li naru nikineʼril. Xinye re, naq xtoʼoniq junaq inkortiin, abʼan kixkʼe we jun li naayl li saqenk ru. Xinkʼoxla xchʼikbʼal wibʼ chirix li ochoch, abʼan aran wankebʼ li gaans li jwal josqʼebʼ. Joʼkan naq xinkʼoxla: «Ebʼ li hermaan jwal laatzʼ ruhebʼ joʼkan naq inkʼaʼ teʼxkʼe reetal naq yookin chi atink. Joʼkan ajwiʼ, wi inkʼaʼ tinbʼaanu naru nintochʼ xchʼoolebʼ, joʼkan naq tinbʼaanu». Ut xinbʼaanu.

Laj Harvey kixkʼe reetal naq qʼaxal nachʼaʼajkoʼk chiruhebʼ li hermaan aj ami kʼiik saʼ li xpaabʼal xbʼaan naq naabʼalebʼ inkʼaʼ nekeʼxnaw ilok ru hu ut maakʼaʼ ajwiʼ li hu saʼ li raatinobʼaalebʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ naq tojeʼ xeʼok chi xtzʼiibʼankil ebʼ li aatin saʼ li aatinobʼaal ami, xqakʼoxla naq us raj naq tqakʼut chiruhebʼ li qechpaabʼanel ilok ru hu saʼ li raatinobʼaalebʼ. Qʼaxal nim li kʼanjel aʼin. Abʼan, saʼ xnumikebʼ li kutan, ebʼ li hermaan xeʼruuk chi tzolok xjunesebʼ. Saʼ xraqik ebʼ li chihabʼ 1960, kiʼok chi kʼubʼamank ebʼ li hu saʼ li aatinobʼaal ami. Ut saʼ li chihabʼ 1968, kiʼelk chi huhil li hu Laj Kʼaakʼalehom.

Abʼanan, li Awabʼej kixye naq kaʼajwiʼ saʼ li aatinobʼaal chino naru xjekʼinkil ebʼ li hu. Joʼkan bʼiʼ, re naq inkʼaʼ tqachʼik qibʼ saʼ chʼaʼajkilal, jalan jalanq chanru kikʼubʼamank li hu Laj Kʼaakʼalehom saʼ li aatinobʼaal ami. Jun eetalil, chiru jun qʼehil, saʼ li junjunq chi hu Laj Kʼaakʼalehom li kiʼelk chi huhil kitzʼiibʼamank wiibʼ li aatinobʼaal: li chino mandarín ut li ami. Joʼkan naq chanchan tawiʼ yooko xkʼutbʼal chiruhebʼ li kristiʼaan aatinak saʼ chino. Chalen li kutan aʼan, li xmolam li Jehobʼa inkʼaʼ naxkanabʼ xkʼubʼankil ebʼ li hu saʼ ami re xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan aʼan chi xtawbʼal ru li yaal li natawmank saʼ li Santil Hu (Hech.10:34, 35).

Chiruhebʼ li chihabʼ 1960 ut 1970, naabʼalebʼ li hermaan aj ami inkʼaʼ nekeʼxyuʼami chaq li xchaqʼrabʼ li Yos. Saʼ xkʼabʼaʼ naq moko nekeʼxtaw ta ru chiʼus li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu, wiibʼ oxibʼ rehebʼ nekeʼxyuʼami li muxuk ibʼ, nekeʼkalaak, nekeʼmayibʼk malaj nekeʼroksi li bʼan li nakanobʼresink u. Laj Harvey kirulaʼani naabʼal li chʼuut re xtenqʼankilebʼ li hermaan chi xtawbʼal ru kʼaru naxkʼoxla li Jehobʼa chirix li naʼlebʼ aʼin. Naq xqulaʼani jun rehebʼ li chʼuut aʼin, xqakʼul li xinseeraqʼi eere saʼ xtiklajik.

Ebʼ li hermaan li nekeʼxkubʼsi xwankil xeʼxjal li xnaʼlebʼebʼ, abʼan li xkʼihalil inkʼaʼ xeʼraj xbʼaanunkil. Chiruhebʼ li kutan aʼan, wankebʼ chaq numenaq 2,450 aj puktesinel. Abʼan chiru 20 chihabʼ, 900 aj chik xeʼkanaak. Aweʼ qʼaxal kixchʼina qachʼool. Abʼanan, chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa maajunwa trosobʼtesi junaq li chʼuut wi moko saq ta ru (2 Cor. 7:1). Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, kiʼok chi sachk li yibʼ aj naʼlebʼ aʼan saʼ li chʼuut. Ut saʼ xkʼabʼaʼ li rosobʼtesihom li Jehobʼa, anaqwan numenaq 11,000 aj puktesinel wankebʼ Taiwán.

Saʼ xtiklajik ebʼ li chihabʼ 1980, ebʼ li hermaan aj ami xeʼok chi kawuuk saʼ li xpaabʼal. Joʼkan naq laj Harvey kiruuk xkʼebʼal xhoonal choʼq rehebʼ li kristiʼaan li nekeʼaatinak saʼ chino. Kʼajoʼ naq kiwulak chiru xtenqʼankilebʼ li xbʼeelom ebʼ li hermaan wank joʼ aj testiiw re li Jehobʼa. Jultik we naq qʼaxal kisahoʼk saʼ xchʼool naq li xbʼeelom jun rehebʼ li hermaan kitijok xbʼeen sut chiru li Jehobʼa. Laaʼin ajwiʼ makachʼin naq nasahoʼk saʼ inchʼool naq xinruuk xtenqʼankil naabʼalebʼ li kristiʼaan chi xnawbʼal ru li Jehobʼa. Ut kʼajoʼ naq kisahoʼk saʼ inchʼool naq xinruuk chi kʼanjelak saʼ li qamolam li wank Taiwán rochbʼen jun li chʼajom ut jun li ixqaʼal ralal xkʼajol jun li hermaan li xintzol chaq chirix li Santil Hu.

Maaʼani chik li wochbʼen. Saʼ li kutan 1 re enero 2010 kikamk laj Harvey, li jwal raaro inbʼaan, xbʼaan li kanser. Xoowank 59 chihabʼ joʼ sumal. Kachʼin chik ma 60 chihabʼ kixkʼe chixjunil li xhoonal saʼ xkʼanjel li Yos. Qʼaxal ninkʼoxla. Abʼan qʼaxal nasahoʼk saʼ inchʼool naq xinruuk xtenqʼankil naq kitiklaak chaq li xkʼanjel li Yos saʼ wiibʼ li tenamit. Xqatzol aatinak saʼ wiibʼ li aatinobʼaal li qʼaxal chʼaʼaj xtawbʼal ru, aʼut laj Harvey kixtzol ajwiʼ tzʼiibʼak chisaʼ.

Wiibʼ oxibʼ chihabʼ chirix li xkamik laj Harvey, li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa xeʼxye we naq saʼ xkʼabʼaʼ naq cheekin chik us raj naq tinsutqʼiiq wiʼ chik Australia. Saʼ xtiklajik xinkʼoxla: «Inkʼaʼ nawaj elk Taiwán». Abʼan laj Harvey kixkʼut chiwu naq junelik tinkʼulubʼa li naxye li xmolam li Jehobʼa. Joʼkan naq xinsutqʼiik Australia. Saʼ xnumikebʼ li kutan, xintaw ru naq us peʼ naq xinsutqʼiik chaq.

Anaqwan chiru li xamaan ninkʼanjelak saʼ li qamolam li wank Australasia ut saʼ xraqik li xamaan ninpuktesink rochbʼen jun li chʼuut. Ut kʼajoʼ nawulak chiwu xkʼutbʼal chiruhebʼ li nekeʼaatinak saʼ chino malaj japonés li naʼajej Betel. Abʼan ninyoʼoni li kutan naq ttzʼaqloq ru li yeechiʼom chirix li wakliik wiʼ chik chi yoʼyo. Ut chʼolchʼo chiwu naq laj Harvey, li kixtzol naq junelik tixkʼulubʼa naxye li Jehobʼa, kʼulanbʼil chiʼus saʼ xchʼool (Juan 5:28, 29).