Kyaje kybʼet Harvey ex atzunte tnejel kʼwal. Ok kyojtzqiʼn toj tja Harvey axix tok toj jun lugar Midland Junction tbʼi toj ambʼil ojtxe, atz elni te Australia kyoj abʼqʼi 1930 tej ttzaj nim mebʼayil. Ok tkʼujlaʼn Harvey Jehová ex jaw aʼ twiʼ tej qʼiʼntoq 14 abʼqʼi tuʼn. Tej tikʼ chʼin ambʼil, el tnikʼ tiʼj qa mintiʼ tuʼn t-xi tqʼamaʼn miʼn aj ttzaj qʼoʼn junjun toklen toj ttnam Jehová. Jun maj, tzaj qʼamaʼn te tuʼn tjaw tuʼjin xnaqʼtzbʼil tiʼj uʼj Xqʼuqil tej tzmatoq kuʼxun, pero xi tqʼamaʼn qa mlay tuʼnju kubʼ t-ximen qa mlaytoq bʼant tuʼn. Xitzun tqʼamaʼn ermano jlu te, aju yolin tukʼil: «Toj ttnam Jehová, aj ttzaj qanin tuʼn tbʼant jun tiʼ tuʼna, in nok qeʼ kykʼuʼj erman tiʼja qa jaku bʼant tuʼna» (2 Cor. 3:5).

Atzun weye ok wojtzqiʼne axix tok atz Inglaterra, ax ikx te ntxuʼye ex ntzike. Xi tiʼn ambʼil tuʼn tel tnikʼ nmane tiʼj axix tok, tnejel tzaj tqʼoj. Jaw aʼ nwiʼye tej qʼiʼntoq 9 abʼqʼi wuʼne maske nyatoq taj nmane. Kubʼ nximane tuʼn woke te precursora ex yajxitl tuʼn woke te misionera. Pero mlaytoq tzaj qʼoʼn ambʼil weye tuʼn nmane tuʼn woke te precursora tzmaxi aj njapune twi 21 abʼqʼi. Nyatoq waje tuʼn wayone nim ambʼil, tuʼntzunju, tej qʼiʼntoq 16 abʼqʼi wuʼne xi nqʼamaʼne te nmane tuʼn nxiʼye Australia anqʼil tukʼil ntzike tuʼnju atztoq in nanqʼin. Tej njapune twi 18 abʼqʼi, xi tzyet tuʼn wajbʼene te precursora.

 Ok wojtzqiʼne Harvey atz Australia, qkabʼile qajtoqe tuʼn qoke te misionero. O kubʼ mojeʼye toj 1951. Tej otoq tzikʼ kabʼe abʼqʼi in qo ajbʼene te precursor, tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qajbʼene toj circuito. O ajbʼene elni te tnam Australia ex matij circuito tzaj qʼoʼn qeye. Tuʼntzunju, nim maj o xiʼye toj kar tuʼntzun qpone kyoj lugar najchaq jatumel mintiʼxix ja.

Toj 1954, tzaj qʼoʼn txokbʼil qiʼje tuʼn qxiʼye toj xnaqʼtzbʼil 25 te Galaad. ¡Chʼixtoq tjapun twi qximbʼetze tuʼn qoke te misionero! O xiʼye toj bark tuʼntzun qpone Nueva York. Ex xi tzyet tuʼn qxnaqʼtzanxixe tiʼj Tyol Dios. Toj Xnaqʼtzbʼil te Galaad iltoq tiʼj tuʼn tbʼant qyoline toj kastiy, pero kwest ela yol lu te Harvey tuʼnju kwesttoq tuʼn t-xi tqʼamaʼn qe letra r.

Tzaj kyqanin erman in che qʼon xnaqʼtzbʼil qa at jun taj tuʼn t-xiʼ ajbʼel Japón, jakutoq kux ttzʼibʼin tbʼi tuʼntzun ttzaj tkʼamoʼn xnaqʼtzbʼil tiʼj yol japonés. Mintiʼ kux qtzʼibʼin qbʼiye tuʼnju kubʼ qximane qa mas bʼaʼn qa a ttnam Jehová saj qʼamante qeye jatumel tuʼn qajbʼene. Tej tok tbʼiʼn ermano Albert Schroeder, jun kyxol qeju in che qʼon xnaqʼtzbʼil toj Galaad, qa mintiʼ otoq kux qtzʼibʼin qbʼiye tzaj tqʼamaʼn jlu qeye: «Che ximane chʼintl tiʼj». Tejtzun tok tkeʼyin naʼmxtoq txi qqʼamaʼne jun tiʼ, tzaj tqʼamaʼn jlu: «Ma kubʼ qximane kyukʼil junjuntl erman in che qʼon xnaqʼtzbʼil tuʼn tkux qtzʼibʼine kybʼiye. Kykeʼyinke qa jaku bʼant yol japonés kyuʼne». Mas nya kwest el yol lu toj twitz Harvey.

O pone Japón toj 1955. Toj ambʼil aju, oʼkxtoq 500 pakbʼal at toj tkyaqil tnam. Ya qʼiʼntoq 26 abʼqʼi tuʼn Harvey, atzun weye 24. O xi samaʼne ttziʼ puerto toj tnam Kobe ex o tene kyaje abʼqʼi atz. Tej tikʼ ambʼil, tzaj qʼoʼn juntl maj txokbʼil qiʼje tuʼn qajbʼene toj circuito nqayin tiʼj tnam Nagoya ex nim o jaw tzalaje tuʼn jlu. O tzalaje tej qajbʼene Japón, ik tzeʼn tej qtene kyukʼil erman, kyiʼj wabʼj ex qe tbʼanel lugar. Tej tikʼ chʼintl ambʼil, tzaj qʼoʼn juntl qoklene ex iltoq tiʼj tuʼn tkubʼ qyekʼine qa kxel qbʼinchaʼne aju in tzaj tqanin Jehová qeye.

Tej otoq tzikʼ oxe abʼqʼi in qo ajbʼene toj circuito, tzaj tqanin sucursal te Japón qeye qa jaku qoʼxe Taiwán tuʼn qpakbʼane kye xjal indígena in che yolin toj yol amis. Ateʼ junjun erman in che yolin toj yol amis otoq tzʼel kypan kyibʼ tiʼj axix tok. Tuʼntzunju, tajtoq sucursal te Taiwán jun erman in bʼant tyolin toj yol japonés  tuʼntzun t-xi bʼinchet tiʼj nya bʼaʼn. * Kwest ela toj qwitze tuʼn tkubʼ qximane tiʼ tuʼn tbʼant quʼne tuʼnju in qo tzalajtoqe akux in qo ajbʼene Japón. Pero otoq tzʼel tnikʼ Harvey tiʼj qa mintiʼ tuʼn t-xi tqʼamaʼn miʼn aj ttzaj qʼoʼn jun qoklene, tuʼntzunju, kubʼ qximane tuʼn qxiʼye.

Tej qpone Taiwán toj noviembre toj 1962, attoq 2 mil 271 pakbʼal. Chʼixme kykyaqil in che yolin toj yol amis. Iltoq tiʼj tuʼn tbʼant qyoline toj yol chino ex oʼkx attoq jun uʼj qukʼile ex jun aj xnaqʼtzal mintiʼ in bʼant tyolin toj inglés. Pero bʼant qyoline toj yol chino.

Tej tikʼ chʼin ambʼil qponlene Taiwán, tzaj qʼoʼn toklen nchmile te siervo te sucursal. Tuʼnju nya nim kybʼet erman toj sucursal, jakutoq bʼant junjuntl aqʼuntl tuʼn Harvey. Ex at maj pakbʼan nimku maj toj xjaw kyukʼil erman in che yolin toj yol amis. Ax ikx, at maj tzaj qʼoʼn toklen te superintendente te distrito ex i ex tqʼoʼn chikʼbʼabʼil toj nimaq chmabʼil. Jakutoq tzʼex tqʼoʼn qe chikʼbʼabʼil toj yol japonés ex jakutoq tzʼel kynikʼ qeju in che yolin toj yol amis tiʼj. Pero toj ambʼil aju, oʼkx toj yol chino tzaj tqʼoʼn gobierni ambʼil tuʼn tok chmabʼil kyuʼn okslal. Tuʼntzunju, ex tqʼoʼn Harvey chikʼbʼabʼil toj yol chino maske naʼmxtoq tbʼant-xix tyolin toj yol lu, ex onin jun erman tiʼj tuʼn tex qʼet toj yol amis.

Toj ambʼil aju, attoq ley marcial toj tnam Taiwán. Iltoq tiʼj tuʼn t-xi kyqanin erman ambʼil tuʼntzun kyok nimaq chmabʼil. Kwesttoq tuʼn ttzaj qʼoʼn ambʼil ex at maj yajxi in tzaj kyqʼoʼn polisiy tzaqʼwebʼil tiʼj. Qa chʼixtoq tok nimaq chmabʼil ex naʼmx ttzaj kyqʼamaʼn polisiy qa jaku bʼant. In xiʼtoq Harvey toj comisaría ex in kubʼ qeʼ ayol ajxi ttzaj qʼamaʼn qa jaku bʼant. Onin jlu tuʼnju in tzajtoq kychʼixwi polisiy tiʼj qa at jun xjal tzajni toj juntl tnam ex in kubʼ qeʼ yol nim ambʼil.

Aj in qo pakbʼane kyukʼil erman, in xi qbʼetine jun or moqa mas. In qo jaxe tkʼuʼj witz ex in qo ikʼxe kyoj nim aʼ. Naʼnx wuʼne tej njaxe tnejel maj tkʼuʼj jun witz. Otoqxi bʼaj chʼin qwaye te prim, in qoʼxtoqe toj jun bus a las cinco y media te prim tuʼntzun qpone toj jun aldea najchaq. O ikʼxe toj jun nim aʼ ex xi tzyet tuʼn qjaxe tkʼuʼj witz. Waʼlxix witz jatumel o jaxe ex qʼanchaʼl qe tqan erman nejni nwitze.

Te prim aju otoq pakbʼan Harvey kyukʼil junjun erman te lugar aju, atzun weye otoq chin pakbʼane njunalxe toj jun aldea jatumel in che yolin xjal toj yol japonés. Otoq bʼaj wipumale tej tpon la una te qale tuʼnju naʼmxtoq nwaʼne. Tej tok qjunin qibʼe juntl maj tukʼil Harvey, ya otoq che aj qe erman kyja. Otoq tzaj qʼoʼn oxe jos te Harvey tuʼnju otoq kyaj tqʼoʼn junjun revista. Tzaj tyekʼin weye tzeʼn tuʼn t-xi qchoʼn chaʼx jos. In nokxtoq qqʼoʼne jun toy ex in jatz qjukʼuʼne toj. Nyaxix ngane, pero xi nchoʼne jun. Pero, ¿alkyetzun kyxel chyonte juntl jos? Aʼyine xi chyonte tuʼnju mlaytoq bʼant tuʼn ntzaj tiqine Harvey qa ma tzaj sutin toj nwitze tuʼn weʼyaj.

Tej chʼixtoq tok jun nimaq chmabʼil te jun qʼij, bʼaj jun tiʼ wiʼje aju mintiʼtoq ximen wuʼne. O kyaj  tene tja jun erman in nanqʼintoq nqayin tiʼj jun Ja te Chmabʼil. Toj kywitz xjal in che yolin toj yol amis, nim toklen tuʼn kybañarin. Tuʼntzunju, bʼaj tbʼinchaʼn t-xuʼjil superintendente te circuito tkyaqil tuʼntzun qbañarine. Tuʼnju attoq nim tiʼchaq tuʼn tbʼant tuʼn Harvey, tzaj tqʼamaʼn weye tuʼn nbañarine tnejel. Bʼaj tbʼinchaʼn ermana oxe palangana: jun tkux cheʼw aʼ toj, juntl kyaq, atzun juntl mintiʼ tkux toj tuʼntzun tbʼaj nbʼinchane waʼye toj. In jaw labʼine tiʼj tej tkubʼ tqʼoʼn ermana qe palangana tiʼjxi ja ex qʼanchaʼl tuʼnju ateʼqe erman toj Ja te Chmabʼil in che bʼinchaʼn kyiʼj qe tiʼchaq tuʼntzun tok nimaq chmabʼil. Xi nqanine te qa jaku tzaj tqʼoʼn jun cortina moqa jun xbʼalun, pero tzaj tqʼoʼn jun nailo transparente weye. Kubʼ nximane qa mas bʼaʼn tuʼn nxiʼye tiʼjxi ja, pero attoq junjun gans ex jakutoq chin ok txʼane kyuʼn. Kubʼ nximane jlu: «At nim kyaqʼun erman ex mintiʼ in che keʼyin qa in chin bañarine. Ax ikx, jaku kubʼ kynaʼn nya bʼaʼn qa mintiʼ ma bʼant wuʼne. Tuʼntzunju, ok chin bañarile». Iktzun tten in bañarine.

Ok tkeʼyin Harvey qa ateʼ junjun erman in che yolin toj yol amis kwesttoq tuʼn kychʼiy toj kyokslabʼil tuʼnju mintiʼtoq in bʼant kyuʼjin, ex naʼmxtoq kyetz uʼj toj kyyol. Tuʼnju tzmatoq in xi tzyet tuʼn tkubʼ tzʼibʼit yol amis kyukʼil letra latín, kubʼ qximane tuʼn t-xi qxnaqʼtzaʼne kye erman tuʼn tbʼant kyuʼjin toj kyex kyyol. Nimtoq aqʼuntl kʼokel qʼet tiʼj, pero tej tbʼet ambʼil, bʼant kyuʼjin erman ex nya iltoq tiʼj tuʼn kyonin txqantl kyiʼj. Tej chʼixtoq kykubʼaj abʼqʼi 1960, xi tzyet tuʼn kyetz uʼj toj yol amis. Ex toj 1968, xi tzyet tuʼn tetz uʼj Aju Xqʼuqil.

Noqtzun tuʼnj, oʼkx tzaj tqʼoʼn aj kawil ambʼil tuʼn kyxi sipet uʼj toj yol chino, atzun kyoj junjuntl yol mintiʼ tzaj tqʼoʼn ambʼil. Tuʼn miʼn ttzaj nya bʼaʼn, etz uʼj Xqʼuqil toj yol amis toj junxichaq tten. Jun techel, toj jun ambʼil kubʼ tzʼibʼin uʼj Xqʼuqil toj kabʼe yol, toj chino mandarín ex toj yol amis. Iktzun tten kubʼ kyximen qa in xi qyekʼine yol chino kye xjal. Atxix toj ambʼil aju, o tzʼok tilil tuʼn ttnam Jehová tuʼn kyetz uʼj toj yol amis tuʼntzun kyxi onit xjal tuʼn tel kynikʼ tiʼj axix tok (Hech. 10:34, 35).

Kyoj qe abʼqʼi 1960 ex 1970, mintiʼtoq in che japun qe tkawbʼil Jehová kyuʼn nim erman in che yolin toj yol amis. ¿Tiquʼn? Tuʼnju mintiʼtoq  in nel kynikʼ kyiʼj nabʼil tkuʼx toj Tyol Dios. Tuʼntzunju, ateʼ junjun in che yaẍintoq, in che kʼan qʼeʼn, in najbʼen droga kyuʼn moqa nuez de betel. Xiʼ Harvey visitaril nim kʼloj okslal tuʼntzun tonin kyiʼj erman tuʼn tel kynikʼ tiʼj tiʼ t-xim Jehová at tiʼjju in bʼanttoq kyuʼn. Toj jun kyxol qe visita, bʼaj aju ma txi nqʼamaʼne tej saj tzyet tuʼn nyoline.

Ateʼ erman kubʼ kyin kyibʼ ex bʼant chʼixpubʼil kyuʼn, pero bʼisbʼajil tuʼnju nim kye mintiʼ bʼant kyuʼn. Tej tikʼ 20 abʼqʼi, otoq japun kyajlal pakbʼal atz Taiwán te mas te 2 mil 450, pero tej t-xi qʼamet tuʼn tbʼant chʼixpubʼil, oʼkx kyaj ten 900. Tzaj nim qbʼise tej tbʼaj jlu, pero ojtzqiʼntoq quʼne qa mlay tzaj tkʼiwlaʼn Jehová jun kʼloj okslal qa mintiʼ in nok tilil kyuʼn tuʼn kyxi kybʼiʼn qe tkawbʼil (2 Cor. 7:1). Tej tbʼet ambʼil, el kynikʼ erman tiʼj qa mintiʼ tuʼn tkubʼ kybʼinchaʼn nya bʼaʼn. Tuʼnju o tzaj tkʼiwlaʼn Jehová aqʼuntl atz Taiwán, jaʼlo at mas te 11 mil pakbʼal.

Tej kyxi tzyet abʼqʼi 1980, ok tilil kyuʼn erman in che yolin toj yol amis tuʼn tchʼiy kyamiwbʼil tukʼil Jehová. Iktzun tten el tpaʼn Hervey ambʼil tuʼn tonin kyiʼj qe xjal in che yolin toj yol chino. Tzalaj tej tonin kyiʼj kychmil junjun ermana tuʼn kyok te testigo de Jehová. Tej tnaʼn jun kye Dios tnejel maj, nim jaw tzalaj Hervey tuʼn jlu. Ax ikx weye nim in chin tzalaje tuʼnju o chin onine kyiʼj nim xjal tuʼn tel kynikʼ tiʼj Jehová. Ex nim in chin tzalaje tuʼnju o chin ajbʼene toj sucursal te Taiwán junx kyukʼil kabʼe tal jun xuʼj xi nqʼoʼne xnaqʼtzbʼil te tiʼj Tyol Dios.

Jaʼlo, njunalxe atine tuʼnju o kyim nchmile. Tej otoq tzikʼ 59 abʼqʼi qkubʼlen mojeʼye, ya mintiʼ ikʼx yabʼil tuʼn nchmile. Kyim tuʼn cáncer toj 1 te enero te 2010. Chʼixme 60 abʼqʼi ajbʼen te Jehová toj tkyaqil ambʼil. Kukx in chin bʼisune tiʼj, pero nim in chin tzalaje tuʼnju in onine tiʼj tej t-xi tzyet tuʼn t-xi pakbʼet tbʼanel tqanil kyoj kabʼe tnam. Bʼant qyoline toj kabʼe yol te Asia ex kwesttoq. Atzun te Harvey bʼant ttzʼibʼin kyiʼj yol lu.

Tej otoq tzikʼ junjun abʼqʼi tkyimlen Harvey, kubʼ t-ximen Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl qa mas bʼaʼn tuʼn nmeltzʼaje Australia tuʼnju otoq chin tijene. Tnejel kubʼ nximane jlu: «Nya waje tuʼn wikʼ bʼete tzalu Taiwán». Pero otoq tzaj t-xnaqʼtzaʼn Harvey weye tuʼn miʼn txi nqʼamaʼne miʼn te ttnam Jehová. Tuʼntzunju, kubʼ nximane tuʼn nmeltzʼaje Australia. Tej tikʼ ambʼil, el nnikʼe tiʼj qa atzunju mas tbʼanel.

Toj ambʼil jaʼlo, in chin ajbʼene toj sucursal te Australasia ex aj tkubʼaj seman, in chin pakbʼane tukʼil jun kʼloj okslal. In chin onine tuʼn t-xi yekʼit Betel kye qeju in che yolin toj yol chino moqa japonés aj kyul visitaril. ¡Ngane aju in bʼant wuʼne! Pero waje tuʼn tjapun twi tyol Jehová jatumel in tzaj tqʼamaʼn tuʼn kyjaw anqʼin kyimni. Ok tilil tuʼn Harvey tuʼn miʼn txi tqʼamaʼn miʼn te Jehová. Ex ojtzqiʼn wuʼne qa naʼnx tuʼn Jehová tkyaqilju bʼant tuʼn (Juan 5:28, 29).