TALANOA KI HE MO‘UÍ
Na‘á Ma Ako ke ‘Oua ‘Aupito ‘e Lea ‘Ikai kia Sihova
HILI ha afā, na‘e fā ‘a e vaitafé ‘o ne ue‘i ‘a e fanga fu‘u maka lalahí. Na‘e fiema‘u ke mau a‘u ki he tafa‘aki ‘e tahá, ka na‘e ‘osi tafia ‘e he vai mālohí ‘a e hala fakakavakavá. Ko au mo hoku husepānití, ‘a Harvey, mo e tokotaha fakatonu lea Amis na‘a mau ilifia pea ‘ikai ‘ilo ‘a e me‘a ke faí. Ko e fanga tokoua ‘i he tafa‘aki ‘e tahá na‘a nau hoha‘a ‘i he kamata ke mau kolosi atú. ‘Uluakí, na‘a mau fakaheka ‘ema ki‘i kaá ‘i ha fu‘u loli. Pea ‘i he ‘ikai ha maea pe sēini ke ha‘i ‘aki ‘a e kaá, na‘e lele māmālie atu ‘a e lolí ‘i he vaitafé. Na‘e lōloa ‘emau fāingá; ka na‘a mau lotu lahi pea mau a‘u lelei ki he tafa‘aki ‘e tahá. Ko e 1971 iá. Na‘á ma ‘i he matāfanga fakahahake ‘o Taiuaní, ko e maile ia ‘e laui afe mei homa feitu‘u tupu‘angá. Tuku ke u talanoa atu ki he‘ema mo‘uí.
AKO KE ‘OFA KIA SIHOVA
Ko Harvey na‘e lahi taha ‘i he fānau tangata ‘e toko fā. Na‘e ma‘u ‘e hono fāmilí ‘a e mo‘oní ‘i Midland Junction, ‘i he Fakahihifo ‘o ‘Aositelēliá, lolotonga ‘a e taimi faingata‘a faka‘ekonōmika ‘i he 1930 tupú. Na‘e ‘ofa ‘a Harvey kia Sihova peá ne papitaiso ‘i hono ta‘u 14. Taimi nonou mei ai, na‘á ne ako ke ‘oua te ne taliteke‘i ‘a e ngaahi vāhenga-ngāue fakateokalatí. ‘I he‘ene kei si‘í, na‘e tu‘o taha ‘a e ‘ikai ke ne tali ke lau ‘a e Taua Le‘o ‘i ha fakataha he na‘á ne fakakaukau ‘oku ‘ikai ke ne taau. Ka na‘e tala ange ‘e ha tokoua kia Harvey, “‘I he taimi ‘oku kole atu ai ‘e ha taha ‘i he kautaha ‘a Sihová ke ke fai ha me‘a, ‘oku ‘uhinga iá ‘okú ke taau!”—2 Kol. 3:5.
Na‘á ku ma‘u ‘a e mo‘oní ‘i ‘Ingilani, pehē foki ki he‘eku fa‘eé mo hoku tokoua lahí. Na‘e tali ‘e he‘eku tamaí ‘a e mo‘oní ki mui ai, ka ‘i he kamatá na‘á ne fakafepaki. Na‘á ku papitaiso ‘i hoku ta‘u hivá, neongo na‘e ‘ikai ke ne loto ki ai. Na‘á ku fokotu‘u ‘a e taumu‘a ke tāimu‘a pea hoko ko ha misinale. Kae kehe, na‘e ‘ikai ke fakangofua au ‘e he‘eku tamaí ke tāimu‘a kae ‘oleva ke u ta‘u 21. Na‘e ‘ikai ke u fie tatali fuoloa pehē. Ko ia ‘i he‘eku ta‘u 16, na‘á ne loto ke u hiki ki ‘Aositelēlia ‘o nofo mo hoku tokoua lahi tahá, ‘a ia na‘á ne ‘osi hiki ki ai. Pea ‘i he‘eku ta‘u 18 na‘á ku kamata tāimu‘a.
Na‘á ku fetaulaki mo Harvey ‘i ‘Aositelēlia. Na‘á ma fakatou loto ke ngāue kia Sihova ko ha misinale. Na‘á ma mali ‘i he 1951. Hili ‘a e ta‘u ‘e ua ‘ema tāimu‘a fakatahá, na‘e kole mai ke ma ngāue fakasēketi. Na‘á ma ngāue fakasēketi ‘i he konga lahi ‘o e Fakahihifo ‘o ‘Aositelēliá, ko ia na‘á ma fa‘a faka‘uli atu ‘i he ngaahi manafa mo e feitu‘u tu‘u mavahe.
NA‘E HOKO ‘EMA MISÍ
‘I he 1954, na‘e fakaafe‘i kimaua ke kau ‘i he kalasi hono 25 ‘o Kiliatí. Na‘á ma mei a‘usia ‘ema misi ke hoko ko e ongo misinalé! Na‘á ma folau vaka ki Niu ‘Ioke, pea ‘i he‘ema a‘u ki aí na‘e kamata ke ma ako faka‘āuliliki ‘a e Tohi Tapú. Ko e konga ‘o e akó, ko hono ako ‘a e lea faka-Sipeiní, ‘a ia na‘e faingata‘a kia Harvey ke ne pu‘aki lelei ‘a e r.
Lolotonga ‘a e akó, na‘e fanongonongo ai ko e fa‘ahinga ‘oku nau sai‘ia ke ngāue ‘i Siapaní ‘e lava ke nau hiki honau hingoá ke kau ‘i he ako lea faka-Siapaní. Na‘á ma fili ke tuku pē ki he kautaha ‘a Sihová ke ne fili homa vāhenga-ngāué. Taimi nounou mei ai, na‘e ‘ilo‘i ‘e Albert Schroeder, ko e taha ‘o e kau faiako ‘i Kiliatí, na‘e ‘ikai ke ma hiki homa hingoá. Na‘á ne tala mai: “Mo toe fakakaukau ki ai.” ‘I he‘ema kei toumouá, na‘e tala mai ‘e Tokoua Schroeder: “Ko au mo e kau faiako kehé kuo mau hiki homo hingoá. Sio pe ‘e lava ke mo ako ‘a e lea faka-Siapaní.” Na‘e faingofua hono ako ‘e Harvey ‘a e lea ko ení.
Na‘á ma a‘u ki Siapani ‘i he 1955 pea ko e kau malanga pē ‘e toko 500 ‘i he fonuá kotoa. Na‘e ta‘u 26 ‘a Harvey peá u ta‘u 24. Na‘e vahe‘i kimaua ki he kolo taulanga ‘o Kobe, peá ma ngāue ai ‘i he ta‘u ‘e fā. Na‘á ma fiefia ‘i hono toe fakaafe‘i kimaua ki he ngāue fefononga‘akí, pea na‘á ma ngāue ‘o ofi ki he kolo ko Nagoya. Na‘á ma sai‘ia ‘aupito ‘i he me‘a kotoa ‘i homa vāhenga-ngāué—ko e fanga tokouá, me‘akaí mo e feitu‘u ‘utá. Kae kehe, na‘á ma toe ma‘u ha faingamālie ke ‘oua te ma lea ‘ikai kia Sihova.
VĀHENGA NGĀUE FO‘OU MO E NGAAHI POLE FO‘OU
Hili ‘a e ta‘u ‘e tolu ‘i he ngāue fefononga‘akí, na‘e kole mai ‘e he va‘a ‘i Siapaní pe te ma loto-lelei ke ‘alu ki Taiuani ke ngāue mo e kakai tu‘ufonua Amis. Na‘e kamata ke ‘asi hake ‘a e tafoki ‘o fakafepaki ki he mo‘oní ‘i Taiuani, pea na‘e fiema‘u ha tokoua ‘oku poto lelei ‘i he lea faka-Siapaní ke * Na‘á ma sai‘ia ‘aupito ‘i he ngāue ‘i Siapaní, ko ia ko ha fili faingata‘a eni. Ka na‘e ako ‘e Harvey ke ‘oua ‘aupito ‘e taliteke‘i ha vāhenga-ngāue, ko ia na‘á ma loto ke ‘alu.
tokoni ki hono fakalelei‘i ‘a e palopalemá.Na‘á ma a‘u ki Taiuani ‘i Nōvema 1962. Na‘e ‘i ai ‘a e kau malanga ‘e toko 2,271 ‘i Taiuani, ko e tokolahi tahá ko e kau Amis. Ka na‘e fiema‘u ke ma ‘uluaki ako lea faka-Siaina. Na‘á ma ma‘u pē ha tohi ako mo ha faiako na‘e ‘ikai ke lea faka-Pilitānia, ka na‘á ma ako ia.
‘I he‘ema a‘u atu pē ki Taiuaní, na‘e hoko ‘a Harvey ko e sevāniti va‘a. Na‘e si‘isi‘i pē ‘a e va‘á, ko ia na‘e lava ke ngāue ‘a Harvey ‘i he va‘á pea kei ngāue pē mo e fanga tokoua Amis ‘o a‘u ki he uike ‘e tolu ‘i he māhina taki taha. Na‘á ne fa‘a ngāue foki ko ha ‘ovasia fakavahe, ‘o ne fai ‘a e ngaahi malanga ‘i he ‘asemipilií. Na‘e mei lava ke fai ‘e Harvey ‘a e malangá ‘i he lea faka-Siapaní, pea ‘e mahino‘i ia ‘e he fanga tokoua Amis. Kae kehe, na‘e faka‘atā ‘e he pule‘angá ke fai ‘a e ngaahi fakataha fakalotú ‘i he lea faka-Siainá pē. Ko ia na‘e fai ‘e Harvey ‘a e malangá ‘i he lea faka-Siainá neongo ‘ene kei fāinga mo e leá, kae liliu ‘e ha tokoua ki he lea Amis.
‘I he taimi ko iá na‘e ‘i he malumalu ‘o e lao fakakautaú ‘a Taiuani, ko ia na‘e pau ke kole ‘e he fanga tokouá ha ngofua ke fakahoko ‘a e ‘asemipilií. Na‘e faingata‘a ke ma‘u ha ngofua, pea na‘e fa‘a toloi ‘e he kau polisí hono ‘omai iá. Kapau na‘e ‘ikai ‘omai ‘e he kau polisí ‘a e ngofuá ‘i he uike ‘o e ‘asemipilií, na‘e nofo pē ‘a Harvey ‘i he ‘api polisí kae ‘oua kuo nau ‘omai iá. Na‘e ola lelei ‘a e foungá ni, koe‘uhi na‘e fakamā‘ia ‘a e kau polisí ‘i he tatali ai ha tokotaha muli.
KO ‘EKU FUOFUA KAKA MO‘UNGÁ
Lolotonga ‘ema fa‘a ‘a‘ahi ki he fanga tokouá, na‘a mau fa‘a lue ‘i ha houa ‘e taha pe lahi ange ‘o kaka ‘i he ngaahi mo‘unga pea a‘a ‘i he vaitafé. ‘Oku ou manatu‘i ‘eku fuofua kaka mo‘ungá. Hili ha ki‘i kai pongipongi, na‘a mau heka ‘i he pasí ‘i he 5:30 pongipongi ki ha ki‘i kolo mama‘o, ‘o kolosi ‘i ha vaitafe pea kaka leva ‘i ha mo‘unga. Na‘e ngungutu ‘a e mo‘ungá he na‘e hangē na‘e kaka pē ‘a e tokoua na‘e ‘i mu‘a ‘iate aú ‘i hoku mu‘a la‘é.
‘I he pongipongi ko iá, na‘e ngāue ‘a Harvey mo e fanga tokoua fakalotofonuá ‘i he ngāue fakafaifekaú, ka u malanga toko taha pē ‘i ha ki‘i kolo ‘o e kakai na‘a nau lea faka-Siapani. ‘I he hoko ‘a e tahá, na‘á ku ongo‘i te u pongia he na‘e te‘eki ke u kai. ‘I he‘eku fetaulaki mo Harvey, na‘e ‘osi foki ‘a e fanga tokouá. Na‘e fakafetongi ‘e Harvey ‘a e makasiní ‘aki ha fo‘i fua‘imoa mata ‘e tolu. Na‘á ne fakahinohino mai ‘a e founga ke kai ai ha fo‘i fua‘imoa ‘aki hono ki‘i fakaavangi e ongo tafa‘akí pea inu‘i. Neongo na‘e hangē ‘oku ‘ikai ke fu‘u ifó, na‘á ku ‘ahi‘ahi‘i ia. Ka ko hai te ne ma‘u ‘a e fo‘i fua‘imoa hono tolú? Ko au, he na‘e ongo‘i ‘e Harvey he‘ikai ke ne lava ‘o fua hifo au ‘i he mo‘ungá kapau te u pongia ‘i he fiekaiá.
KAUKAU ‘I HA FOUNGA KEHE
‘I ha ‘asemipilī fakasēketi ‘e taha, na‘á ku fehangahangai mo ha pole ngalikehe. Na‘á ma nofo ‘i he ‘api ‘o ha tokoua ‘i he ve‘e Fale Fakataha‘angá.
Koe‘uhi na‘e mātu‘aki mahu‘inga ‘a e kaukaú ki he kau Amis, na‘e teuteu ‘e he mali ‘o e ‘ovasia sēketí homa kaukau. Na‘e femo‘uekina ‘a Harvey, ko ia na‘á ne tala mai ke u ‘uluaki ‘alu au. Na‘e ‘i ai ha kane vai momoko, kane vai mafana mo e tini. Na‘á ku ‘ohovale ‘i hono fokotu‘u ia ‘e he uaifi ‘o e ‘ovasia sēketí ‘i tu‘a pē ‘i he falé ‘o hanga atu ki he Fale Fakataha‘angá ‘a ia na‘e lolotonga ngāue ai ‘a e fanga tokouá ke teuteu ki he ‘asemipilií. Na‘á ku kole ange ha ki‘i puipui. Na‘á ne ha‘u mo ha la‘i milemila ‘okú te sio pē ki he tafa‘aki ‘e tahá! Na‘á ku fakakaukau ke u ‘alu ki mui ‘i he falé, ka na‘e ‘i ai ‘a e fanga kuusi na‘e hū mai honau ‘ulú ‘i he ‘aá ‘o teu pē ke nau tosi ha taha ‘e ofi atu ki ai. Na‘á ku pehē loto pē: ‘‘Oku fu‘u femo‘uekina ‘a e fanga tokouá ke nau fakatokanga‘i mai ‘eku kaukaú. Pea kapau he‘ikai ke u kaukau, te nau ‘ita. Te u kaukau leva!’ Ko ia na‘á ku kaukau.‘Ū TOHI KI HE KAU AMIS
Na‘e ‘ilo‘i ‘e Harvey na‘e faingata‘a ke fakalakalaka fakalaumālie ‘a e fanga tokoua Amis koe‘uhi na‘e ‘ikai ke nau poto ‘i he lautohí mo e tohí pea na‘e ‘ikai ha‘anau ‘ū tohi. Koe‘uhi na‘e toki kamata ke hiki ‘a e lea Amis ‘o ngāue‘aki ‘a e mata‘itohi faka-Lomá, na‘e hā ngali totonu ke ako‘i ‘a e fanga tokouá ke lautohi ‘i he‘enau leá tonu. Ko e fu‘u ngāue lahi eni, ka na‘e faai atu pē ‘o lava ke ako ‘a e fanga tokouá ‘iate kinautolu pē. Na‘e ala ma‘u ‘a e ‘ū tohi ‘i he lea Amis ‘i he konga ki mui ‘o e 1960 tupú pea ‘i he 1968 na‘e kamata ai ke pulusi ‘a e Taua Le‘o ‘i he lea Amis.
Kae kehe, na‘e tapui ‘e he pule‘angá ‘a e ‘ū tohi na‘e ‘ikai ke ‘i he lea faka-Siainá. Ko ia ke faka‘ehi‘ehi mei he palopalemá, na‘e tufaki ‘a e Taua Le‘o ‘i he lea Amis ‘i he ngaahi fa‘unga kehekehe. Ko e fakatātaá, ‘i ha taimi, na‘a mau ngāue‘aki ‘a e lea faka-Menitelini mo e Amis ‘i he pulusinga ‘o e Taua Le‘o. Kapau na‘e fie‘ilo ha taha, na‘e hā ngali na‘a mau ako‘i ‘a e lea faka-Siainá ki he kakaí. Talu mei ai, kuo tokonaki ‘e he kautaha ‘a Sihová ‘a e ‘ū tohi lahi ‘i he lea Amis ke tokoni‘i ‘a e si‘i kakai ko ení ke ako ‘a e mo‘oni mei he Tohi Tapú.—Ngā. 10:34, 35.
VAHA‘A TAIMI ‘O E FAKAMA‘A
Lolotonga ‘a e 1960 tupú mo e 1970 tupú, ko e tokolahi ‘o e fanga tokoua Amis na‘e ‘ikai ke nau mo‘ui‘aki ‘a e ngaahi tu‘unga ‘a e ‘Otuá. Ko e ni‘ihi na‘a nau mo‘ui ta‘etaau, konā, ifi tapaka mo
fakateka betel nut, koe‘uhi na‘e ‘ikai ke nau mahino‘i kakato ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni Fakatohitapú. Na‘e ‘a‘ahi ‘a Harvey ki he ngaahi fakataha‘angá, ‘o feinga ke tokoni‘i ‘a e fanga tokouá ke nau mahino‘i ‘a e vakai ‘a Sihova ki he ngaahi me‘á ni. ‘I ha ‘a‘ahi ‘e taha, na‘á ma hokosia ai ‘a e me‘a na‘e lave ki ai ‘i he kamatá.Na‘e loto-lelei ‘a e fanga tokoua anga-fakatōkilaló ke fai ha liliu, ka ko e pangó, ko e tokolahi na‘e ‘ikai ke nau pehē, pea na‘e holo ‘a e tokolahi ‘o e kau malanga ‘i Taiuaní mei he toko 2,450 ki he toko 900 nai ‘i loto pē ‘i he ta‘u ‘e 20. Na‘e mātu‘aki fakalotosi‘i eni. Kae kehe, na‘á ma ‘ilo‘i he‘ikai ‘aupito ke tāpuaki‘i ‘e Sihova ha kautaha ta‘ema‘a. (2 Kol. 7:1) Faai atu pē, na‘e fakama‘a atu ‘a e ngaahi tō‘onga koví, pea ‘i he tāpuaki ‘a Sihová kuo laka hake ‘i he kau malanga ‘e toko 11,000 he ‘ahó ni ‘i Taiuani.
Talu mei he 1980 tupú, na‘á ma sio ki he fakalakalaka ‘a e tu‘unga fakalaumālie ‘a e ngaahi fakataha‘angá, pea na‘e lava ke ngāue ‘a Harvey ‘i ha taimi lahi ange mo e fa‘ahinga lea faka-Siainá. Na‘á ne fiefia ke tokoni‘i ‘a e ngaahi husepāniti ‘o e fanga tuofāfine ‘e ni‘ihi ke nau ha‘u ki he mo‘oní. ‘Oku ou manatu‘i ‘ene tala mai ‘ene fiefia ‘i he fuofua lotu kia Sihova ‘a e taha ‘i he kau tangata ko ení. ‘Oku ou fiefia foki ‘i he malava ke u ako‘i ‘a e fa‘ahinga loto-totonu tokolahi ke ‘unu‘unu ofi kia Sihova. Na‘á ku fiefia foki ke ngāue ‘i he va‘a Taiuaní mo e foha mo e ‘ofefine ‘o ‘eku ako Tohi Tapu ki mu‘a.
KO HA MOLE FAKAMAMAHI
‘I he taimi ní, kuo mole ‘a e hoá. Hili ‘a e nofo mali ‘i he meimei ta‘u ‘e 59, na‘e mate ‘a hoku ‘ofa‘anga ko Harvey ‘i Sanuali 1, 2010, hili ‘ene faitau mo e kanisaá. Na‘á ne fakamoleki ‘a e meimei ta‘u ‘e 60 ‘i he ngāue taimi-kakató! ‘Oku ou kei ongo‘i lahi ‘ene mole atú. Ka he fiefia ē ko au ke poupou kiate ia ‘i he kamakamata ‘a e ngāué ‘i ha ongo fonua faka‘ofo‘ofa! Na‘á ma ako ke lea—pea ‘i he tu‘unga ‘o Harvey ke tohi—‘i ha lea faka-‘Ēsia faingata‘a ‘e ua.
‘I ha ta‘u si‘i mei ai, na‘e fili ‘a e Kulupu Pulé koe‘uhi ko ‘eku hoholo ke motu‘á, ‘e lelei tahá ke u foki ki ‘Aositelēlia. Ko ‘eku ‘uluaki fakakaukaú, ‘‘Oku ‘ikai ke u loto ke mavahe mei Taiuani.’ Ka na‘e ako‘i au ‘e Harvey ke ‘oua ‘aupito ‘e lea ‘ikai ki he kautaha ‘a Sihová, ko ia na‘á ku foki. Ki mui ai, na‘á ku sio ki he fakapotopoto ‘o e fili ko iá.
‘I he ‘ahó ni, ‘oku ou ngāue ‘i he va‘a ‘Aositalāsiá ‘i he lolotonga ‘a e uiké pea mo ha fakataha‘anga ‘i he faka‘osinga uiké. ‘I Pēteli, ‘oku ou fiefia ke ngāue‘aki ‘eku lea faka-Siapaní mo e lea faka-Siainá ‘i he taki tuá. Neongo ia, ‘oku ou tatali vēkeveke atu ki he ‘aho ‘o e toetu‘u kuo tala‘ofá, ‘o ‘ilo‘i ko Harvey, ‘a ia na‘á ne ako ke ‘oua ‘aupito ‘e lea ‘ikai kia Sihová, ‘okú ne malu ‘i He‘ene manatú.—Sione 5:28, 29.
^ pal. 14 Neongo ko e lea faka-Siainá ‘a e lea faka‘ofisiale he taimí ni ‘i Taiuaní, ko e lea faka-Siapaní ‘a e lea faka‘ofisiale ‘i he ngaahi hongofulu‘i ta‘u lahi. Ko ia, na‘e kei ngāue‘aki lahi ‘a e lea faka-Siapaní ‘i he ngaahi kulupu fakamatakali kehekehe ‘i Taiuani.