A vapswali va Harvey va wa hi ni mune wa majaha. Harvey hi yena nhondzo. Laha ngangweni wabye va gondzile lisine le Midland Junction, a Austrália Ocidental hi va 1930, ka cikhati leci a tiko lego gi nga hi wusiwaneni ga hombe. Harvey i no mu randza nguvhu Jehovha a gumesa a bhabhatisiwa na a hi ni 14 wa malembe. I no tekela ku gondza ku contlhe cikhati a vhumela ku maha mitiro ya laha bandleni. Kota mufana, ka khati go kari i no kombeliwa ku lera Murindzeli mitlhanganweni, a se ala hi ku alakanya ku a nga ta zvi kota. Kanilezvi a makabye loyi a nga mu kombela i no mu vhuna, hi ku mu byela lezvi: “Loku a wokari lomu hlengeletanweni ya Jehovha a ku kombela ku u maha nchumu wo kari hi ku wa zvi tiva ku u ta zvi kota!”—2 Kor. 3:5.

Mina ndzi gondzile lisine le Inglaterra zvin’we ni mamani wa mina na manani. Kusanguleni, papayi i wa va zonda a Vakustumunyu va Jehovha, kanilezvi hi ndzhako ka cikhati yenawu i nova Kustumunyu. Hambu lezvi papayi a nga kala a nga zvi lavi, ndzi no bhabhatisiwa na ndzi hi ni 9 wa malembe. Ndzi no ti vekela mixuvo ya kuva phayona kasi ndzi gumesa ndziva murumiwa. Hambulezvo papayi i wa nga vhumeli ku ndzi sangula wuphayona, i waku kala ndzi  tlhanganisa 21 wa malembe. Ndzi wa nga zvi lavi ku rindzela kala cikhati leco. Laha ndzi nga hi ni 16 wa malembe, papayi i no vhumela ku ndzi rura ndziya tshama na manani le Austrália, loyi yenawu a nga sina a rurile aya seyo. Ndzi no guma ndzi sangula wuphayona na ndzi hi ni 18 wa malembe.

Le Austrália ndzi no tivana na Harvey. Mina na yena hi wa xuva ku tirela Jehovha kota varumiwa. Hi chadhile hi 1951. Andzhako ka ku phayona zvin’we hi malembe mambiri, hi no kombeliwa ku tira kota vawoneleli va cipandze. A cipandze hi nga tira ka cona ci wa hi ca le mupela-gambo wa Austrália niku ci wa hi ca hombe nguvhu. Hikwalaho, hi wa famba mipfhuka yo leha hi lomu ka matshamu yo woma hiya ka tindawu ta le kule.

Hi 1954 hi no rambiwa kuya gondza cikola ca Gileyadhe, ka turma ya wu 25. Hi no tekela ku zvi wona ku a mixuvo ya hina ya kuva varumiwa yi wa hi laha kusuhani ni ku tatiseka! Hi yile Nova York hi citimela ca mati; hi noya gondza Bhibhiliya zvi eta. Le cikoleni ca Gileyadhe hi wa tlhela hi gondza ciEspanhol, kanilezvi Harvey zvi wa mu karatela nguvhu hi ku i wa nga zvi koti khwatsi ku wula “r” hi ciEspanhol.

Laha hi nga kari hi gondza, a vagondzisi va no tivisa lezvaku lava va tsakelako ku tira Japão va wa nyikele mavito yabye kasi va ta gondza ciJaponês. Hi no zvi wona zvi hi chukwana ku hi tsika hlengeletano ya Jehovha yi hi hlawulela ciavelo. Andzhakunyana ka lezvo, Albert Schroeder, a nga hi mun’we va vagondzisi va Gileyadhe, i no tiva lezvaku hi wa nga tsalisangi a mavito ya hina. I no hi byela lezvi: “Ehleketani kambe hi mhaka leyi.” Laha hi nga simama ku nga ti tsalelisi, makabye Schroeder i te: “Mina ni vagondzisi lava van’wani hi tsalisile mavito ya n’wina. Pimani ku gondza ciJaponês.” Makunu Harvey zvi wa mu olovela ku wula magezu ya ciJaponês a ku hundza ya ciEspanhol.

Hi chikele Japão hi 1955. Ka cikhati leco, a kova ni 500 wa vahuweleli basi. Harvey i wa ni 26 wa malembe, mina ndzi wa hi ni 24. Hi no rumelwa kuya tira dhoropeni ga Kobe, lomu hi ngaya tira mune wa malembe. Hi ku landzela, hi no tsaka nguvhu a cikhati hi nga rambiwa ku tlhela hi tira kota vawoneleli va fambafambako, niku hi noya tira kusuhani ni dhoropa ga Nagoya. Ciavelweni ca hina hi wa randza zvontlhe — a vamakabye, zvakuga, ni wutshamu ga kona. Na zvi nga seya kule, hi nova ni lungelo gin’wani ga ku vhumela ku maha lezvi Jehovha a hi rumako.

Andzhako ka ku tira malembe manharu kota vawoneleli va fambafambako, a ravi ga Japão gi no hi wutisa ku hi wa ta zvi tsakela a kuya Taiwan hi  ya chumayela a vaAmis ke. A vamakabye vo kari va vaAmis va wa mahile vahluwuki. Hikwalaho a ravi ga Taiwan gi wa lava makabye a zvi kotako ku wulawula khwati ciJaponês kasi a ya vhunetela ku nyimisa a wuhluwuki lego. * Hi wa wu randza a ntiro wa hina le Japão, hikwalaho leco ci wa hi ciboho co karata. Kanilezvi Harvey i wa gondzile lezvaku a nga faneli ku tshuka a ala ciavelo co kari, hikwalaho hi no vhumela ku famba.

Hi chikele Taiwan hi Novembro wa 1962. Ka cikhati leco a kova ni 2271 wa vahuweleli niku a kutala kabye va wa hi vaAmis. Kanilezvi a ku sangula hi wa fanele ku gondza ciChina. Hi wova ni bhuku gin’we ga ku gondza hi gona ciChina niku a mugondzisi wa hina i wa nga ci tivi ciNgiza, hambulezvo hi gondzile.

Cikhatanyana ndzhako ka ku ngha hi chikele Taiwan, Harvey i no yimisiwa kuva muwoneleli wa ntiro wa kuchumayela tikweni legiyani. A ravi ga Taiwan gi wa hi gi tsongwani, hikwalaho Harvey i wa hi ni cikhati ca ku maha a ntiro wakwe wontlhe a tlhela a vhunetela vamakabye va vaAmis hi mavhiki manharu hi hweti. Ka zvikhati zvo kari, i wa tlhela a tira kota muwoneleli wa dhistrito, lezvi zvi nga patsa ku veka tikanelo lomu ka mitlhangano ya zvipandze. Harvey i wa veka tikanelo hi ciJaponês niku a vamakabye va vaAmis va wa zvi zwisisa. Hambulezvo, a mufumo wu wa vhumelela ku a mitlhangano ya wukhongeli yi mahiwa hi ciChina basi. Hikwalaho hambu lezvi Harvey zvi nga mu karatela, i wa veka tikanelo hi ciChina ti hundzuluselwa hi makabye wo kari hi ciAmis.

Ka cikhati leco, a tiko ga Taiwan gi wa hi ntan’wini wa masochwa (lei marcial), hikwalaho a vamakabye zvi wa lava ku va ranga hi ku vhumelelwa kasi va maha mitlhangano ya zvipandze. Zvi wa karata nguvhu kasi va vhumelelwa niku ka zvikhati zvin’wani zvi wa teka cikhati co leha. Loku ku chikela vhiki ga mutlhangano a maphoyisa na ma nga se hi chusa, Harvey i wa ya hi ku tshama kwale maphoyiseni kala va vhumela. Lezvi ka ku a maphoyisa ma wa dhana loku a munhu wa tiko gin’wani a ya tshama laho a rindzela hi cikhati co leha, va wa hatlisa ku hi vhumelela.

Ndzeni ka mavhiki lawa hi nga hi ni vamakabye hi wa tolovela ku famba hora ni ku hundza, hi noma zvitsunga ni ku tsemakanya micongo. Ndza alakanya a citsunga co sangula ndzi nga noma. Andzhako ka ku vhuka higanyana ni mixo, hi no khilela cibhomba hi ma 5:30 hiya ka cidhoropana ca le kule. Hi no gumesa hi tsemakanya a congo wa hombe hi tlhela hi noma citsunga. Ci wa lehile nguvhu laha ka ku a mikondzo ya loyi a nga hi phambeni ka mina yi wa kumeka laha tihlokweni ta mina.

Ka mixo leyo Harvey i wa chumayela ni vamakabye va lomu ka cipandze leco, mina ndzi wa chumayela ndzoce ka cipandze ca citsongwani lomu ku nga tshama vanhu va wulawulako ciJaponês. Kwalomo ka ma 13, ndzi no sangula ku mbhela ntamu hakuva ku wa hundza tihora to tala na ndzi nga sega nchumu. Laha ndzi nga kumana na Harvey, ku wa nga hi na vamakabye laha kusuhani. Harvey i wa cicisile a marevhista yo kari hi matandza manharu ya mambisi. I no ndzi komba a magela ya kona hi ku bhoxanyana gin’we laha magumo a gumesa a pswonga. Hambu lezvi zvi nga wonekisa ku khwatsi a zvi nandzihi, ndzi no zama ku pswonga gin’we. Kanilezvi himani a nga wa taga legi ga wunharu? Harvey i no nyika mina hakuva i wa alakanya ku a nga ta zvi kota ku ndzi tlakula hi chika hi le citsungeni loku ndzi tshuka ndzi sika hi ndlala.

Ka mutlhangano wo kari wa cipandze, ndzi hanyile zvilo zvaku cima ndzi pswaliwa ndzi wa nga se tshuka ndzi zvi wona. Hi wa hi laha kaya ka makabye wo kari kusuhani ni Salawu ya Mufumo. Kota lezvi a kuhlamba zvi nga zva lisima nguvhu ka vaAmis, a sati wa muwoneleli wa cipandze i no hi chelela mati ya ku hlamba. Harvey i wa khomekile, hikwalaho i no ndzi kombela ku ndzi ranga ndzi ya hlamba. I wa vekile a zvibya zvinharu, ku nga bhaketi ga mati yo titimela, ni ga mati yo hisa ni basiya ya phanga. Leci ci nga ndzi hlamalisa nguvhu hi ku i wa ma vekile lahandle ka yindlu ka wutshamu go potarana khwatsi ni Salawu ya Mufumo, laha ku nga woneka a vamakabye va nga kari va vhunetela ku longisela a mutlhangano wa cipandze. Ndzi no mu kombela ku a ndzi nyika co vhalelanyana. A se ndzi tisela phepha go vangamela! Ndzi no alakanya ku i chukwana ndzi ya hlamba le ndzhako ka yindlu, kanilezvi kwaseyo ku wa hi ni maganso kuveni ndzi wa chava ku ma ndzi luma. Ndzi no ti byela lezvi: ‘Phela a vamakabye lava va khomekile va nga ta zvi wona ku ndzo hlamba. Loku ndzi nga hlambi kambe, ndzi ta va khunguvanyisa lava va nga ndzi chelela mati. I chukwana ndzi hlamba!’ Ndzi se ti hlambelana.

Harvey i no pola lezvaku a vamakabye va vaAmis va wa nga kuli hi tlhelo ga moya hi ku a kutala kabye va wa nga zvi koti ku lera niku ku wa nga hi na mabhuku hi lirimi labye. Lezvi a lirimi la ciAmis li nga ha hi ku sangula ku tsaliwa hi ku tirisa maletra ya ciRoma, zvi wa woneka na zvi hi zvi nene a ku gondzisa a vamakabye lavo a lirimi labye. Lezvo zvi wa hi ntiro wa hombe, kanilezvi zvi vhunile a vamakabye lezvaku va gondza xungetano hi Jehovha hi lirimi labye. A mabhuku ya ciAmis ma sangulile kuva kona hi 1966. Hi 1968 ku no sangula ku humesiwa A Murindzeli hi ciAmis.

Hambulezvo, a mufumo wu wa betela mabhuku yo kala ma nga hi ya ciChina. Hikwalaho kasi ku potsa zvikarato, A Murindzeli wa ciAmis wu wa humesiwa hi tindlela to hambanahambana. Hi cikombiso, ka cikhati co kari A Murindzeli yaloyi wa wun’we i wa humesiwa na a hi ni tirimi timbiri lomu cikari, ciMandarin ni ciAmis. Loku a wokari a lava ku zvi tiva, zvi wa wonekisa ku khwatsi ho tirisa A Murindzeli kasi ku gondzisa vanhu a ciChina. Kusukela kwalaho, a hlengeletano ya Jehovha yi no humesa mabhuku yo tala hi ciAmis kasi ku vhuna a vamakabye lavo vo randzeka lezvaku va gondza lisine la Bhibhiliya hi lirimi labye. — Miti. 10:34, 35.

Ndzeni ka va 1960 ni va 1970, a vamakabye vo tala va vaAmis va wa nga hanyi hi milayo ya Nungungulu. Kota lezvi va nga kala va nga ma zwisisi khwatsi a matshinya ya milayo ya Bhibhiliya, a kutala kabye va wa ha maha wubhayi, va dhakwa, va dzaha fole ni zvilo zvin’wani zvi popako. Harvey i no vhuxela mabandla yo tala a zama ku vhuna vamakabye a ku zwisisa lezvi Jehovha a zvi wonisako zvona a zvilo lezvo. Ka yin’we ya tiendzo leto, hi kumene ni ciyimo leci ndzi nga ci hlawutela kusanguleni ka ndzima.

A vamakabye lava va nga ti koramisa va wa ti yimisele ku cica, kanilezvi leci ci nga tsakisiko hiku a kutala ka vona va wa nga zvi lavi. Hikwalaho, ndzeni ka 20 wa malembe a ntsengo wa vahuweleli wu no hunguka laha ka 2450 wu wuya ka 900. Lezvo zvi wa mbheta ntamu. Hambulezvo hi wa zvi tiva lezvaku Jehovha i wa nga ta katekisa a hlengeletano yi nga ni mahanyela ma nga basangiko. (2 Kor. 7:1) Hi ndzhako ka cikhati, a mabandla ma wa tirela Jehovha hi ndlela ya yi nene niku hi ku vhuniwa hi yena, zvezvi le Taiwan ku na ni vahuweleli va ku hundza 11 000.

Kusukela hi va 1980, hi no wona a vamakabye va mabandla ya ciAmis na va tiya kukholweni niku Harvey i wa mbheta cikhati co tala na a hi ni vaChina. I wa tsaka nguvhu hi ku vhuna a vanuna va vamakabye vo tala lezvaku vava Vakustumunyu va Jehovha. Ndzi alakanya a cikhati a nga wula lezvi a nga tsakisile zvona laha a nga wona a mun’we wa vavanuna lavo na a khongela ka Jehovha hi khati go sangula. Minawu ndza tsaka hi ku ngha ndzi vhunile vanhu vo tala va timbilu ti nene lezvaku va tshinela ka Jehovha. Ndzi wa tsaka nguvhu kambe hi ku tira ka ravi ga Taiwan zvin’we ni vana vambiri (mufana ni nhanyana) va Cigondzani ca mina ca Bhibhiliya.

Zvezvi a ndza hi naye nuna wa mina. Andzhako ka 59 wa malembe na hi chadhile, a murandziwa wa mina Harvey i nofa hi dhiya 1 ka Janeiro wa 2010 hi kota ya kankro. I mbhetile 60 wa malembe ntirweni wa cikhati contlhe! Ndza ha mu xuva nguvhu. Kanilezvi ndza tsaka nguvhu hi ku ngha ndzi tirile naye ka matiko mambiri yo tsakisa! Hi gondzile ku wulawula tirimi timbiri to karata ta le Ásia niku Harvey i tlhelile a gondza ni ku tsala hi kota ya ntiro wakwe.

Andzhako ka muni wa malembe, a Hubye yi Fumako yi no wona lezvaku kota lezvi ndzi kulileko hi tanga zvi wa tava chukwana ndzi tlhela Austrália. Kusanguleni ndzi no alakanya lezvi: ‘A ndzi lavi ku suka Taiwan.’ Kanilezvi Harvey i wa ndzi gondzisile ku vhumela ku maha lezvi a hlengeletano ya Jehovha yi hi byelako; hikwalaho ndzi no tlhela. Ndzi no guma ndzi wona lezvaku ndzi wa mahile khwatsi hi ku tlhela, hakuva ndzi khosahele niku ndzi lava civhuno ca hombe.

Zvezvi ndzi tira ka ravi ga Austrália, niku kumbheleni ka vhiki ndzi chumayela zvin’we ni bandla. Le Bheteli ndza tsaka hi ku tirisa ciJaponês ni ciChina leci ndzi nga gondza kasi ku vhuna lava va tako va ta wona Bheteli. Hambulezvo, ndzi rindzela hi matihlo yo pswhuka a ku tatiseka ka citsumbiso ca Jehovha ca kuvhuka ka vafileko na ndzi tiva lezvaku Harvey, loyi a gondzileko ku vhumela ku maha lezvi Jehovha a hi rumako, i maalakanyweni yakwe. — Joh. 5:28, 29.