Harvey ni juŵaliji jwamkulungwa pa ŵanache mcheche ŵa m’liŵasa lyaŵapagwile. Liŵasali lyalijiganyisye usyesyene ku Midland Junction, chakungapilo lyuŵa kwa Australia cha m’ma 1930. Pandaŵiji, m’chilambomu mwapali usawuchi. Nambo ali mnyamata, lisiku line ŵakanile kuŵalanga Sanja ja Mlonda kumisongano. Jwalakwe jwaganisya kuti nganaŵa akombwele. Nambope m’bale jwaŵamsalile Harvey kuti aŵalanje jula, ŵamkamuchisye mwakumsalila kuti, “Mundu jwine pamŵendile kuti mkamule masengo ganegakwe m’gulu ja Yehofaji, ni kuti akumwona kuti mpaka mgakombole masengogo.”—2 Akoli. 3:5.

Une ni mama ŵangu pampepe ni achakuluŵangu, twalijiganyisye usyesyene ku England. Pali papitile ndaŵi, nombe nawo baba ŵangu ŵalijiganyisye usyesyene, atamose kuti pandanda ŵakanaga. Nabatisidwe ndili ni yaka 9. Yeleyi yaliji yakutindana ni yaŵasakaga baba. Nakwete chakulinga chakutenda upayiniya kaneko ni kuŵa mmishonale. Nambope baba nganakundaga yakuti ndande upayiniya mkaningwanisye yaka 21. Une nganisakaga kuti njembecheyeje kwa ndaŵi josopeji. Myoyo panakwanisye  yaka 16, babaŵa ŵajitichisye kuti ngatameje ni chemwali ŵaŵatamaga ku Australia. Kaneko natandite upayiniya panakwanisye yaka 18.

Nasimene ni Harvey ku Australia. Wosopewe twakwete chakulinga chakutenda umishonale, mwamti mu 1951 twalombene. Tuli tutesile upayiniya kwa yaka yiŵili, twaŵendedwe kuti tukatumichileje mpela ŵakulolela dela. Mbali jekulungwa ja dela jatwalolelaga jaliji cha kungapilo lyuŵa kwa Australia, mwamti twasosekwaga kwenda lutando lwelewu kuti tukayiche ku madela ga kumisi.

Mu 1954, twaŵilanjidwe kuti tukajinjile mu sukulu ja Giliyadi kalasi nambala 25. Yakulinga yetu yakutenda umishonale yasigele panandi kukwanilichikwa. Twajesile pasitima kuti tukayiche ku New York. Kaneko tuli tuyiche kusukuluku twatandite kulijiganya Baibulo mwakusokoka. Kusukuluku, twasosekwagasoni kulijiganya Chisipanichi. Nambo Harvey yamsawusyaga kulijiganya ligongo jwalepelaga kukolanga chilembo cha “r” mu Chisipanichi.

Ku sukuluku, achitichala ŵetu ŵasasile kuti ŵakusaka kuja kutumichila ku Japan mpaka alembesye mena gawo kuti akajinjile mkalasi jakulijiganya Chijapanisi. Nambo m’weji twasagwile kuti gulu ja Yehofa ni jampaka jitusagulile utumiki watukusosekwa kutenda. Pali papitile kandaŵi panandi, M’bale Albert Schroeder, juŵalijisoni mtichala jwetu jwamanyilile kuti nganitulembesya menaga. Myoyo ni jwatite, “Mkusosekwa mjiganichisyesoni chenene nganiji.” M’baleju paŵayiweni kuti ngatukulembape mena getu, jwatite, “Une ni achitichala achimjangu tulembile mena genu. Mkagambe kulinga kulijiganya Chijapanisi.” Twajitichisye, mwamti Harvey nganalagaga kulijiganya chiŵechetochi.

Twakopochele ku Japan mu 1955. Pandaŵiji m’chilambochi mwaliji ŵakulalichila 500. Une pandaŵiji nakwete yaka 24, pele Harvey jwakwete yaka 26. Ŵatutumisye kuti tukatumichileje mumsinda wa Kobe, kwele twatumichile kwa yaka mcheche. Kaneko ŵatusalilesoni kuti tutande kutumichila mpela ŵakulolela dela chiŵandika msinda wa Nagoya. Twasangalalaga kutumichila kweleku, ligongo kwapali abale ŵambone, yakulya yambone soni kwawonekaga chenene. Nambope patendekwe kuchenga kwine kwatwasosekwe gamba kwitichisya mmalo mwakukana.

Tuli tukamwile masengo gakulolela dela kwa yaka yitatu, ofesi ja nyambi ja ku Japan jatuŵendile kuti tujawule ku Taiwan kukwalalichila ŵandu ŵamtundu  wa Chiamisi. Pandaŵiji abale ni alongo ŵane ŵa ku Taiwani ŵaŵele ŵakusapuka. Myoyo pasosekwaga m’bale jwakusakombola kuŵecheta Chijapanisi kuti akakamuchisye jemanjaji. * Twanonyelaga utumiki watwatendaga ku Japan, myoyo yaliji yakusawusya kuti tujawule ku Taiwan. Nambo Harvey jwaliji ali alijiganyisye kuti akakanaga utumiki uliwose wapochele, mwamti twanyakwiche.

Twayiche ku Taiwan mu Nofemba 1962. Pandaŵiji kwapali ŵakulalichila ŵakwana 2,271. Nambo ŵajinji mwa jemanjaji ŵaliji ŵa Chiamisi. Twasosekwaga kulijiganya Chichainisi. Twakwete mundu juŵatujiganyaga, jwele jwaliji jwangakombola chisungu. Soni twakwete buku jimo jatwakamulichisyaga masengo pakulijiganya.

Patwagambile kwika ku Taiwan, Harvey ŵampele utumiki ŵakulolela masengo ga pa nyambi. Ligongo lyakuti ofesi ja nyambiji jaliji jamwana, Harvey jwakombolaga kukamula masengo gakwe kwineku nikwakamuchisyaga abale ŵa Chiamisi. Jwatendaga yeleyi kwa ma wiki gatatu pa mwesi. Jwalakwe jwaŵele ali mkutumichila mpela jwakulolela upande, yayapwatikagasoni kuŵecheta ngani pamisongano. Yikakomboleche kuti Harvey aŵecheteje ngani mu Chijapanisi, abale ŵa Chiamisi ni kupikanaga mwangasawusya. Nambo chakusawusya chaliji chakuti ŵaboma ŵakundile kuti misongano ja dini jitendekweje mu Chichainisi basi. Myoyo Harvey jwaŵechetaga ngani mwakulalijila mu Chichainisi, m’bale jwine ni gopolelaga.

Chilambo cha Taiwani chatandite kulamulidwa ni asilikali. Myoyo kuti tutende misongano jekulungwa, abale ŵasosekwaga kuja kuŵenda kaje. Yaŵaga yakusawusya kuti atukunde kutenda misongano, mwamti ndaŵi sine ŵapolisi ŵachelewaga kwanga. Naga ŵapolisi ali mkuchelewa kwanga mpaka kwika wiki jamsongano, Harvey jwajawulaga ku polisi peko nikuja kwatamilila mpaka ali apochele chikalata chakwajitichisya kutenda msongano. Ŵapolisiŵa ŵatendaga sooni naga mundu jwa chilambo chine akwembecheya kupolisiko kwandaŵi jelewu. Pa ligongo lyeleli, jemanjaji ŵapelekaga chikalatacho mwachitema.

Masiku gatwalalichilaga yimpepe ni abale, twajendaga lutando lwelewu kwa awala jimo kapena kupunda. Pane twakwelaga matumbi soni komboka sulo. Ngusakumbuchila yayatendekwe lisiku lyandanda lyanakwesile litumbi. Tuli tugambile kulya kundaŵi, twakwesile basi cha m’ma 5:30, kwawula kumusi wine wawaliji kwakutalika. Twajombweche sulo soni kukwela matumbi gelewu. Matumbiga galiji gelewu nditu, ligongo panakwelaga, sajo sya m’bale juŵaliji kusogolo kwangu nasiwonelaga pamtwe.

Lisiku lyeleli, Harvey jwalalichilaga yimpepe ni abale ŵane. Nambo une nalalichilaga jika m’musi wine mwele ŵandu ŵakwe ŵaŵechetaga Chijapanisi. Pajakwanaga 1 koloko naliji ndili masile ngaŵa masanje, ligongo papitile maawala gejinji mkanimbe kulya. Panasimene ni Harvey, abale ŵane ŵala ŵaliji ali apite. Harvey ŵachengenye magasini ni mandanda gatatu ga nguku. Jwalakwe ŵasalile kalye kakwe kuti mbowoleje lindandali kalibowo ni kukwembaga. Atamose nayiwonaga kuti nganiyiŵa yinonyile, nambope nalinjile kumwa limo. Pakuŵa mandandaga galiji gatatu, ni ana limo lyakusigalalyo akamwele ŵani? Harvey jwambele une ligongo  jwayiwonaga kuti nganaŵa akombwele kunyakula naga ndili ngomweche ni sala.

Tuli tupite kumsongano wadela, twasimene ni yindu yachilendo. Twayichile kunyumba ja m’bale jwine jwaŵatamaga mwakuŵandika ni Nyumba ja Uchimwene. Pakuŵa ŵandu ŵamtundu wa Chiamisi akusakuwona koga kuŵa kwakusosekwa mnope, ŵamkwakwe ŵa jwakulolela mkuli ŵatuŵichile mesi kubafa. Harvey ŵasalile kuti ngatande une koga ligongo lyakuti ŵatanganidwe. Ku bafaku nayisimene yibigili yitatu. Chibigili chine mwaliji mesi gakusisima, chine gamoto soni chine nganaŵika chilichose. Nambo bafaji jalolegene mnope ni Nyumba ja Uchimwene, kwele abale ŵalinganyaga yine ni yine pakosechela msongano. Myoyo nasalile ŵamkwakwe ŵa jwakulolela mkuli ŵala kuti ambe kalikatani kuti ndende mwakusiŵa pakuŵa bafaji jaliji jamanyasi. Mmalo mwa likatani ŵayiche nacho chipepala chakuwonechelasoni mkati. Naganisisye yakwawula kusyeto nyumba kuti ngawonechela mnope, nambo kwaliji kwana mbata sisyasakaga kusopa. Nambosoni nayiwonaga kuti, ‘Abale ŵali ku Nyumba ja Uchimweneŵa atanganidwe mnope, mwamti nganaŵa amanyilile yakuti ngoga. Ligongo naga ngajoga ni kuti chinakuŵasye achimsyene akunoŵa. Mulimosemo, bola ngambe koga basi.’

Harvey jwayikopochele kuti abale ni alongo ŵajinji ŵamtundu wa Chiamisi yikusiyasawusya kwawula pasogolo mwausimu ligongo lyakuti ngakusakombola kuŵalanga. Pakuŵa chiŵecheto cha Chiamisi chatandite kulembedwa ni yilembo ya Chiloma, yaliji yakusosekwa kwajiganya kuŵalanga abaleŵa m’chiŵecheto chawo. Gelega galiji masengo gekulungwa, nambope jemanjaji ŵatandite kukombola kuŵalanga. Mabuku ga chiŵecheto cha Chiamisi gatandite kusimanikwa cha m’ma 1960 soni mu 1968. Mwamti twatandite kugaŵila Sanja ja Mlonda ja Chiamisi.

Nambo ŵaboma ŵasakaga kuti tugaŵileje mabuku ga chiŵecheto cha Chichainisi basi. Myoyo kuti pakapagwa yakusawusya, Sanja ja Mlonda ja Chiamisi jatandite kulembedwa m’litala line. Mwachisyasyo, mu Sanja ja Mlonda jimo mwasimanikwaga yiŵecheto yiŵili, Chichainisi ni Chiamisi. Ŵandu ŵane paŵawusyaga, twajangaga kuti tukukamulichisya masengo magasiniji pakwajiganya ŵane Chichainisi. Kutandila pandaŵiji, gulu jetu jiŵele jili mkuposya mabuku getu mu chiŵecheto cha Chiamisi pakusaka kwajiganya ŵandu usyesyene.—Mase. 10:34, 35.

Mu yaka ya m’ma 1960 ni m’ma 1970, abale ŵane ŵatendaga ndamo syangakamulana ni malamusi ga Mlungu. Ligongo lyakuti jemanjaji ŵalepelaga kupikanichisya yiwundo ya m’Baibulo, ŵane ŵatendaga ndamo syakusakala mpela kukolelwa, kwemba soona kapena kulya mtesa wa beteli. Myoyo, Harvey jwajendelaga mipingo jejinji pakusaka kwakamuchisya abaleŵa kuti amanyilile mwakusasiwonela Yehofa ndamosi. Mwamti paulendo wine twasimene ni yindu yanayisasile kundanda kula.

Abale ŵaŵaliji ŵakulinandiya ŵachenjile ndamo syawo. Nambo chakutesya chanasa chaliji chakuti abale ŵajinji nganachenga. Soni panyuma pa yaka 20, chiŵalanjilo cha ŵakulalichila chatulwiche mnope kutyoka pa 2,450 kwika pa 900. Yeleyi yaliji yangalimbikasya. Nambope twamanyililaga kuti Yehofa nganaŵa alikamuchisye likuga lyalikutenda ndamo syakusakala. (2 Akoli. 7:1) Pali papitile ndaŵi m’mipingomu mwaswejele, mwamti ni chikamuchisyo cha Yehofa, apano ku Taiwan kwana ŵakulalichila ŵakupunda 11,000.

Kutandila m’chaka cha 1980, twayiweni kuti abale ni alongo ŵa m’mipingo ja chiŵecheto cha Chiamisi aŵele ali mkwawula pasogolo mwausimu. Myoyo, Harvey jwatandite kwakamuchisya abale ŵa Chichainisi. Jwalakwe jwakamuchisyaga achalume ŵele achiŵamkwawo ŵaliji alongo, kuti alijiganye usyesyene. Ngusakumbuchila yaŵasasile Harvey kuti jwaliji jwakusangalala kumwona mundu jumo jwa achalumeŵa ali mkupopela kwa Yehofa kandanda. Nombe une naliji jwakusangalala mnope kwajiganya ŵandu ŵajinji kuti aŵe paunasi wambone ni Yehofa. Nakwete upile wakutumichila yimpepe pa ofesi ja nyambi ja ku Taiwan ni ŵanache ŵaŵili ŵele achinangolo ŵawo najiganyaga Baibulo.

Pa Januwale 1, 2010, ŵamkwangu ŵakunonyelwa Harvey ŵawile ni ulwele wa kansa, mwamti apano ndili jika. Twatemi paulombela kwa yaka 59. Harvey jwatesile undumetume wandaŵi syosope kwa yaka chiŵandika 60. Kusala yisyene, nasoŵile mnope ŵamkwanguŵa. Nambope ngusasangalala kuti natumichile yimpepe ni ŵamkwanguŵa m’yilambo yiŵili. Twalijiganyisye kuŵecheta yiŵecheto yiŵili yakusawusya ya ku Asia, soni Harvey jwakombolaga ni kulemba kwakwe.

Yaka ya pachangakaŵapa, Likuga Lyakulongolela lyasalile kuti mbujile ku Australia, ligongo naliji ndili njekulwipe. Nambo une nayiwonaga kuti ngangusosekwa kutyoka ku Taiwan. Kaneko nakumbuchile yaŵasalile Harvey kuti ngakanaga yalikusalila likuga kuti ndende, mwamti nagambile kunyakuka. Myoyo, natandite kuwuwona umbone wa kuwujila ku Australia.

Apano ngusatumichila ku ofesi ja nyambi ja Australasia. Kumbesi kwa wiki ngusalalichila yimpepe ni abale ni alongo ŵamumpingo wetu. Pandili ku Beteli, ngusaŵa jwakusasangalala kwalosya malo ŵandu ŵayiche ku Beteli ŵakusaŵecheta Chichainisi soni Chijapanisi. Ngwembecheya ndaŵi jele ŵawe chachijimuka. Ngumanyilila kuti Yehofa akumkumbuchilape Harvey, jwele juŵalijiganyisye kuti akakanaga masengo galigose gaŵapochelega.—Yoh. 5:28, 29.