1. ˈMën gɔɔn˗ ˈbha ˗nu ˈwo˗ ga ˈö ˈwo wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈkun ˗kɔ sü ˗a ˗bha?

Ü ˗BHAA ˈka ꞊waa˗ pö «˗gɔmɛndhɛ» ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ˗mën? Gɔɔn˗ ˈbha ˗nu ˗wo wo wɔkɔ waa wo ˗to ˗kɔ ˗nu ˗ga, ˈyö ˈwo wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈkun ˗kɔ sü˗ ˗bha. Pë ˈö kwa ꞊dhegblüdhe Yanita ˈö Edhɔpö ˈö˗ pö, ˗kwaa ga. ˗Ya ˗pö: «˗Dhɛ ˈa˗ ˗bha bhë˗ ˈgü, mɛn ˗nu ˗bhaa ˈka dhebɔ ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö gɔɔn˗ ˗nu ˗ta. ˗Wo ˗an ˗sü ꞊dhɛ ꞊dhuëŋ ˈdhö.» Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Dhukö ˈö Zeta zuni ˗ya ˗pö: «ˈKɔdë ˈbha ˗nu ˗wa ˗pö wo gbö ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo wo ˈˈtʋ ˈto dhebɔ ˗wo ˗bha ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈpë ˈwo dho ˗a pö bhë, ˗a ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö.» ˈˈKɛɛ ˈwɔn kë ˗kɔ suu ˈö bhë ˈyaa ˗bɛ ˗kɔ ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö gɔɔn˗ ˗yö ö ˗bha dhebɔ ˈkun˗ ˈka, ˗a ˗bha. (˗A ˗zɔn Makö 7:13 ˈka.) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, gɔɔn˗ ˗nu ˗dho ˗a ˗kë ꞊dhɛ kö ˗wo kë ˈkɔdë ˗tiaandhö ˗nu ˈka?

2. ˗Men ˈö ˈkɔdë ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa dɔ? ˈYö ˈmën ˗kë?

² Gɔɔn˗ ˈbha ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö kë ˈkɔdë ˗tiaandhö ˈka, ˗a dua ˗mü ˗be kö ˈpë Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗ya kë, ˗a dɔ. ˗A dua ˗mü ˈpö kö ˈpë ˗kë ˈö Zoova ˗yö ˗gɔmɛndhɛ ˗ya waa ˗kɔ ˈö ˗dho ˗ʒiö ˗a ˈka Zoova waa Yesu ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˗an dɔ. ˈMën ˗kë ˈö ˗së kö gɔɔn˗ ˗nu ˈwo pë ˗nu bhë ˗an dɔ? ˗Yö ˗së ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗yö ꞊faan ˈbha nu ˗sü ˈka ˗an ˗dhɛ. ˈYö ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo ˈwɔn ˗së kë˗ ˈka.​—Dhu. 12:48b.

3. ˈMën 1 Kodhɛngtö 11:3 ˈö˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˗gɔmɛndhɛ ˗bha?

³ ˗Bhö 1 Kodhɛngtö 11:3 ˗wo pö. Biblö ˈˈɲan bhë ˗yö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ö ˗bha ˈkɔdhi ˗nu ˈwo dhaŋ˗ ˈgü, ˈö ˈwo ˈˈsɛ ˗ta ˈpö ˗an ꞊baa ˗a ˈka ˗a ˗zɔn. ꞊Waa˗ pö ˗gɔmɛndhɛ kö ˗wo ˗we pë ꞊plɛ ꞊nën˗ ˈka: ˗kɔmɔɔnwɔnbhasü waa yö. Zoova ˈnën ˗tɔ ˈkɔdhi ꞊gban «Dë» ɛɛnˈˈ ˈmɛn ꞊faan ꞊gban ˈdhö˗ ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü ˗yö ˗kë ˈˈkiö ˗nu ɛɛnˈˈ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈka, ˗an ꞊gban ˗dho yö ˈö˗ dɔ ˗an ˗kɔ ˈka bhë, ˗a ˈˈklɔɔn bho ˗a ˗bha. (Wlɔ. 14:10; Efɛ. 3:14, 15) Zoova ˗yö Yesu ˗ya ˗sü ˈka ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗kɔ ˈö Yesu ˗dho kwa kun˗ ˈka, ˗yö ˗dho ˗a ˈˈklɔɔn bho ˗a ˗bha. (1 Ko. 15:27) Zoova ˗yö  dhegɔndë ˗nu ˗ya ˗sü ˈka ˈpö ˗an ˗bha dhebɔ waa ˗an ˗bha ˈnën ˗nu ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗kɔ ˈö dhegɔndë ˗nu ˈwo dho wo ˗bha dhebɔ kun˗ ˈka, ˗wo ˗dho ˗a ˈˈklɔɔn bho ˈpö Zoova waa Yesu ˗an ˗bha.​—1 Piɛ. 3:7.

4. ˗Kɔmɔɔnwɔnbhasü ˗mɛɛn ˈö Zoova waa Yesu ˗an ˗gɔ?

⁴ ˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˈnën ˈkɔdhi ꞊gban ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈ bhë, yö ꞊nën˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗kɔ ˈö˗ ˗bha ˈnën ˗nu dho ˈwɔn ˗nu kë˗ ˈka, ˗a ˗zɔn. ˈYö ˗kɔmɔɔnwɔnbhasü ˗ya ˗gɔ kö ˗ya kë ˗wo ˈto˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈˈpiʋ̈. (Is. 33:22) ˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ Yesu ˈnën kletiɛn ˗nu ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈ bhë, yö ꞊de ˈpö ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈtɔŋ˗ dɔ kwa ˗ta kö ˗ya kë ˈkwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü.​—Ga. 6:2; Kodh. 1:18-20.

5. ˗Kɔmɔɔnwɔnbhasü ˗mɛɛn ˈö ˈkɔdë ˗nu ˈö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈwo kletiɛn ˈka ˗an ˗gɔ? ˈˈKɛɛ ˗a ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗mën?

⁵ ˈKɔdë ˗nu ˈö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈwo kletiɛn ˈka ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈwo ˈtɔŋ˗ ˈbha ˗nu dɔ ˗an ˗ta ꞊dhɛ Zoova waa Yesu ˗an ˈdhö. (Wlɔ. 7:2; Efɛ. 6:4) ˈˈKɛɛ ˗an ˗bha ˗wogbiŋdhɛ ˗naan ˗yö ˗dhö. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈTɔŋ˗ ˗nu ˈwo dho ˗an dɔ, ˗an ˗gɛn dua ˗mü kö ˗yö ˗gban ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈö ˈwo ˗Zlan ˗Wo ˈgü ˗an ˗ta. (Prov. 3:5, 6) ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˈkɔdë ˈbha dua ˈyaa ˗mü kö ˗yö ˈtɔŋ˗ dɔ mɛn ˗nu ˈö ˈwaa˗ ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈka ˗an ˗ta. (Wlɔ. 14:4) ˗An ˗bha ˈnën ˗nu ꞊wa kë ˈkpii˗, ˗wa ˈgo ˈkɔɔ˗, ˗wo ˗dho ˗an ꞊bhlëë ˗ya ˗kplawo, ˈˈkɛɛ ˈwaa ˗an ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗kɔ ꞊löö ˈzü.​—Mat. 19:5.

6. ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˗yö ˗gɔmɛndhɛ ˗ya?

⁶ Zoova ˗yö ˗gɔmɛndhɛ ˗ya ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈkɔdhi ˗dhɔ ˗ya ˗kë. Gbɔɔdhe ˈö go ˗a ˈˈpiʋ̈ yö ˗mü. Mɛn ˈbha ˗ya kë ˈkɔdhi ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈, ˗ya ˗kë ˈö Zoova ˗bha ˈkɔdhi ˗yö ˈwaannu ˈö ˈwɔn ˗nu ˗wo ˗kë wo ˗naan ˈka ˗a ˈgü. (1 Ko. 14:33, 40) ꞊Ya kë ꞊dhɛ Zoova ˈyii mɛn ˈbha ˗ya ˗be ˗a ˗bha ˈkɔdhi ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈, ˗bhluubhludhe ˗dho ˗da ˗a ˈgü ˈö zuʋ̈niidadhe ˈyaa kë ˗a ˈgümɛn ˗nu ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan do ˈö ˈdhö ˈyö ˗tɔ mɛn ˈö dho ˗a pö ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˈwɔn ˈbha kë, ˈö ˈˈdhiʋ̈sü ˗an ˈka, mɛn ˈbha ˈyi ˈdho ˗a dɔ ˗be.

7. Zoova ˗ya ˗pö Efɛzö 5:25, 28 ˈgü ꞊dhɛ gɔɔn˗ ˗nu ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ wo ˗bha dhebɔ ˗nu ˗ta ˗ee?

⁷ ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ꞊nën ˈö ˗Zlan ˈö˗ ˗kë mɛn ˈbha ˗ya ˈkɔdhi ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˈka, ˈmën ˗kë ˈsa ˈö dhebɔ ꞊vadhɛ ˈwo˗ pö ꞊dɛɛ ꞊dhɛ ˗an ꞊gɔn ˗nu ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ ˗an ˗ta ˈö ˈwo ˗an kun ˈya˗? ˗Yö ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ gɔɔn˗ ꞊vadhɛ ˈwaa Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˈö ˈwo ˗gban ˈkɔdhi ˗bha, ˗an dɔ. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˗wo ˗to wo dë ˗nu wɔkɔ ˈˈpiʋ̈ ˗sü fiëë˗ ˗bho ˗to ˗a ˗bhaa ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗bha. Gɔɔn˗ ˈbha ˗nu ˗wo ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ wo ˗bha dhebɔ ˗nu ˗ta kö ˗wo kë wo ˗de ˈgü ˗së. Gɔɔn˗ ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ ö ˗bha dhebɔ ˗ta kö˗ ˗bha dhebɔ ˗ya ꞊bhlëë ˗ya ɛɛnˈˈ ˈzü kö ˗ya ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ yö ˈnën ˗tɔ «gɔɔn˗.» ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ ö ˗bha dhebɔ ˗ta kö˗ ˗dhɔ ˗yö ö ˗bha dhebɔ kë, ˈˈkɛɛ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗zëwo ˈö˗ ˗kë ˈö ˗suö ˗a ˗gɔ. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö bɔ ˗a ˈˈsuʋ̈ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗ta, ˈö˗ ˗kɔ ˗yö ˗ʒiö ˗a ˗gɔ. * Gɔɔn˗ ˗nu ˈö ˈwo wo ˗zota, ˈwo ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ suu bhë ˗a ˈdhö ˈyaa ˗së. ꞊Waa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ꞊bhlëë ˈö ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa ˗ya wo ˗bha dhebɔ ˗nu ˗bha, ˈwaa˗ ˗ya ˗bha. ˗A bho ꞊nën ˈö ˈwo˗ wo ˗bha. ˈYö ˗kɔ ˈö Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo ˈwɔn ˗nu kë˗ ˈka, ˈyaa ˈˈdhʋ̈.—Efɛzö 5:25, 28 ˗wo pö.

8. Dhegɔndë ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë ˈkɔdë ˗tiaandhö ˗nu ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁸ Dhegɔndë ˗nu ˗wa ʒiö ˗kɔ ˈö Zoova waa Yesu ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë ˈkɔdë ˗tiaandhö ˗nu ˈka. ˈˈKlʋʋsë ˗nu ˈö Zoova waa Yesu ˗wo ˗an ˗zɔn, ˗kwaa ꞊plɛ ˗ga kö ˗kɔ ˈö ˈkɔdë ˗nu ˈwo dho ʒiö ˗an ˈˈpiʋ̈ wo ˗bha ˈkɔdhi ˈgü, ˈkwa˗ yö.

9. Zoova ˗yö ˗desütɩtɩsü ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ⁹ ˗Desütɩtɩsü. Zoova ˗yö ꞊kpɔɔsü ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn ꞊gban ˗ta ˈˈkɛɛ˗ ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wa ˈwɔn blɛɛˈˈ, ˗yö ö ˈˈtʋ ˗to ˗an ˗bha. (ˈWun. 18:23, 24, 32) ˗Yö ˗we ˗a ˗bha kö mɛn ˗nu ˈwo˗ ˗kɔ ꞊löö ˗wo wo ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ blɛɛˈˈ. (1 Rois 22:19-22) Zoova ˗yö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈˈkɛɛ ˈyaa˗ pö ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈkwa dho ˗a kë ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö ˈgü ˗yö ꞊mɔɔn ˈkwëë˗. Pë ˈö˗ ˗kë ˗ʒian ˈyö ˗tɔ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈö ˈwɔn yaa ˗dhii ˈdhö ˗an ˗bha, ˗an ˗takun ˗sü kö ˗wo ꞊mɔɔn ˗a ˗dhɔkësü ˗bha. (Ps. 113:6, 7) Biblö ˗yö Zoova ˗zɔn ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ «mɛn ˗takunmɛn» ˈdhö. (Ps. 27:9; Ebl. 13:6) ˗Gblüdë Davi ˗kun ˗a ˈwɔn dɔ ˗ni ˈgü ꞊dhɛ pë ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˈˈpɛpɛ ˈö ˗an ˗kë bhë, ˗yö ˗an kë Zoova ˗bha ˗desütɩtɩsü ꞊nën˗ ˈsaa˗ ˈgü.​—2 Sam. 22:36.

10. Yesu ˗yö ˗desütɩtɩsü ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁰ ˗Kwa Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˈnën ˈö ˗tɔ Dëmɛn waa˗ ˗bha ꞊klaŋ ˗nu ˗Gɔmɛn, ˗yö ˗an ˗gɛn ˗zu. ˈPë ˗kë ˈö Zoova ˗yö ˗we ˗a ˗bha kö ˗kwɛzlan bhë ˗yö kë Biblö ˈgü, ˗a ˗gɛn do ˈnën ˗tɔ ˗mën? ˈYaa ˗za ˈgü ꞊dhɛ ˗ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ, ꞊ii kö ˈkɔdë ˗nu ˗wo ˗gleŋ ˗së ˈsü ˗a ˗bha. Yesu yö ꞊dede ˗ya ˗pö: «ˈWɔn zaɔn ꞊në ˈa˗ nu ka ˗dhɛ bha kö ˈka˗ kë ˈpö ꞊dhɛ n ˈdhö.» (Zan 13:12-17) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Yesu ˗duɛ ˗kun ꞊bhlëësü, ˈyii ˈˈwɩ˗ ˗bha kö mɛn ˗nu ˗wa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwo. Yö ꞊nën mɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈ʒiöwo.​—Mat. 20:28.

11. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkɔdë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ sü Zoova waa Yesu ˗an ˗bha ˗desütɩtɩsü ˗bha?

¹¹ ˗Gleŋ ˈö go˗ ˈgü: ˈKɔdë ˗nu dua ˗mü kö ˗wo wo ˗de ˈsü ˈˈtɩtɩ ˈwɔn suu ꞊va ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗An dua ˈyaa ˗mü kö ˗wa pö ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dho ˗a kë, ˗a ꞊gban kë ˗së. ˗An ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗wo wo ˈˈtʋ ˗to ˗an ˗bha ˈkö ꞊dee ˗an ˗wo ˈyaa ˗bɛ ˗an ˗bhaa ˗bha. Kwa ꞊dhegblüdhe Maale ˈö Zeta zuni ˗ya ˗pö: «Yaa n ꞊gɔn yi ˗wo ˈyaa ꞊mɔɔn ˈˈkwëë yi ꞊gban ˈka. ˈˈKɛɛ ˈa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ n ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈö n ꞊bhlëë ˗ya ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ꞊yaa˗ pö ˈö ˈwɔn ˈbha kë ˗yö n dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈö ö ˗zota ˈpë ˈa˗ pö bhë ˗a ˈgü ˗së ˈka kö ˗yö ꞊tun ˈwɔn ˗nu kë ˗ni.» ˈKɔdë ˈö ö ˗de sü ˈˈtɩtɩ, ˗yö ˗we ˗a ˗bha kö ˗yö ˈˈkwɛnŋdhö ˗yö ˗nu kë, ˈkö ꞊dee ˗dhɛ ˈö˗ ˗bha mɛn ˗nu ˗bhaa ˈgü dhebɔ ˗nu ˗bha yö ˗mü. ˈˈKɛɛ ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. ˗Mën ˗wɔn ˈgü? Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Dhasɛdhö ˗ya ˗pö: «˗Dhɛ ˈa go˗ ˗bha bhë˗ ˈgü, gɔɔn˗ ˈbha ˗ya ö ˗bha dhebɔ ˗takun, ˗ya ˈtɛɛ˗ ˗nu ɛɛnˈˈ ˈkɔdhɛ ˈˈzu, ˗a ˗mɛn ˗nu waa˗ ˗yayoo ˗nu ˗wa dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈˈni ‹gɔɔn˗ ꞊dede› ˗mü ˗a ˈka. ˗Wo ˗dho ˗a pö ꞊dhɛ ˗a ˗kɔ ˈyaa ꞊mɔɔn ˗a ˗bha dhebɔ ˗bha.» ꞊Ya kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗wo wo ˗zota  ˈˈdhʋ̈ ˗dhɛ ˈö ˈka˗ ˗bha bhë˗ ˈgü, ka ˗zo ˈya ˈdho bhɔ ꞊dhɛ Yesu ˗yö ö ˗bha ꞊klaŋ ˗nu ˗gɛn ˗zu ˈkö ꞊dee yö ˗dhɛ ˈö bhë ꞊dhuëŋ ˗nu ˗bhaa ˗mü. ˈKɔdë ˗tiaandhö ˈyaa ö ˗zota ˗kɔ ˈö dho ˗a kë˗ ˈka kö mɛn ˗nu ˗wa pö ꞊dhɛ yö ˈnën ˈö ˈˈgbɩɩ˗ ˗a ˈgü. ˈWɔn ˈö ö ˗zota ˗a ˈgü ˗ʒian ˈyö ˗tɔ ˗kɔ ˈö dho ˗a kë˗ ˈka kö˗ ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo kë wo ˗de ˈgü ˗së. ꞊Ya ˈgo ˗desütɩtɩsü ˈgü, ˈˈklʋʋsë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗mɛɛn ˈö ˈkɔdë ˗tiaandhö ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa ˗zɔn?

12. ˗Dhɔ ˗yö Zoova waa Yesu ˗an ˗blü ˗mën kë ˗sü ˗bha?

¹² ˗Dhɔ. ˗Dhɔ ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˈö Zoova ˗ya ˗kë, ˗a ˈgü. (1 Zn. 4:7, 8) ˗Yö ˗bɔ ö ˈˈDhiwo ˈö ˗bɛn zë ˗sü ˈka waa ö ˗bha ˗kɔlokota ˗an ˗ta ˈö ˗zuugü ˗bhöpë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha, ˗a nu kwa ˗dhɛ ˗dhɔ ˈgü. ˗Yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ˗a ˗pö kwa ˗dhɛ ˗sü ˈka ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˈYö ˈwɔn ˗dhɛ ˈö ˗gban kwa bunbhapë ˗nu ˗bha ꞊wɛ, Zoova ˗ya ˗kë ꞊dhɛ? ˗Yö «pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ suu ˗nu kwa ˗dhɛ ˗sɔbhɛɛ ˗bha kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa kwa ˈˈdhia bho˗ ˈgü.» (1 Tim. 6:17) ˈKwa ˈwɔn yaa kë ˗yö ˈwɔn ˗bho kwa ˈgü, ˈˈkɛɛ kwa ˗dhɔ ˈyaa bo ˗a kë ˗sü ˈka. ˗Dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë bhë, ˗yö ˗gɔtadhɔpë ˗nu kwa ˗bhaa ˈka. Yesu ˗zë, ˗dhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˈö˗ ˗kë ˗a ˈˈsinman ˈˈyɔɔ ˈyaa ˈdhö bhë, ˗yö ö ˗de ˗nu kwa ˗wɔn ˈgü. (Zan 3:16; 15:13) Mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo to ˗klu ˗sü ˈka Zoova waa Yesu ˗an ˗bha, pë ˈbha ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗ya kë kö ˗an ˗dhɔ ˗yö bo ˗an kë ˗sü ˈka.​—Zan 13:1; Wlɔ. 8:35, 38, 39.

13. ˈMën ˗kë ˈö ˗së kö ˈkɔdë ˗nu ˗wo ˗dhɔ ˗zɔn wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ? (Kpɔɔˈˈ ˈkɔnën «Gɔɔn˗ ˈö dhe sü ˗dɛɛ ˈgü ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö˗ ˗bha dhebɔ ˗ya ꞊bhlëë ˗ya?» ˗bha ˈpö.)

¹³ ˗Gleŋ ˈö go˗ ˈgü: Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkɔdë ˗nu ˗dho ˗a kë, ˗dhɔ dua ˗mü kö ˗yö kë ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈMën ˗kë ˈö ˗së kö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈? Bɔmɛn Zan ˗yö dhɛɛˈˈ bhë ˗a ˗yɔ ˗bɔ, ˈö˗ pö: «I dheebhang [ɛɛnˈˈ i ˗bha ˈkɔdhigümɛn] kö i ˈˈyan ˈdhö˗ ˗bha yö ˗zë ˗dhɔ ˈyii i kë, ˗Zlan ˈkö ˈbhaa˗ yö ˗a ˗dhɔ ˗dho i kë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?» (1 Zn. 4:11, 20) Dhegɔndë ˈö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɔ ˗ya kë, ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗yö ʒiö Zoova waa Yesu ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗a dua ˗mü kö ˗yö ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗takun kö ˗wo ꞊ɲɔɔn ˗Zlan ˗bha, kö ˗wo kë wo ˈflëë˗ ˈgü, ˈgo mü ˈzü ˗a dua ˗mü kö ˗yö ö ˗zokë ˗an bunbhapë ˗nu ˈgü. (1 Tim. 5:8) ˗Yö ˗dho ö ˗bha ˈnën ˗nu ꞊klaŋkë ˈö ˗an ꞊dɔɔ ˈpö. ˗Kɔ ˈö ˗dho ˗a kë˗ ˈka kö ˗a këwɔn ˗nu ˗wo Zoova ˈtɔ bhɔ, kö ˗wo ˈwɔn ˗së kë ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊nën ˈö dho ˗a ˗ʒiaan  mɛɛnˈˈ ˗kplawo. Pë ˈö ˈkɔdë ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë, ˗kwa ʒiö ˗an ˈgü do do, kö ˗kɔ ˈö ˈwo dho ʒiö ˗a ˈka Zoova waa Yesu ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˈkwa˗ dɔ.

14. ˈKɔdë ˗nu ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo ꞊ɲɔɔn ˗Zlan ˗bha?

¹⁴ ˗An dua ˗mü kö ˗wo ˗zuugü ˗bhöpë nu wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ. Yesu ˗kun ˈö ˗zota ˗ni ˈgü ˗kɔ ˈö dho ˗a kë˗ ˈka kö ˗yö ö ˗bha ꞊klaŋ ˗nu ˗bha ˗zoyödhe ˗dadhiʋ̈ ˗a ˈgü, ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ Dë ˗ya kë˗ ˈka bhë˗ ˈdhö. (Mat. 5:3, 6; Mak. 6:34) ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈpö pë ˗blɛɛsü ˈö ˈkɔdë ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë ˈyö ˗tɔ ˗zuugü ˗bhöpë ˗nu wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗sü. (Deut. 6:6-9) Waa wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wa ˗Zlan ˈˈDhiwo ˗wo pö ˗waa draanˈˈ, ˗wa ˈdho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˗wa ˈwɔn ˗taɔŋ ˗së pö, ˈgo mü ˈzü ˗waa kë kö ˗mlɛɛn ˗së ˗yö kë waa Zoova ˗nu wo ꞊zinŋ ˈgü, ˈyö ˈwo dho ꞊mɔɔn ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha.

15. ˈMën ˈkɔdë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë kö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo kë ˗wo ˗de ˈgü ˗së?

¹⁵ ˗An dua ˗mü kö ˗wa kë kö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗wo kë wo ˗de ˈgü ˗së. Zoova ˗ya ˗zɔn mɛn ꞊gban ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ ꞊dhɛ Yesu ˗dhɔ ˗ya ˗kë. (Mat. 3:17) Yesu ˗ya ˗zɔn ˈpö ꞊dhɛ ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗a këwɔn ˗nu waa˗ ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗kɔ ˗nu ˈgü. ˗A ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ꞊dee ˗wa ˗pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë. (Zan 15:9, 12, 13; 21:16) ˈKɔdë ˗nu ꞊dee ˈpö ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˗an këwɔn ˗nu ˈgü. ˈYö ˗a ˗zɔn ˗kɔ do ˈbha ˈö ˈdhö ˈyö ˗tɔ Biblö ˗draan ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗sü. ˗An dua ˗mü ˈpö kö ˗wa pö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈö ˗an ˗wɔn ˈdhö ˗an ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈyi ˈdho kë ˈya˗, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗an ˗gbiö ˈgü ˗gan mɛn ꞊gban ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈.​—Prov. 31:28, 29.

16. ˗Mën ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö ˈkɔdë ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë? ˗Wo ˗dho ˗a kë ˗naan ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁶ ˗An dua ˗mü kö ˗wo wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu bunbhapë ˗nu ˈˈɲan bhɔ. Pë ˗nu ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈdhö kun ˗a ˗bha, Zoova ˗ya ˗nu ˗an ˗dhɛ. ˗Ya ˗nu ˗an ˗dhɛ ˗ʒiaanwo ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈwaa kun ˈwɔn man ˗ni ˈgü ˗a ˗ta, ˗a ˈka. (Deut. 2:7; 29:5) Zoova ˗yö pë ˗nu ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈpö ꞊dɛɛ ˗an ˗nu kwa ˗dhɛ. (Mat. 6:31-33; 7:11) Yesu ˗yö ö ˗bha ꞊klaŋ ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗gba ˗kɔ do bhë˗ ˈgü ˈpö. (Mat. 14:17-20) Mɛn ˗nu ˈö ˈwaa kun wo ˈflëë˗ ˈgü, ˗yö ˗an ˈbha ˗nu ˈˈdhɛ ˗kë. (Mat. 4:24) ˈKɔdë ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wö kë Zoova ˗dhɛ ˗së, ˗an dua ˗mü kö ˗wo wo ˗zokë wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗an dua ˗mü kö ˗wa kë ˗naan ˈka. ˗An dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va kë yö kë ˗sü ˈgü, kö ˗an ˗zo ˗yö bhɔ ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗takun ˗sü ˈka kö ˗wo ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha, kö ˗wo kë wo ˗de ˈgü ˗së.

17. ˈWɔnzuan ˗mɛɛn ˈö Zoova waa Yesu ˈwo˗ to kwa ˗gɔ ˈö ˗gban mɛn ꞊klaŋkësü waa mɛn ˈˈklʋbhosü ˗bha?

¹⁷ ˗An dua ˗mü kö ˗wo ˗an ꞊klaŋ kë. Zoova ˗yö kwa ꞊klaŋ ˗kë ˈö kwa ˈˈklʋbho kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˈgü. (Ebl. 12:7-9) Yesu ˗yö mɛn ˗nu ˈwo kun ˗a ˗kɔ ꞊löö ˗an ꞊klaŋ ˗kë ˗dhɔ ˈgü ˈpö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö˗ Dë ˗ya kë˗ ˈka, ˗a ˈdhö. (Zan 15:14, 15) ˗Yö ˗dhioo ˈˈgbɩkɩgbɩkɩ ˗nu ˗dɔ ˗an ˗ta yi ˈbha ˗nu ˈka, ˈˈkɛɛ ˗ya ˗kë ˗dhɔ ˈgü. (Mat. 20:24-28) ˗A ˈwɔn ˗ya  ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔnyaa ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, ˈö ˈwɔn ˗yö zë kwa ˗gɔ.​—Mat. 26:41.

18. ˗Mën ˈö ˈkɔdë ˗tiaandhö ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo ʒiö ˗an ˗ta?

¹⁸ ˈKɔdë ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo Zoova waa Yesu ˗an ˗kɔ ˈˈpiʋ̈ kë, ˗wo ˗ʒiö ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˈwɔn yaa ˗nu ˗ta. ˈWaa «꞊gbɔɔn» ˗an ˗ta kö ˗tosɛta din˗ ˗yö ˗shiö ˗nu ˈgü. (Kodh. 3:19) Pë ˈwo˗ ˗kë ˗ʒian ˈyö ˗tɔ ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö Gadhatö 6:1 ˈgü, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü. ˗Wo wo ˈgü ˗dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗wo wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗takun kö ˗wo ˈto ʒiaan ˗së ˗ta «˗wo ˈˈnɛɛnnɛn» ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka. ˈYö ˗an ˗zo ˈyaa bhɔ ꞊dhɛ woo ꞊dee ˈpö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ˗an ˗bha. ˗Wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ꞊klaŋ kë ˗kɔ ˗së ˈnën ˗tɔ ˈwɔnzuan ˗së ˗zɔn ˗sü, ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Yesu ˗ya kë˗ ˈka ˗a ˈdhö.​—1 Piɛ. 2:21.

19-20. ˈKɔdë ˗nu ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo ˗da ˈwɔn ˈbha ˗ʒian ˗ta, ˗wo ˗dho ʒiö Zoova waa Yesu ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁹ ˗An dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo wo ˗zota woo dosɛnŋ wo ˗wɔn ˈgü kö ˗wo ˈwɔn ˗nu kë. Pë ˈö dho kë ˗së mɛn wɛɛˈˈ ˗nu ˗bhaa ˈka ˈnën Zoova ˗ya kë. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˈYii ˗tosɛta nu kwa ˗dhɛ ˗a ˗dea ˈwɔn ˗së ˈgü. ˗Ya ˗nu kwa ˗dhɛ kö zuʋ̈niidadhe ˈö ˗tosɛta kë ˗sü ˈgü, ˈkwa˗ din˗ dɔ ˈpö. Mɛn ˈbha ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be kö ˗yö ˈˈgbɩɩdhɛ ˗wɔ ˗a ˗ta kö ˗yö ö Gbö nu kö ˗yö kwa ˗bha ˈwɔn yaa ˗nu ˗bhawɔn ˈto. Yö ꞊dede ˗yö ˗we ˗a ˗bha kö ˗yö ˈˈsaa˗ bhë˗ bho kwa ˗bha ˈwɔn ˗së ˈgü. Pë ˈö dho mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗blɛɛsü ˈnën Yesu ꞊dee ˗ya ˗kë. (Wlɔ. 15:3) ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Yö ö ˗kwaa ö ˈˈtɛɛpasü ˗zü kö ˗yö mɛn kpö ˈbha ꞊klaŋ kë.​—Mak. 6:31-34.

²⁰ ˈKɔdë ˗tiaandhö ˗nu ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ pë ˗nu ˈö ˗an kë ˗sü ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wa kë, ˗a do ˈnën ˗tɔ ʒiaan ˗së ˗zɔn wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ ˗sü. ˈYö yö ˗dhɛ ˈö bhë, ˗wa ˗sü wo ꞊faan ˈka. ˈWaa ˗da ˈwɔn ˗nu ˗ʒian ˗ta ˈˈdhʋ̈ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗an dua ˗mü kö ˗wo ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta ɛɛnˈˈ ˈzü ˈwaa ˈwɔn ˗nu kë ˗an kë ˗dhɔ dosɛnŋ ˗bha. ˗Wo wo ˗kwaa Zoova ˗zü kö ˗yö ʒiaan ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. * (Prov. 2:6, 7) ꞊Waa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwaa wo ˗zota woo dosɛnŋ wo ˗wɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗wo ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ˗wo wo ˗zota mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˗wɔn ˗së ˈgü ˈpö.—Fdh. 2:4.

21. ˈMën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˗dhɛ ˈö yö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü?

²¹ Zoova ˗yö yö ˈˈgbɩɩ˗ nu ˗sü ˈka ˈkɔdë ˗nu ˗dhɛ. ˈYö ˗kɔ ˈö ˈwo dho yö ˈö bhë ˗a kë˗ ˈka ˗wo ˗dho ˗a ˈˈklɔɔn bho ˗a ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈkɔdë ˗nu ˗wa wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˗wa ˈto ˈwɔnzuan ˈö Zoova waa Yesu ˗wa to bhë ˗an ˈˈpiʋ̈, ˗wo ˗dho kë ˈkɔdë ˗tiaandhö ˗nu ˈka. Dhebɔ ˗nu ꞊de ˈpö yö ˈö Zoova ˗ya nu ˗an ˗dhɛ ˈkɔdhi ˈgü ˗waa kë ˗së ˈka, ˗an ˗bha ˈkɔdhi ˈwaannu. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö dhebɔ ˗nu dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo wo ꞊gɔn ˗nu ˗bha ˗kë ˗an ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈ ˗sü yö ˗a ˈka? ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈwo dho bɔ ˗an ˈgü? ˈWɔn ˗gɔ ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˗dhɛ ˈö yö˗ ˈˈpiʋ̈ ˗dho dhɛɛˈˈ ˗nu bhë ˗an ˗yɔ bɔ.