Ir al contenido

Ir al índice

KJOAʼMIYA XI CHOTʼAYA 6

Jé xʼin xi jko̱ tíjnale je chjoón

Jé xʼin xi jko̱ tíjnale je chjoón

“Je xʼin ngʼajko̱le chjoónle” (1 COR. 11:3).

KJOAJNDA 13 Choa̱ xi tsakʼéjnaná Cristo

XI TÍNCHJA̱NI *

1. Jméni xi kuenta sʼin jngo tichjaa kʼiatsa kui tísíkjaʼaitsjen ʼya xi kuixankao.

JÉ Jesús xi jko̱ tíjnaná ngatsʼiaa xi chjotale Cristo maa, kʼoa nʼio nda sítjoson je xá xi kjinele nga jko̱ tíjna. Tonga kʼianga jebixan jngo chjoón, jé xʼinle xi jko̱ bʼejnale, kʼoa nga chjotajée ma je xʼinle alikui choa ñʼai male. Kʼiatsa tosʼa tinikjaʼaitsjain tsa kuixankoai kʼoa tsa mai jngo ndsʼee, ndatjín nga si̱kjaʼaitsjenjin jebi: “Jósʼin bakó ndsʼee jebi tsa nda sitjoson je xále nga jko̱ kʼoéjna. A kui ngisa tsjoále kjoandosin nga je Jeobá síxále. Kʼiatsa tsín kʼoasʼín ndʼaibi, jósʼin ʼbeña tsa kʼia nda sitjoson je xá xi kjinele kʼianga jekuixainjin”. Tonga je tichjaa kʼoati machjén nga i̱ kuitso: “Jméni xi tjínnele sʼian an nga nda kuiyuijin kʼianga jekuixainjin. A tsejtaña kʼoa a nda chjotaña. A nʼio tíjna je kjoamakjainna xi kao Jeobá” (Ecl. 4:9, 12). Tsa nda sikjaʼaitsjen jmeni xi sʼin jngo chjoón kʼianga kjesa bixanjin, tsjoa sʼe̱ kon kʼianga jekuixan.

2. Jmé xi chótʼayajiaan i̱ kjoaʼmiya jebi.

2 Millón mani je tichjaa xi nda choa̱ batío nga sítjosonle je xʼinle. Tsjoa sʼe tokoán nga ñatjen nixá kao je tichjaa xi kʼoasʼín, kʼoa bʼailee kjoanda nga kixi fitʼale Niná. I̱ kjoaʼmiya jebi kui chótʼayajiaan nga jan koya jebi: “Jméni xi ñʼai ma sakʼoale je yánchjín kʼianga jebixan. Ánni nga sítjosonnile je xʼinle, kʼoa jméni xi bakóyale xi xʼin kao xi yánchjín je choa̱le Jesús, Abigaíl kao María, xi na̱le koanni Jesús”.

JMÉNI XI ÑʼAI MA SAKʼOALE JE YÁNCHJÍN

3. Ánni nga kjoa sʼenile ngatsʼi je xi bixan.

3 Nʼio naskánasʼin tíjna je kjoabixan, nga̱ tʼatsʼe Jeobá nroani, tonga sakʼoaa likui kʼoasʼin bitjosonná nga̱ chjotajée maa (1 Juan 1:8). Kuinga kʼoatsoni je Énle Niná nga toxá kjoa sʼe̱nile je xi bixan (1 Cor. 7:28). Chótʼayajinla kʼaa jmeni xi ñʼai male je yánchjín.

4. Ánni kʼoasʼin síkjaʼaitsjen kʼani je yánchjín nga tsín chjí skoe̱kon yaole kʼiatsa xʼinle sitjosonle.

4 Tjínkʼa je yánchjín xi kʼoasʼin síkjaʼaitsjen nga choa chjí skoe̱kon yaole kʼiatsa xʼinle sitjosonle. Je Marisol, xi ya Estados Unidos tísíjchá yaole, itso: “Ya jñani koanjchínga, kʼoaʼmile ngantsjai je xi yánchjín nga tongóson xi xʼin kao xi yánchjín. Tonga ʼbeña nga kʼoasʼin tjínndajinle je Jeobá nga je xi xʼin xi jko̱ kʼoéjnale yaniʼya kʼoa nga tjínnele sitjoson je xi chjoón ma. Tonga je chjoón kʼoati tjínnele sa̱kóle kjoaxkóntokon. Ningalani ʼbe jebi, alikui tongantsjai nga choa ñʼai mana nga sitjosoan nga̱ kjaʼaísʼin síkjaʼaitsjen je chjota”.

5. Jósʼin síkjaʼaitsjen kʼa chjota tʼatsʼe je yánchjín.

5 Tjínkʼa je chjota xi kʼoasʼin síkjaʼaitsjen nga ngisa choa chjíle je yánchjín tikʼoajinni je xi xʼin. Tobʼelañá, je tichjaa xi Ivón ʼmi, xi ya Sudamérica tsʼe, itso: “Ya jñani tsʼan, jé xi xʼin títjon kjen kʼoa skan kjen je xi yánchjín. Saʼnda nga sʼa ʼndí kjoan je xtiyánchjín jé bʼénda tsojmi kʼoa jé sítsje ndʼia. Kʼoa je xtixʼin, jé na̱le bʼéyale tsojmi kʼoa tsa maije̱ je xtiyánchjín ndichja, kʼoa kʼoaʼmile nga je xi ngisa nʼio chjíle ya yaniʼya”. Jngo tichjaa xi Yingling ʼmi, xi Asia tsʼe, itso: “Je én xi nʼio síchjén chjota ya jñani tsʼan kʼoatso nga je xi yánchjín alikuikjoan machjén nga nʼio chjine koa̱n kʼoa tsa jme xá xi koa̱nle sʼin. Jé chjoón kjinele kʼoasʼín ngayeje je xá xi tjín ya yaniʼya kʼoa tsínle ʼnde nga jme kjoafaʼaitsjen tsjoále je xʼinle”. Jngo chjota xi tsín bakó kjoatsjoacha kʼoa xi tsín kʼoasʼín jotso je Biblia ñʼai male je chjoónle, alikui je Jesús kjenngile kʼoa alikui sasénle je Jeobá jmeni xi sʼín (Efes. 5:28, 29; 1 Ped. 3:7).

6. Jméni xi machjén nga sʼin je yánchjín nga simiyo je Jeobá.

6 Tojosʼin tsaʼyaa ya kjoaʼmiya xi jejaʼato, je Jeobá kui xi mele nga je xi xʼin koa̱njngíʼa je familiale, nga kuitsoyale xi tʼatsʼe Niná kʼoa nga koasenkao nga nda sa̱tío kon (1 Tim. 5:8). Je tichjaa xi jechixan, kʼoati machjén nga nyaon nyaon kʼoasjeʼa nichxin nga kʼoexkia je Énle Niná, nga sikjaʼaitsjenjin jme xi kʼoexkia kʼoa kʼoetsʼoale je Niná. Sakʼoajin ñʼai koa̱nle nga̱ nʼio tse xá tjínle ya yaniʼya. Tsakui nichxin kʼoasʼin sikjaʼaitsjen nga tsín koa̱nʼale nga kʼoasʼin skótʼaya, tonga nʼio tjínle kjoandosin nga kʼoasʼin. Nga̱ je Jeobá kui xi mele nga simiyo nga jngó jngó je choʼndale (Hech. 17:27).

7. Jméni xi koasenkao je chjoón nga ngisa choa ñʼai koa̱nle nga skoe̱xkón kʼoa sitjosonle je xʼinle.

7 Sakʼoajin ñʼai koa̱nle je chjoón nga sitjosonle je xʼinle nga̱ chjotajée ma. Tonga ngisaa choa ñʼai koa̱nle kʼiatsa koa̱njinle ánni nga tjínnenile skoe̱xkón kʼoa sitjosonle je xʼinle.

ÁNNI NGA SÍTJOSONNILE JE XʼINLE JNGO CHJOÓN

8. Tojo tso Efesios 5:22-24, ánni bexkónni kʼoa sítjosonnile je xʼinle jngo chjoón.

8 Je chjoón sítjosonle kʼoa bexkón je xʼinle, nga̱ kui xi mele je Jeobá nga kʼoasʼin (tʼexkiai Efesios 5:22-24). * Be nga kjoanda tsʼeni nga kʼoatsole je Jeobá kʼoa kuinga tsjoake nga kʼoatsonile (Deut. 6:24; 1 Juan 5:3).

9. Jósʼin bichómani nga bexkón xʼinle je chjoón kʼoa sítjosonle.

9 Je kjoafaʼaitsjen xi tjín sonʼnde kʼoatso nga tsín koa̱n sitjoson je kjoatéxomale Jeobá je yánchjín kʼoa nga tsín koa̱n sitjosonle je xʼinle, nga̱ tsa kʼoasʼin nʼio nangi koatio. Tonga je xi kʼoatso alikui be jokji tsjoakená je Niná. Je Jeobá nʼio chjí bekon yánchjín, kʼoa alikuijin kʼia kʼoakuitsole nga kui kʼoakatasʼín jmeni xi nangi sikatío. Nda batio ya yaniʼya kʼianga sítjoson je chjoón jmeni xi tsole je Jeobá (Sal. 119:165). Kʼoa nga kʼoatsole nga skoe̱xkón je xʼinle kʼoa nga sitjosonle nda batio ya yaniʼya je xʼinle kao xtile.

10. Jméni xi bakóyaná jotso je Carol.

10 Je chjoón xi sítjosonle kʼoa bexkón je xʼinle bakó kʼianga tsjoake kʼoa bexkón je Jeobá, nga̱ jé Jeobá xi kʼoasʼin tsakʼéndajin nga jko̱ kʼoéjna je xi xʼin ma ya yaniʼya. Je Carol, xi ya Sudamérica tsʼe, itso: “ʼBeña nga sakʼoa tsín kuitjosonle je xʼinna je xá xi kjinele. Tonga kʼoati majinna nga kao kui koakoña josʼian jokji chjí ʼbekoan josʼin tijna xi kao Jeobá. Kuinga ʼbexkónña je xʼinna nga̱ mena kui kʼoasʼian xi sasénle je Jeobá”.

11. 1) Jméni xi basenkao je Aneese kʼianga síchatʼale je xʼinle. 2) Jméni xi bakóyaná je choa̱le.

11 Tsa jngo chjoón xi kʼoasʼin sikjaʼaitsjen nga tsín kuenta sʼín je xʼinle josʼe kon kʼoa jme xi makjáojinle, ñʼaijin koa̱nle nga skoe̱xkón kʼoa sitjosonle. Kataʼyala jmeni xi sʼín jngo tichjaa xi Aneese ʼmi kʼianga kʼoama. Itso: “Alikui yaona sijtile kʼoa kui kuenta sʼian nga chjotajée maa ngatsʼiaa. Kui xi mena nga kʼoatisʼin sichatʼale xi ngikʼa tojo sʼín je Jeobá, nga kʼoasʼian nda sʼe tokoan” (Sal. 86:5). Kʼianga male síchatʼa jngo chjoón, ngisaa choa ñʼai male nga bexkón kʼoa sítjosonle je xʼinle.

JMÉNI XI BAKÓYANÁ JE CHOA̱LE JESÚS, ABIGAÍL KAO MARÍA

12. Jmé choa̱ xi faʼaitʼa Biblia xi kuinyakaoná.

12 Tjínkʼa xi kʼoasʼin síkjaʼaitsjen nga tsín jme chjíle jngo chjota kʼiatsa kjaʼaí xi sitjosonle. Tonga alikui kʼoatjín. Ya Biblia nʼio nkjín choa̱ faʼaitʼa tʼatsʼe chjota xi nʼiojin koan, tonga xi kʼoati kisitjosonle xi kjaʼaí. Kataʼyala jméni xi bakóyaná je choa̱le Jesús, Abigaíl kao María.

13. Tʼeyanajmí ánni bexkónni Jesús nga je Jeobá xi jko̱ tíjnale.

13 Je Jesús sítjosonle je Jeobá nga jko̱ tíjnale, ali tsakui kʼoasʼínni nga tsín jme xi majinle kʼoa tsa tsín jme xi male sʼín. Je Jesús nʼio chjine koan kʼoa yaa tsakakóni nga nʼio choa ñʼai sʼin kitsoya (Juan 7:45, 46). Je Jeobá be nga nʼio chjine je Jesús nga̱ jé tsakasenkao nga kisinda Sonʼnde (Prov. 8:30; Heb. 1:2-4). Kʼoa kʼianga jejaʼáyanile Jesús, je Jeobá kitsjoale “kjoatéxoma ya ngʼajmi kao i̱ sonʼnde” (Mat. 28:18). Ninga nkjín koya jmeni xi male sʼín je Jesús, tojo jé Jeobá síjéle kjoafaʼaitsjen kʼoa kui kʼoasʼínni nga̱ tsjoake je Nʼaile (Juan 14:31).

14. 1) Jméni xi bakóyale je xi xʼin je choa̱le Jeobá. 2) Jméni xi bakóyale jotso Proverbios 31.

14 Jmé xi bakóyale je xi xʼin. Ali tsakuijin nga ngisa nangi kʼoéjna je chjoón nga kʼoasʼin tsakʼéndajinni je Jeobá nga jko̱ kʼoéjna je xi xʼin ma. Yaa ʼyañá jebi nga̱ kjoéjin xi xʼin kao xi yánchjín nga ya koatexomakao je Jesús ya ngʼajmi (Gál. 3:26-29). Je Jeobá tsjoáxále je Jesús nga̱ be nga kuitjosonle je xá xi tsjoále, kʼoatisʼinni jngo chjota xi chjine, kʼoati be nga kuitjosonle je chjoónle tsa jme xá xi sʼe̱nele. Je Biblia kʼoatso jmeni xi koa̱nle sʼin jngo chjoón. Tobʼelañá, koaanle nda kʼoendajin jme xá xi tjín ya yaniʼya, nga koatse kʼoa nga koatena nangi kʼoa tsa jme negocio sʼin (tʼexkiai Proverbios 31:15, 16, 18). * Ali tsa choʼndajin ma, tjínle ʼnde nga kʼoakuitso josʼin síkjaʼaitsjen. Je xʼinle be nga kuitjosonle tsa jme xáni kʼoa kuenta sʼín josʼin síkjaʼaitsjen (tʼexkiai Proverbios 31:11, 26, 27). * Kʼianga kʼoasʼin ʼyaxkón je chjoón, kʼoati kao kjoatsjoa sítjosonle je xʼinle kʼoa bexkón nga jko̱ tíjna ya yaniʼya.

Jmé xi bakóyale je yánchjín xi jechixan josʼin sítjosonle Jesús je Nʼaile nga jko̱ tíjnale (Chótsenlai párrafo 15)

15. Jméni xi bakóyale je yánchjín je choa̱le Jesús.

15 Jmé xi bakóyale je xi yánchjín. Ninga nʼio nkjín koya jmeni xi kisʼin je Jesús, alikui kʼoasʼin síkjaʼaitsjen nga nangi síkʼéjna yaole kʼianga je Jeobá sítjosonle (1 Cor. 15:28; Filip. 2:5, 6). Tikʼoasʼinni je chjoón xi nʼio nda sítjoson je xá xi kjinele kʼoa xi fitjenngi je choa̱le Jesús, alikui kʼoasʼin síkjaʼaitsjen nga ngisa nangi síkʼéjna yaole kʼianga sítjosonle je xʼinle. Ali tsa tokuijin sítjosonnile je xʼinle nga tsjoake, kui kʼoasʼínni nga tsjoake kʼoa bexkón je Jeobá.

Je Abigaíl tsojmi bichókaole je David kao chjotale, kʼoa basenxkónyʼintʼale je David nga kʼoatsole nga tsín katafisíkʼien je Nabal ánni nga tsín jée koa̱njngísínile yaole (Chótsenlai párrafo 16)

16. Tojo tso 1 Samuel 25:3, 23-28, jmé kjoa xi jaʼatojin je Abigaíl (chótsenlai sén xi faʼaitʼa ya portada).

16 Je Abigaíl chjoónle koan Nabal, jngo chjota xi to yaole kini, xi ngʼakon koan kʼoa xi tsín jme kjoanda kitsjoa. Ninga kʼoalani, je Abigaíl alikui kui jebi tsakʼangini nga kitsjion je Nabal. Koanjin nga tojyó tsakʼejna kʼoa tokitsjoaʼnde nga kuichonikʼien je xʼinle, nga̱ je David kao chjota xi tjenkao jetjíonda nga koaisíkʼien je Nabal. Tonga je Abigaíl ndi̱toon kisikjaʼaitsjen jme xi kisʼin nga tsakasenkao je Nabal kao ngatsʼi xi ya tjío niʼyale. Si̱kjaʼaitsjenla jokji nʼiojin koan je Abigaíl nga kikonle je David kao xi 400 chjotale xi jetjíonda nga koaisíkʼien je Nabal, kʼoa nga ngasin nganda tsakjákaonajmí je David nga tsakʼéndajin je kjoa xi kisʼele kao Nabal. Kisijéle kjoanichatʼa je David tʼatsʼe jmeni xi kitso je xʼinle (tʼexkiai 1 Samuel 25:3, 23-28). * Koanjinle David nga je Jeobá kisikasén chjoón jebi nga tsjoále kjoafaʼaitsjen kʼoa nga tsín jée koa̱njngíle yaole.

17. Jméni xi bakóyale je xi xʼin jmeni xi bʼéyanajmí je Biblia tʼatsʼe David kao Abigaíl.

17 Jmé xi bakóyale je xi xʼin. Nʼio chjine koan je Abigaíl. Kʼoati nʼio chjine koan je David nga kinrʼoéle jmeni xi kitsole. Kʼoa nga kinrʼoé jme xi tsakʼinle, alikui ʼya chjota kisíkʼien. Kʼoatisʼinni jngo chjota xi chjine, kuenta sʼin jmeni xi kuitsole je chjoónle kʼianga nʼio tjínle kjoandosin jmeni xi sʼin. Jme xi kuitsole je chjoónle tsakuini nichxin kui xi koasenkao nga nda skoéjin jmeni xi sʼin.

18. Jméni xi bakóyale je yánchjín je choa̱le Abigaíl.

18 Jmé xi bakóyale je xi yánchjín. Jngo chjoón xi tsjoake kʼoa xi bexkón je Jeobá nʼio koasenkao je familiale, ningalani tsín je Jeobá síxále je xʼinle kʼoa ninga tsínkui kjoatéxomale Jeobá fitjenngi. Alikuijin kui sikjaʼaitsjen nga tsjión je xʼinle. Tosajin koaikʼále kjoaxkóntokon kʼoa sitjosonle, kʼoa kʼoasʼin koasenkaoni je xʼinle nga koa̱nmele skoe̱ xi tʼatsʼe Jeobá (1 Ped. 3:1, 2). Kʼoa ningalani tsín je Jeobá sixále je xʼinle, je Jeobá nʼio tsjoa sʼe kon nga kixi tífitʼale.

19. Kʼiáni nga tsín koa̱n sitjosonle jngo chjoón je xʼinle.

19 Tonga je chjoón, alikui sitjosonle je xʼinle kʼiatsa kui kʼoakuitsole nga kui kʼoakatasʼín jmeni xi kontra tíjnale Biblia. Tobʼelañá, kʼiatsa tsín kotʼaya je xʼinle jngo tichjaa kʼoa tsakui kʼoakuitsole nga katabʼéndiso, nga katasíché kʼoa tsa jmesani xi sʼin xi tsín sasénle je Jeobá. Ngatsʼiaa xi chjotale Cristo maa, jolani je tichjaa xi jechixan, tjínnená nga je Jeobá si̱tjosonlee tikʼoajinni toʼyani. Tsa jngo tichjaa xi kʼoakʼuínle nga kui kʼoakatasʼín jmeni xi kontra tíjnale jme xi tso Énle Niná, machjén nga kʼoakuitsole je xʼinle nga tsín koa̱n kʼoasʼin, tonga ngasin nganda kjoakaonajmí nga kuitsoyale ánni nga tsín kʼoasʼinni (Hech. 5:29).

(Chótsenlai párrafo 15) *

20. Jósʼin ʼyañá nga nʼio miyole koanni Jeobá je María.

20 Je María nʼio miyole koanni je Jeobá. Nʼio nda tsabe jmeni xi tso je Énle Niná, nga̱ tsʼato 20 kʼa kisikʼaxki̱ jmeni xi tso je Escrituras Hebreas kʼianga tsakjákaonajmí je Elisabet, xi na̱le koan je Juan Bautista (Luc. 1:46-55). Ningalani kʼoasʼin tjínndajinle María nga je José kuixankao, je ánkjele Jeobá ali tsa jejin José títjon tsʼatsenle. Jé María títjon kʼoatsakʼinle nga ʼNdíle Niná xi sʼe̱le (Luc. 1:26-33). Je Jeobá nʼio nda tsabexkon je María, kʼoa alikui jao kisʼele nga tsjoake koa̱n kʼoa nga nʼio nda sikuinda je ʼNdíle. Alikui jao tjínná nga tosi tonda miyole koan je Jeobá ninga kʼia nga jekʼien je Jesús kʼoa nga ki ijngokʼani ya ngʼajmi (Hech. 1:14).

21. Jméni xi bakóyale je xi xʼin jmeni xi tso Biblia xi tʼatsʼe María.

21 Jmé xi bakóyale je xi xʼin. Jngo chjota xi chjine nʼio nda sʼe kon kʼianga nʼio nda majinle Énle Niná je chjoónle. Ali tsa kʼoajinsʼin síkjaʼaitsjen nga je chjoónle koatexomale. Majinle kʼianga nʼio nda koasenkao je familiale kʼiatsa nda majinle je chjoónle jmeni xi tso je Énle Niná. Ninga ngisa be je chjoón jmeni xi tso je Énle Niná tikʼoajinni je xʼinle, jé xi xʼin kjinele nga koandiaale je familiale nga sitjoson jmeni xi tso je Jeobá, jolani nga skótʼayajtín ya yaniʼya (Efes. 6:4).

Jmé xi bakóyale je yánchjín xi jechixan je choa̱le María nga sikjaʼaitsjenjin kʼoa skótʼaya je Énle Niná (Chótsenlai párrafo 22) *

22. Jméni xi bakóyale je xi yánchjín je choa̱le María.

22 Jmé xi bakóyale je xi yánchjín. Je chjoón tjínnele skoe̱xkón je xʼinle nga jko̱ tíjnale yaniʼya, tonga jesoa tjínnele skótʼaya ánni nga nʼio sʼe̱jnani kjoamakjainle (Gál. 6:5). Kuinga machjénni nga sikʼaya nichxin nga skótʼaya nga toje kʼoa nga sikjaʼaitsjenjin jmeni xi tso je Énle Niná. Kui xi koasenkao nga tosi tonda tsjoake koa̱n kʼoa skoe̱xkón je Jeobá, kʼoa kʼoati tsjoa sʼe̱ kon nga sitjosonle je xʼinle.

23. Jósʼin batio je yánchjín xi sítjosonle je xʼinle, jósʼin batio ya yaniʼyale kʼoa jósʼin batio ya jinjtín.

23 Tsjoa satío kon je yánchjín xi sítjosonle je xʼinle nga̱ kui kʼoasʼínni nga tsjoake je Jeobá, tonga je xi tsín sítjoson josʼin tjínndajinle Niná alikui tsjoa satío kon. Xi ijngosani, nʼio nda choa̱ batíole je xi sʼa xti, kʼoa tsjoánganʼio nga nda batio ya yaniʼya kʼoa kao ya jinjtín (Tito 2:3-5). Nichxin xi tiyoaa ndʼaibi, ngisaa nkjín mani je yánchjín tikʼoajinni je xi xʼin xi je Jeobá síxále (Sal. 68:11). Ngatsʼiaa, ni xi xʼin kʼoa ni xi yánchjín, nʼio chjíle je xá xi nʼia ya jinjtín. Yaa kjoaʼmiya xi ijngo kuitsoyaná xi tʼatsʼe jebi.

KJOAJNDA 131 “Je xi Niná tsakʼékjao”

^ párr. 5 Je Jeobá kui xi mele nga je yánchjín xi jechixan sitjosonle kʼoa skoe̱xkón je xʼinle. Nʼio nda choa̱ tsakʼéjna je Jesús kao je yánchjín xi síkʼaxki̱ ya Biblia xi koa̱n skénngi je xi xʼin kao xi yánchjín.

^ párr. 8 Efesios 5:22-24: “Je yánchjín nangi katabatiole xʼinle, josʼin nga nangi tjíole Nainá. 23 Je xʼinbe ngʼajko̱le chjoónle, josʼin nga Cristo ngʼajko̱le naxinandále. Jé xi bʼasjentjai naxinandále xi tijeni yaole. 24 Josʼin nga je naxinandále Cristo nangi tjíole Cristo, kʼoatisʼinni nga je yánchjín nangi tjíole xʼinle ngayije”.

^ párr. 14 Proverbios 31:15, 16, 18: “Kʼiaa bisótje̱n nga sʼasa njioya chon; tsjoále tsojmi xi kjine xi tjío yaniʼyale kʼoa kao je yánchjínchoʼndale. 16 Jngo nangi kotsenle kʼoa batse; kao kui tao̱n xi jesoa kasíkinje bʼéntjeni xka̱totsee. 18 Be kʼianga nda ma negocio xi tjíole; kʼoa nga njio alikui fitsʼao je lámparale”.

^ párr. 14 Proverbios 31:11, 26, 27: “Je xʼinle ñaki kao ngayeje ni̱ma̱le sínʼiotʼani; kʼoa je alijme tsojmichjí chale. 26 Nga nchja̱ kjoachjine bitjoni tsʼoa; kʼoa je ni̱je̱n kjoatéxoma xi tsʼe kjoatsjoacha tíjnason. 27 Síkuindaa jme xá xi kjima ya ndʼiale; kʼoa alikui tokjoatjao kjien”.

^ párr. 16 1 Samuel 25:3, 23-28: “Je chjotabe, chjota calebitaní, Nabal ʼmi, kʼoa chjoónle Abigaíl ʼmi. Je chjoónle nda kosonnile jme xi sʼín kʼoa naskánakji, tonga je xʼinle nʼio tsʼen kʼoa kui kʼoasʼín xi chʼaotjín. 23 Je Abigaíl, kʼianga tsabe David, kjitʼanangi kitjojenle je búrró kʼoa tsakjénjen jko̱ ya tʼanangi ya ngixko̱n David. 24 Kʼoa kiskangi je ndso̱ko̱ kʼoa kitsole: Ji nai, an tjanenái jée. Tʼaiʼndenái nga kuinchja. Tinóʼyalai je chjoónchoʼndali. 25 Sijéle kjoanda, ji nai, ali kuentajin nʼiai je Nabal. Nʼio chʼao kjoan chjota jebi kʼoa kui kʼoasʼín josʼin tsoyanile jaʼaínle. Nabal ʼmi kʼoa to chjotachininí. Tonga an, chjoónchoʼndali, alikui tsaʼbe je chjota xi kinikasáin, ji nai. 26 Kʼoa ji nai, tojosʼin tíjnakon je Jeobá kʼoa tijnachuin tsanda ji, jé Jeobá tíbʼéchjoali nga tsín ji kʼoéndajin kjoa jebi kʼoa nga tsín njín kʼoéjtain. Je chjotakontrali kʼoa je xi mele josikaoli kʼoati katamatʼain jokoa̱ntʼain je Nabal. 27 Kʼoa ndʼaibi ji nai, je chjota xi tjenkaoli katakjoé kjoatjao jebi je xi kafaʼaikao je chjoónchoʼndali. 28 Tʼiain kjoanda tichatʼalai je chjoónchoʼndali tsa jme xi tsín nda katso. ʼBeña nga je Jeobá tondiaa sikʼéjna je ntje̱li, ji nai. Nga̱ ji, tsʼení Jeobá je kjoajchán xi tibʼejnai kʼoa jokji tse nga tijnai alijme xi chʼaotjín tinʼiai”.

^ párr. 72 XI TÍNCHJA̱NI SÉN XI FAʼAITʼA: Je María nkjín koya jmeni xi tso Escrituras Hebreas kisikʼaxki̱ kʼianga tsakjákaonajmí je Elisabet, je na̱le Juan Bautista.

^ párr. 74 XI TÍNCHJA̱NI SÉN XI FAʼAITʼA: Kʼianga nʼio sʼe̱jna kjoamakjainle jngo tichjaa xi jechixan, tjínnele sikʼaya nichxin nga skótʼaya Biblia.