Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 6

‘Ko e ‘Ulu ‘o ha Fefine ko e Tangatá’

‘Ko e ‘Ulu ‘o ha Fefine ko e Tangatá’

“Ko e ‘ulu . . . ‘o ha fefine ko e tangatá.”​—1 KOL. 11:3.

HIVA 5 Kalaisi Hotau Fa‘ifa‘itaki‘angá

‘I HE KUPÚ NI *

1. ‘I hono fili ‘e ha tuofefine te‘eki mali ha hoa mali, ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i ‘oku totonu ke ne ‘eke hifó?

KO E kau Kalisitiane kotoa ‘oku nau ‘i he malumalu ‘o e tu‘unga-‘ulu haohaoa ‘o Sīsū Kalaisí. Kae kehe, ‘i he taimi ‘oku mali ai ha fefine Kalisitiane, ‘okú ne ‘i he malumalu ai ‘o e tu‘unga-‘ulu ‘o ha tangata ta‘ehaohaoa. ‘E lava ke hoko ia ko ha pole. Ko ia ‘i he taimi ‘okú ne fakakaukau ai ki ha hoa mali fe‘ungamālie, ‘oku lelei ke ne ‘eke hifo: ‘Ko e hā ‘a e faka‘ilonga ‘oku ou ma‘u ke pehē ai ko e tokoua ko ení ‘e hoko ko ha ‘ulu‘i fāmili lelei? ‘Oku mahu‘inga ‘a e ngaahi ngāue fakalaumālié kiate ia? Kapau ‘oku ‘ikai, ko e hā ‘okú ne ‘ai au ke fakakaukau te ne hoko ko ha ‘ulu fakalaumālie lelei hili ‘ema malí?’ Ko e mo‘oni, ko ha tuofefine ‘oku lelei ke ne ‘eke hifo: ‘Ko e hā ‘a e ngaahi ‘ulungaanga ‘oku ou ma‘u ‘e ‘aonga ki he‘ema nofo malí? ‘Oku ou anga-kātaki mo nima-homo? ‘Oku ou ma‘u ha vaha‘angatae mālohi mo Sihova?’ (Tml. 4:9, 12) Ko e fiefia ‘a ha uaifi ‘i he nofo malí ‘oku makatu‘unga ia ‘i he ngaahi fili lelei ‘okú ne fai ki mu‘a ke malí.

2. Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?

2 Ko e laui miliona hotau fanga tuofāfine Kalisitiané ‘oku nau fokotu‘u ha fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ‘o e anganofó ki honau husepānití. ‘Oku nau tuha mo e fakaongoongolelei! ‘Oku tau fiefia ke tauhi kia Sihova fakataha mo e kau fefine mateaki ko ení. ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he fehu‘i ‘e tolu ko ení: (1) Ko e hā ‘a e ngaahi pole ‘e ni‘ihi ‘oku fekuki nai mo e ngaahi uaifí? (2) Ko e hā ‘oku fili ai ha uaifi ke anganofo ki hono husepānití? (3) Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi husepāniti Kalisitiané mo e ngaahi uaifí fekau‘aki mo e mo‘ulaloá mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsū, ‘Apikale mo Mele ko e uaifi ‘o Siosifá pea ko e fa‘ē ‘a Sīsuú?

KO E HĀ ‘A E NGAAHI POLE ‘OKU FEKUKI MO E NGAAHI UAIFI KALISITIANÉ?

3. Ko e hā ‘oku ‘ikai haohaoa ai ha nofo malí?

3 Ko e nofo malí ko ha me‘a‘ofa haohaoa mei he ‘Otuá, ka ‘oku ta‘ehaohaoa ‘a e kakaí. (1 Sio. 1:8) Ko e ‘uhinga ia ‘oku fakatokanga ai ‘a e Folofola ‘a e ‘Otuá ki he ngaahi hoa malí te nau fekuki mo e ngaahi pole ‘oku fakamatala‘i ko e “mamahi ‘i honau kakanó.” (1 Kol. 7:28) Fakatokanga‘i ‘a e ngaahi pole ‘e ni‘ihi ‘oku fekuki nai mo ha uaifi.

4. Ko e hā nai ‘e ongo‘i ai ‘e ha uaifi ‘oku si‘i hono mahu‘ingá ‘i he‘ene anganofo ki hono husepānití?

4 Mahalo koe‘uhi ko e puipuitu‘a ‘o ha uaifi, te ne ongo‘i nai ko e anganofo ki hono husepānití ‘e si‘i ai hono mahu‘ingá. ‘Oku pehē ‘e Marisol, ‘oku nofo ‘i ‘Amelika, “Ko e feitu‘u na‘á ku tupu hake aí ko e kakai fefiné na‘e tala ma‘u pē ‘oku nau tatau mo e tangatá ki he me‘a kotoa. ‘Oku ou ‘ilo‘i kuo fokotu‘u ‘e Sihova ‘a e tu‘unga-‘ulú pea kuó ne ‘oange ki he kakai fefiné ha ngafa fakatōkilalo kae kei faka‘apa‘apa‘i pē kinautolu. Ka ko ha pole ia ke tauhi ha vakai mafamafatatau ki he tu‘unga-‘ulú.”

5. Ko e hā ‘a e ngaahi fakakaukau ta‘efakatohitapu ‘oku ma‘u ‘e he ni‘ihi fekau‘aki mo e ngafa ‘o e kakai fefiné?

5 ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, ko ha fefine ‘e mali nai mo ha tangata ‘okú ne fakakaukau ko e kakai fefiné ‘oku si‘i ange honau mahu‘ingá. ‘Oku pehē ‘e ha tuofefine ko Ivon, ‘oku nofo ‘i ‘Amelika Tonga, “‘I homau feitu‘ú, ‘oku fuofua kai ‘a e kakai tangatá pea toki hoko atu ‘a e kakai fefiné. Ko e fānau fefiné ‘oku ‘amanekina ke nau fai ‘a e feime‘atokoní mo e fakama‘á, ka ko e fānau tangatá ‘oku hapai ki ai ‘enau fa‘eé mo e fanga tuofāfiné pea ‘oku ui kinautolu ko e ‘tu‘i ‘o e ‘apí.’” Ko ha tuofefine ko Yingling, ‘oku nofo ‘i ‘Ēsia, ‘okú ne pehē: “‘I Siaina, ‘oku ‘i ai ‘a e lea ‘oku taku ko e kakai fefiné ‘oku ‘ikai fiema‘u ke nau ‘atamai‘ia pe ‘i ai hanau taukei. Ko honau fatongiá ke fai kotoa ‘a e ngāue faka‘apí, ka ‘oku ‘ikai ke ngofua ke nau fakahaa‘i ‘enau fakakaukaú ki honau husepānití.” Ko e husepāniti ‘oku tākiekina ‘e he ngaahi fakakaukau ta‘e‘ofa mo ta‘efakatohitapu peheé ‘okú ne ‘ai ke faingata‘a ‘a e mo‘uí ki hono uaifí, pea ‘ikai ke fa‘ifa‘itaki ai kia Sīsū pea ta‘efakahōifua‘i ai ‘a Sihova.​—‘Ef. 5:28, 29; 1 Pita 3:7.

6. Ko e hā ‘oku fiema‘u ke fai ‘e he ngaahi uaifí ke fakaivimālohi‘i ai honau vaha‘angatae fakafo‘ituitui mo Sihová?

6 Hangē ko ia na‘e lave ki ai ‘a e kupu ki mu‘á, ‘oku ‘amanekina ‘e Sihova ‘a e ngaahi husepāniti Kalisitiané ke nau tokanga‘i ‘a e ngaahi fiema‘u fakalaumālie, fakaeongo mo fakamatelie honau fāmilí. (1 Tīm. 5:8) Kae kehe, ko e fanga tuofāfine ‘osi malí ‘oku fiema‘u ke nau vahe‘i ha taimi mei he‘enau taimi-tēpile femo‘uekiná he ‘aho taki taha ke lau ‘a e Folofola ‘a e ‘Otuá mo fakalaulauloto ki ai pea hanga kia Sihova ‘i he lotu tōtōivi. ‘E hoko eni ko ha pole. Ko e ngaahi uaifí ‘oku nau femo‘uekina, ko ia te nau ongo‘i nai ‘oku ‘ikai hanau taimi pe ivi ki he me‘a ko iá, ka ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ke nau vahe‘i ki ai ha taimi. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhi ‘oku finangalo ‘a Sihova kiate kitautolu taki taha ke fakatupulekina mo tauhi ma‘u ha vaha‘angatae fakafo‘ituitui mo ia.​—Ngā. 17:27.

7. Ko e hā te ne ‘ai ke faingofua ange ki ha uaifi ke fakakakato hono fatongiá?

7 ‘Oku hā mahino, ‘e fiema‘u nai ki ha uaifi ke ngāue mālohi ke anganofo ki hono husepāniti ta‘ehaohaoá. Neongo ia, ‘e faingofua ange ke ne fakakakato hono fatongia kuo ‘oange ‘e Sihová kapau ‘okú ne mahino‘i pea tali ‘a e ‘uhinga Fakatohitapu ‘oku totonu ai ke ne anganofó.

KO E HĀ KE FILI AI KE ANGANOFÓ?

8. Hangē ko ia ‘oku hā ‘i he ‘Efesō 5:22-24, ko e hā ‘oku fili ai ha uaifi Kalisitiane ke anganofo ki hono husepānití?

8 ‘Oku fili ha uaifi Kalisitiane ke anganofo ki hono husepānití koe‘uhí ko e me‘a ia ‘oku fiema‘u ‘e Sihova meiate iá. (Lau ‘a e ‘Efesō 5:22-24.) ‘Okú ne falala ki he‘ene Tamai fakahēvaní, ‘o ‘ilo‘i ‘oku ue‘i ma‘u pē ia ‘e he ‘ofá pea ko e me‘a ‘okú ne kole ke ne faí ko e lelei pē ma‘ana.​—Teu. 6:24; 1 Sio. 5:3.

9. Ko e hā ‘oku hoko ‘i he taimi ‘oku faka‘apa‘apa‘i ai ‘e ha tuofefine Kalisitiane ‘a e mafai hono husepānití?

9 ‘Oku faka‘ai‘ai ‘e he māmaní ‘a e kakai fefiné ke nau tukunoa‘i ‘a e ngaahi tu‘unga ‘a Sihová pea vakai kapau te nau anganofo ‘e si‘i ai honau mahu‘ingá. Ko e mo‘oni, ko e fa‘ahinga ‘oku nau pouaki ‘a e ngaahi fakakaukau ko iá ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo hotau ‘Otua anga-‘ofá. ‘E ‘ikai ‘aupito ‘oange ‘e Sihova ki hono ngaahi ‘ofefine ‘ofeiná ha fekau ‘e fakasi‘ia ai honau mahu‘ingá. Ko ha tuofefine ‘oku ngāue mālohi ke fakakakato hono ngafa kuo vahe‘i ange ‘e Sihová, ‘okú ne pouaki ‘a e melinó ‘i hono fāmilí. (Saame 119:165) ‘Okú ne ma‘u ‘aonga mei ai pea ma‘u ‘aonga mei ai hono husepānití pea pehē ki he fānaú.

10. Ko e hā ‘a e ngaahi lēsoni ‘e lava ke tau ako mei he fakamatala na‘e fai ‘e Carol?

10 Ko ha uaifi ‘oku anganofo ki hono husepāniti ta‘ehaohaoá, ‘okú ne fakamo‘oni‘i ‘okú ne ‘ofa mo faka‘apa‘apa kia Sihova ‘a e toko taha na‘á ne fokotu‘u ‘a e tu‘unga-‘ulú. “‘Oku ou ‘ilo‘i ‘e fai ‘e hoku husepānití ha ngaahi fehālaaki,” ko e lau ia ‘a Carol, ‘oku nofo ‘i ‘Amelika Tonga. “‘Oku ou toe ‘ilo‘i ko e anga ‘eku fakafeangai ki he ngaahi fehālaaki ko iá ‘oku fakahaa‘i ai ‘a e lahi ‘eku fakamahu‘inga‘i ‘eku kaume‘a mo Sihová. Ko ia ‘oku ou feinga ke nofo‘aki anganofo koe‘uhi ‘oku ou loto ke fakahōifua‘i ‘eku Tamai fakahēvaní.”

11. Ko e hā ‘oku tokoni ki ha tuofefine ko Aneese ke fa‘a fakamolemolé, pea ko e hā ‘e lava ke tau ako mei he‘ene fakamatalá?

11 ‘E lava ke faingata‘a ki ha uaifi ke faka‘apa‘apa mo anganofo kapau te ne ongo‘i ‘oku ‘ikai tokanga ange hono husepānití ki he‘ene ngaahi ongo‘í mo e hoha‘á. Kae fakatokanga‘i ‘a e me‘a na‘e fai ‘e ha tuofefine ‘osi mali ko Aneese ‘i he tu‘unga ko ení. ‘Okú ne pehē: “‘Oku ou feinga ke ‘oua te u ‘ita. ‘Oku ou manatu‘i ko kitautolu kotoa ‘oku tau fai ‘a e ngaahi fehālaaki. Ko ‘eku taumu‘á ke fakamolemole loto-lelei hangē ko Sihová. ‘I he‘eku fa‘a fakamolemolé, ‘oku ou toe ma‘u ai ‘a e nonga ‘o e ‘atamaí.” (Saame 86:5) Ko ha uaifi fa‘a fakamolemole ‘oku ngalingali ‘e faingofua ange ke ne anganofo.

KO E HĀ ‘E LAVA KE TAU AKO MEI HE NGAAHI FA‘IFA‘ITAKI‘ANGA ‘I HE TOHI TAPÚ?

12. Ko e hā ‘a e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga ‘oku ‘i he Tohi Tapú?

12 ‘Oku fakakaukau nai ‘a e ni‘ihi ko ha tokotaha anganofo ‘oku fo‘i. Ka ko e vakai ko iá ‘oku ‘ikai ‘aupito ke mo‘oni. ‘Oku ‘i he Tohi Tapú ‘a e ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga lahi ‘o e fa‘ahinga mo‘ulaloa na‘a nau mātu‘aki mālohi. Fakakaukau ki he me‘a ‘e lava ke tau ako meia Sīsū, ‘Apikale mo Mele.

13. Ko e hā ‘oku mo‘ulaloa ai ‘a Sīsū kia Sihová? Fakamatala‘i.

13 Ko Sīsū ‘oku mo‘ulaloa kia Sihova, ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘ene mo‘ulaloá ‘oku si‘i hono potó pe taukeí. Ko ha tokotaha ‘atamai‘ia pē, ‘e lava ke ne faiako ‘i ha founga faingofua mo mahino hangē ko Sīsuú. (Sione 7:45, 46) Na‘e faka‘apa‘apa‘i lahi ‘e Sihova ‘a e malava ‘a Sīsuú ‘o ne faka‘atā ‘a Sīsū ke ngāue ‘i Hono tafa‘akí ‘i he taimi na‘e fakatupu ai ‘e Sihova ‘a e ‘univēsí. (Pal. 8:30; Hep. 1:2-4) Pea talu mei he toetu‘u ‘a Sīsuú, kuo tuku ‘e Sihova kiate ia ‘a e “mafai kotoa pē ‘i hēvani mo māmani.” (Māt. 28:18) Neongo ‘oku lahi ‘a e ngaahi me‘a ‘oku malava ‘e Sīsuú, ‘okú ne kei hanga pē kia Sihova ki ha tataki. Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ‘okú ne ‘ofa ‘i he‘ene Tamaí.​—Sione 14:31.

14. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi husepānití mei he (a) anga ‘o e vakai ‘a Sihova ki he kakai fefiné? (e) ngaahi fakakaukau ‘i he Palōveepi 31?

14 Me‘a ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi husepānití. Na‘e ‘ikai fakataumu‘a ‘e Sihova ki ha uaifi ke anganofo ki hono husepānití koe‘uhí ‘okú Ne vakai ki he kakai fefiné ‘oku nau mā‘ulalo ange ‘i he kakai tangatá. Kuo fakamahino ia ‘e Sihova ‘i he‘ene fili ‘a e kakai fefine pehē ki he kakai tangata ke kaungāpule mo Sīsū. (Kal. 3:26-29) Kuo fakahā ‘e Sihova ‘ene falala pau ki hono ‘Aló ‘i he‘ene tuku kiate ia ‘a e mafai. ‘I he tu‘unga meimei tatau, ko ha husepāniti fakapotopoto te ne tuku ki hono uaifí ha mafai. ‘Oku fakamatala‘i ‘i he Folofola ‘a e ‘Otuá ‘a e ngafa ‘o ha uaifi lavame‘a, ‘oku pehē ‘okú ne tokanga‘i ha fāmili, fakatau mai mo tokanga‘i ha konga kelekele, pea tokanga‘i ‘a e ngaahi me‘a fakapa‘angá. (Lau ‘a e Palōveepi 31:15, 16, 18.) ‘Oku ‘ikai ko ha pōpula ia ‘o ‘ikai ha‘ane totonu ke ‘oatu ‘ene fakakaukaú. ‘I hono kehé, ko hono husepānití ‘okú ne falala kiate ia pea fanongo ki he‘ene ngaahi fakakaukaú. (Lau ‘a e Palōveepi 31:11, 26, 27.) ‘I he taimi ‘oku anga-faka‘apa‘apa pehē ai ha tangata ki hono uaifí, ko e uaifí te ne fiefia ‘i he anganofo kiate iá.

Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e ha uaifi lavame‘a mei he mo‘ulaloa ‘a Sīsū kia Sihová? (Sio ki he palakalafi 15)

15. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsuú?

15 Me‘a ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí. Neongo ‘a e ngaahi lavame‘a ‘a Sīsuú, ‘oku ‘ikai ke ne ongo‘i ‘oku si‘i hono mahu‘ingá ‘i he‘ene mo‘ulaloa ki he tu‘unga-‘ulu ‘o Sihová. (1 Kol. 15:28; Fil. 2:5, 6) ‘I he tu‘unga meimei tatau, ko ha fefine lavame‘a ‘oku muimui ki he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsuú ‘e ‘ikai te ne ongo‘i ‘oku fakamā ke anganofo ki hono husepānití. Te ne poupou ki hono husepānití ‘o ‘ikai koe‘uhi pē ko ‘ene ‘ofa ‘iate iá, ka ko e me‘a mahu‘inga tahá ko ‘ene ‘ofa mo faka‘apa‘apa kia Sihová.

Ko e hā ‘a e ngaahi lēsoni fekau‘aki mo e akó mo e fakalaulaulotó ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí meia Mele, ko e fa‘ē ‘a Sīsū? (Sio ki he palakalafi 16)

16. Fakatatau ki he 1 Sāmiuela 25:3, 23-28, ko e ha ‘a e ngaahi pole na‘e fehangahangai mo ‘Apikalé? (Sio ki he tā ‘i he takafí.)

16 Ko ‘Apikale ko hono husepānití ko Nāpale. Ko ha tangata siokita, pōlepole mo ta‘ehounga‘ia. Neongo ia, na‘e ‘ikai ko ha kalofanga ia kia ‘Apikale ke fakangata ‘ene nofo malí. Na‘á ne mei fakalongo pē pea faka‘atā ‘a Tēvita mo ‘ene kau tangatá ke nau tāmate‘i hono husepānití. ‘I hono kehé, na‘á ne fai ha ngaahi ngāue ‘aonga ke malu‘i ‘a Nāpale fakataha mo hono falé. Sioloto atu ki he loto-to‘a na‘e ma‘u ‘e ‘Apikale ke fakaofiofi atu ki he kau tangata tau ‘e toko 400 pea faka‘uhinga anga-faka‘apa‘apa mo Tēvita. Na‘a mo ‘ene loto-lelei ke tukuaki‘i ia ki he ngaahi tō‘onga hono husepānití. (Lau ‘a e 1 Sāmiuela 25:3, 23-28.) Na‘e lāu‘ilo ‘a Tēvita ko Sihova na‘á ne ngāue‘aki ‘a e fefine loto-to‘a ko ení ke ne ‘oange kiate ia ‘a e fale‘i ‘a ia na‘á ne ta‘ofi ia mei hano fakahoko ha fehālaaki mafatukituki.

17. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi husepānití mei he fakamatala kia Tēvita mo ‘Apikalé?

17 Me‘a ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi husepānití. Ko ‘Apikalé ko ha fefine na‘e fakapotopoto. Ko e me‘a fakapotopoto ia ‘a e fanongo ‘a Tēvita ki he‘ene fale‘í. Ko hono olá, na‘á ne hao ai mei he halaia ‘i he totó. ‘I he tu‘unga meimei tatau, ko ha husepāniti fakapotopoto te ne fakakaukau fakalelei ki he vakai hono uaifí ‘i he taimi ‘oku fai ai ha fili mahu‘inga. Mahalo ko ‘ene vakaí ‘e tokoni ia kiate ia ke faka‘ehi‘ehi mei hono fai ha fili ta‘efakapotopoto.

18. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a ‘Apikalé?

18 Me‘a ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí. Ko ha uaifi ‘oku ‘ofa mo faka‘apa‘apa kia Sihova ‘e lava ke ne tākiekina lelei hono fāmilí, neongo kapau ko hono husepānití ‘oku ‘ikai tauhi kia Sihova pe mo‘ui‘aki ‘Ene ngaahi tu‘ungá. He‘ikai te ne kumi ki ha founga ta‘efakatohitapu ke fakangata ai ‘ene nofo malí. ‘I hono kehé, ‘i he‘ene anga-faka‘apa‘apa mo anganofó, te ne ue‘i ai hono husepānití ke ako fekau‘aki mo Sihova. (1 Pita 3:1, 2) Ka neongo kapau he‘ikai ikuna‘i mai ia ‘e he‘ene ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga leleí, ‘oku hounga‘ia ‘a Sihova ‘i he mateaki ‘oku fakahaa‘i ‘e ha uaifi anganofo kiate Ia.

19. Ko fē ‘a e taimi ‘e ‘ikai talangofua ai ha uaifi ki hono husepānití?

19 Kae kehe ko ha uaifi Kalisitiane anganofo, he‘ikai te ne poupou ki hono husepānití kapau te ne kole ange ke ne maumau‘i ‘a e ngaahi lao pe tefito‘i mo‘oni Fakatohitapú. Ko e fakatātaá, tau pehē pē ko ha hoa ta‘etui ‘o ha tuofefine ‘okú ne tala ange ke loi, kaiha‘a pe fai ha tō‘onga ta‘efakatohitapu kehe. Ko e kotoa ‘o e kau Kalisitiané, kau ai ‘a e fanga tuofāfine ‘osi malí, ‘oku nau mo‘ua‘aki ke ‘uluaki talangofua kia Sihova ko e ‘Otuá. Kapau ‘oku kole ki ha tuofefine ke ne maumau‘i ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni Fakatohitapú, ‘oku totonu ke ne taliteke‘i ia pea fakamatala ‘i ha founga anga-lelei kae tu‘u ma‘u ki he ‘uhinga ‘oku ‘ikai ke ne fai pehē aí.​—Ngā. 5:29.

Sio ki he palakalafi 20 *

20. ‘Oku anga-fēfē ‘etau ‘ilo‘i na‘e ma‘u ‘e Mele ha vaha‘angatae vāofi mo Sihova?

20 Ko Mele, na‘á ne ma‘u ha vaha‘angatae vāofi mo Sihova. ‘Oku hā mahino na‘á ne ‘ilo‘i lelei ‘a e Folofolá. ‘I ha fetalanoa‘aki mo ‘Ilisapesi, ko e fa‘ē ‘a Sione Papitaisó, na‘e lave ‘a Mele laka hake ‘i he tu‘o 20 ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. (Luke 1:46-55) Pea fakakaukau ki he mo‘oni‘i me‘a ko ení: Neongo na‘e ‘osi fakama‘u ‘a Mele mo Siosifa, na‘e ‘ikai tomu‘a hā ‘a e ‘āngelo ia ‘a Sihová kia Siosifa. Na‘e ‘uluaki lea hangatonu ‘a e ‘āngeló kia Mele pea tala ange te ne fā‘ele‘i ‘a e ‘Alo ‘o e ‘Otuá. (Luke 1:26-33) Na‘e ‘ilo‘i lelei ‘e Sihova ‘a Mele pea na‘á ne falala pau te ne ‘ofa pea tokanga‘i hono ‘Aló. Pea ‘oku ‘ikai ha veiveiua na‘e hokohoko atu ‘a Mele ke ma‘u ha vaha‘angatae lelei mo Sihova, na‘a mo e hili ‘a e pekia ‘a Sīsuú pea fokotu‘u hake ki hēvaní.​—Ngā. 1:14.

21. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi husepānití mei he fakamatala Fakatohitapu fekau‘aki mo Melé?

21 Me‘a ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi husepānití. Ko ha husepāniti fakapotopoto ‘okú ne fiefia ‘i he taimi ‘oku ‘ilo‘i lelei ai ‘e hono uaifí ‘a e Folofolá. ‘Oku ‘ikai te ne ongo‘i manavasi‘i na‘a hoko ‘a e uaifí ia ko ha ‘ulu. ‘Okú ne ‘ilo‘i ko ha tuofefine ‘okú ne ‘ilo‘i lelei ‘a e Tohi Tapú mo e tefito‘i mo‘oni Fakatohitapú ‘e lava ke hoko ia ko ha tokoni ‘aonga ki hono fāmilí. Ko e mo‘oni, neongo kapau na‘e ako lelei ange ‘a e uaifí ‘i hono husepānití, ko hono fatongia ia ke takimu‘a ‘i he lotu fakafāmilí mo e ngaahi ngāue fakateokalati kehé.​—‘Ef. 6:4.

Ko e hā ‘a e ngaahi lēsoni fekau‘aki mo e akó mo e fakalaulaulotó ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí meia Mele, ko e fa‘ē ‘a Sīsū? (Sio ki he palakalafi 22) *

22. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí meia Melé?

22 Me‘a ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi uaifí. Kuo pau ki ha fefine ke anganofo ki hono husepānití, ka ko e fatongia totonu ia ‘o‘ona ke tauhi ‘ene mo‘ui lelei fakalaumālié. (Kal. 6:5) Ko ia kuo pau ke ne vahe‘i ha taimi ki he‘ene ako fakafo‘ituituí mo e fakalaulaulotó. ‘E tokoni ia ke ne tauhi ma‘u ‘ene ‘ofa mo e faka‘apa‘apa kia Sihová pea fiefia ‘i he anganofo ki hono husepānití.

23. ‘I he anganofo ‘a e ngaahi uaifí, ‘oku anga-fēfē ‘enau ma‘u ‘aonga mei aí, mo honau fāmilí mo e fakataha‘angá?

23 Ko e ngaahi uaifi ‘oku nau nofo‘aki anganofo ki honau husepānití koe‘uhi ko ‘enau ‘ofa kia Sihová, te nau fiefia mo fiemālie ange ‘i he fa‘ahinga ‘oku nau taliteke‘i ‘a e fokotu‘utu‘u ‘a Sihova ki he tu‘unga-‘ulú. ‘Oku nau fokotu‘u ha fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ki he kau talavoú mo e kau finemuí. Pea ‘oku nau tokoni ki he langa hake ha ‘ātakai māfana ‘o ‘ikai ‘i he fāmilí pē ka ‘i he fakataha‘angá foki. (Tai. 2:3-5) ‘I he ‘ahó ni, ko e tokolahi taha ‘o e fa‘ahinga ‘oku tauhi mateaki kia Sihová ko e kakai fefine. (Saame 68:11) Ko kitautolu kotoa, pe ko e tangata pe fefine, ‘oku ‘i ai hotau ngafa mahu‘inga ke fakahoko ‘i he fakataha‘angá. ‘I he kupu hokó, te tau lāulea ai ki he founga ‘e lava ke tau fakahoko ai ‘a e ngafa ko iá.

HIVA 36 Ha‘i ‘e he ‘Otuá

^ pal. 5 Kuo fokotu‘utu‘u ‘e Sihova ki ha fefine mali ke anganofo ki hono husepānití. Ko e hā ‘oku kaunga ki aí? Ko e ngaahi husepāniti mo e ngaahi uaifi Kalisitiané ‘e lava ke nau ako ha me‘a lahi fekau‘aki mo e mo‘ulaloá mei he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsuú pea mo e kakai fefine ‘i he Tohi Tapú.

^ pal. 68 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Lolotonga ha fetalanoa‘aki mo ‘Ilisapesi, ko e fa‘ē ‘a Sione Papitaisó, na‘e to‘o-lea ‘a Mele mei he ngaahi veesi mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū na‘á ne ma‘uloto.

^ pal. 70 FAKAMATALA ‘O E FAKATĀTĀ: Ko ha uaifi Kalisitiane, ‘oku fiema‘u ke ne vahe‘i ha taimi ke ako ‘a e Tohi Tapú ke tauhi ma‘u ai ‘ene mo‘ui lelei fakalaumālié.