Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 7

Mahino‘i ‘a e Tu‘unga-‘Ulu ‘i he Fakataha‘angá

Mahino‘i ‘a e Tu‘unga-‘Ulu ‘i he Fakataha‘angá

“Ko e Kalaisí ko e ‘ulu ia ‘o e fakataha‘angá, ko ha fakamo‘ui ia ‘o e sinó.”​—‘EF. 5:23.

HIVA 3 Ko e ‘Otuá ko e ‘Ofa

‘I HE KUPÚ NI *

1. Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘e taha ‘oku fā‘ūtaha ai ‘a e fāmili ‘o Sihová?

‘OKU tau fiefia ‘i he hoko ko ha konga ‘o e fāmili ‘o Sihová. Ko e hā ‘oku mātu‘aki melino mo fā‘ūtaha ai hotau fāmilí? Ko e ‘uhinga ‘e taha he ko kitautolu kotoa ‘oku tau fai hotau lelei tahá ke faka‘apa‘apa‘i ‘a e fokotu‘utu‘u ‘o e tu‘unga-‘ulu kuo fokotu‘u ‘e Sihová. Ko hono mo‘oní, ko ‘etau mahino‘i lelei ange ‘a e fokotu‘utu‘u ‘o e tu‘unga-‘ulú ko ‘etau fā‘ūtahá ange ia.

2. Ko e hā ‘a e ngaahi fehu‘i te tau tali ‘i he kupu ko ení?

2 ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he tu‘unga-‘ulú ‘i he‘ene ha‘u ki he fakataha‘angá. Te tau tali foki mo e ngaahi fehu‘i ko ení: Ko e hā ‘a e ngafa ‘o e fanga tuofāfiné? Ko e mo‘oni ko e tokoua kotoa pē ko e ‘ulu ia ‘o e tuofefine kotoa? ‘Oku tatau ‘a e mafai ‘oku ma‘u ‘e he kau mātu‘á ki he fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné mo e mafai ‘oku ma‘u ‘e ha ‘ulu‘i fāmili ki hono uaifí mo e fānaú? ‘Uluakí, tau lāulea angé ki he founga ‘oku totonu ke tau vakai ai ki he fanga tuofāfiné.

‘OKU TOTONU KE FĒFĒ ‘ETAU VAKAI KI HE FANGA TUOFĀFINÉ?

3. ‘E lava fēfē ke tau fakalahi ‘etau hounga‘ia ‘i he ngāue hotau fanga tuofāfiné?

3 ‘Oku tau hounga‘ia ‘i hotau fanga tuofāfine ‘oku nau ngāue mālohi ke tokanga‘i honau fāmilí, malanga‘i ‘a e ongoongo leleí pea mo poupou ki he fakataha‘angá. ‘E lava ke tau fakalahi ‘etau hounga‘ia ‘iate kinautolú ‘aki ‘a e fakakaukau ki he anga ‘o e vakai ‘a Sihova mo Sīsū kiate kinautolú. Te tau ma‘u ‘aonga foki mei he fakakaukau ki he anga ‘o e fakafeangai ‘a e ‘apositolo ko Paulá ki he kakai fefiné.

4. ‘Oku anga-fēfē hono fakahaa‘i ‘e he Tohi Tapú ‘oku fakamahu‘inga‘i ‘e Sihova ‘a e kakai fefiné ‘o pehē foki ki he kakai tangatá?

4 ‘Oku fakahaa‘i mai ‘e he Tohi Tapú ‘oku fakamahu‘inga‘i ‘e Sihova ‘a e kakai fefiné ‘o pehē foki ki he kakai tangatá. Ko e fakatātaá, ‘i he ‘uluaki senitulí, na‘e foaki ‘e Sihova ‘a e laumālie mā‘oni‘oní ki he kakai fefine pehē foki ki he kakai tangata, pea fakaivia kinautolu ke nau fai ‘a e ngaahi ngāue fakaemana hangē ko e lea ‘i he ngaahi lea kehekehe. (Ngā. 2:1-4, 15-18) Kuo pani ‘a e kakai fefine mo e kakai tangata ‘aki ‘a e laumālie mā‘oni‘oní pea nau ma‘u ‘a e ‘amanaki ke pule fakataha mo Kalaisi. (Kal. 3:26-29) ‘Oku ma‘u ‘e he kakai fefiné mo e kakai tangatá ‘a e ‘amanaki ke mo‘ui ta‘engata ‘i he māmaní. (Fkh. 7:9, 10, 13-15) Pea ‘oku vahe‘i ki he kakai tangatá mo e kakai fefiné ke malanga mo faiako‘aki ‘a e ongoongo leleí. (Māt. 28:19, 20) Ko hono mo‘oní, ‘oku fakamatala ‘a e tohi Ngāué ki ha ngāue ‘a ha tuofefine ko Pīsila fakataha mo hono husepānití ‘a ‘Akuila, ‘i he‘ena tokoni ke fakamatala‘i ‘a e mo‘oní ke toe totonu ange ki he tangata ako lelei ko ‘Apolosi.​—Ngā. 18:24-26.

5. Ko e hā ‘oku fakahaa‘i ‘i he Luke 10:38, 39, 42 fekau‘aki mo e vakai ‘a Sīsū ki he kakai fefiné?

5 Na‘e faka‘apa‘apa‘i ‘e Sīsū ‘a e kakai fefiné. Na‘e ‘ikai ke ne muimui ‘i he tō‘onga ‘a e kau Fālesí, ‘a ia na‘a nau siolalo ki he kakai fefiné pea a‘u ‘o ‘ikai lea kiate kinautolu ‘i he feitu‘u kakaí, pea ‘ikai ‘aupito ke nau talanoa mo kinautolu ki he Folofolá. ‘I hono kehé, na‘e fakakau ‘e Sīsū ‘a e kakai fefiné ‘i he‘ene talanoa mo ‘ene kau ākongá ki he ngaahi mo‘oni fakalaumālie lolotó. * (Lau ‘a e Luke 10:38, 39, 42.) Na‘e toe kau foki mo e kakai fefine ‘i he‘ene ngaahi fononga fakamalangá. (Luke 8:1-3) Pea na‘e ‘oange ‘e Sīsū kiate kinautolu ‘a e monū ke tala ki he kau ‘apositoló kuo fokotu‘u hake ia mei he maté.​—Sione 20:16-18.

6. Na‘e anga-fēfē hono fakahaa‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá na‘á ne faka‘apa‘apa‘i ‘a e kakai fefiné?

6 Na‘e fakamanatu ‘e he ‘apositolo ko Paulá kia Tīmote ke faka‘apa‘apa‘i ‘a e kakai fefiné. Na‘e tala ange ‘e Paula kiate ia ke fakafeangai ki he “kau fefine ta‘umotu‘a angé ‘o hangē ko ha ngaahi fa‘ē” pea vakai ki he “kau fefine ta‘u iiki angé ‘o hangē ko [hano] fanga tuofāfiné.” (1 Tīm. 5:1, 2) Na‘e tokoni‘i lahi ‘e Paula ‘a Tīmote ke ne hoko ko ha Kalisitiane matu‘otu‘a, ka na‘á ne ‘ilo‘i ko e fa‘ē ‘a Tīmoté mo ‘ene kui fefiné na‘á na fuofua ako‘i kia Tīmote ‘a e “ngaahi tohi mā‘oni‘oní.” (2 Tīm. 1:5; 3:14, 15) Na‘e lave ‘a Paula ki he hingoa ‘o e fanga tuofāfine ‘i he‘ene tohi ki he Kau Lomá. Na‘e ‘ikai ngata pē ‘ene fakatokanga‘i ‘a e ngāue ‘a e fanga tuofāfiné ka na‘á ne toe fakahaa‘i ‘a e hounga‘ia ‘iate kinautolu ko e kau faifekau Kalisitiane.​—Loma 16:1-4, 6, 12; Fil. 4:3.

7. Ko e hā ‘a e ongo fehu‘i te tau lāulea ki ai ‘i he taimi ní?

7 Hangē ko e ngaahi palakalafi ki mu‘á, ‘oku fakahaa‘i ai ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha makatu‘unga Fakatohitapu ke fakakaukau ai ki he fanga tuofāfiné ‘oku nau mā‘ulalo ange ‘i he fanga tokouá. Ko hotau fanga tuofāfine anga-‘ofa mo nima-homó ‘oku nau ‘aonga mo‘oni, pea ‘oku falala ‘a e kau mātu‘á ki he‘enau tokoni ke pouaki ‘a e melino mo e fā‘ūtaha ‘i he fakataha‘angá. Ka ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fehu‘i ‘e ni‘ihi ‘oku fiema‘u ke tau tali. Ko e fakatātaá: Ko e hā ‘oku fiema‘u ai ‘e Sihova ki ha tuofefine ke ne tui ha pūlou ‘i ha ngaahi tu‘unga pau? Koe‘uhi ko e fanga tokouá pē ‘oku fakanofo ke nau hoko ko e kau mātu‘a mo e kau sevāniti fakafaifekau, ‘oku ‘uhinga iá ko e tokoua kotoa pē ko e ‘ulu ia ‘o e tuofefine kotoa ‘i he fakataha‘angá?

KO E TOKOUA KOTOA PĒ KO E ‘ULU IA ‘O E TUOFEFINE KOTOA?

8. Fakatatau ki he ‘Efesō 5:23, ko e tokoua kotoa pē ko e ‘ulu ia ‘o e tuofefine kotoa? Fakamatala‘i.

8 Ko e tali nounou ki aí ko e ‘ikai! Ko ha tokoua ‘oku ‘ikai ko e ‘ulu ia ‘o e fanga tuofāfine kotoa ‘i he fakataha‘angá; ko Kalaisi ia. (Lau ‘a e ‘Efesō 5:23.) ‘I he fāmilí, ko e husepānití ‘okú ne ma‘u ‘a e mafai ki hono uaifí. Ko ha foha ‘osi papitaiso ‘oku ‘ikai ko e ‘ulu ia ‘ene fa‘eé. (‘Ef. 6:1, 2) Pea ‘i he fakataha‘angá, ‘oku fakangatangata pē ‘a e mafai ‘o e kau mātu‘á ki he fanga tuofāfiné mo e fanga tokouá. (1 Tes. 5:12; Hep. 13:17) Ko e kakai fefine te‘eki mali ka ‘oku ‘ikai ke nau kei nofo mo ‘enau tamaí mo ‘enau fa‘eé ‘oku nau kei faka‘apa‘apa‘i pē ‘enau ongo mātu‘á mo e kau mātu‘á. Kae kehe, hangē ko e kakai tangata ‘i he fakataha‘angá, ‘oku taha pē honau ‘ulú ko Sīsū.

Ko e fa‘ahinga te‘eki mali ‘oku ‘ikai ke nau kei nofo mo ‘enau ongo mātu‘á ‘oku nau ‘i he malumalu ‘o e tu‘unga-‘ulu ‘o Sīsuú (Sio ki he palakalafi 8)

9. Ko e hā ‘oku fiema‘u ai ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ki he fanga tuofāfiné ke nau tui ha pūlou?

9 Kae kehe, ko hono mo‘oní, kuo fakanofo ‘e Sihova ‘a e kakai tangatá ke nau takimu‘a ‘i he faiako mo e lotu ‘i he fakataha‘angá, pea kuo ‘ikai ke ne ‘oange ‘a e mafai ko iá ki he kakai fefiné. (1 Tīm. 2:12) Ko e hā hono ‘uhingá? Ke tauhi ‘a e tu‘unga maau ‘i hono fāmilí​—hangē pē ko e ‘uhinga na‘á ne fakanofo ai ‘a Sīsū ke hoko ko e ‘ulu ‘o e tangatá. Kapau ‘oku a‘u ki ha tu‘unga ‘e fiema‘u ki ha tuofefine ke ne fakahoko ha ngafa ‘a ia ko e anga-mahení ke fai pē ‘e ha tokoua, ‘oku fiema‘u leva ‘e Sihova ke ne tui ha pūlou. * (1 Kol. 11:4-7) ‘Oku fiema‘u ‘e Sihova ke fai eni ‘e he fanga tuofāfiné, koe‘uhi ko ha founga ia ke nau fakahāhā ai ‘a e faka‘apa‘apa ki he tu‘unga-‘ulu kuó ne fokotu‘ú, ‘o ‘ikai ke fakasi‘ia ai honau mahu‘ingá. ‘I he fakakaukau ki he ngaahi mo‘oni‘i me‘a ko iá, te tau tali he taimí ni ‘a e fehu‘i: Ko e hā ‘a e lahi ‘o e mafai ‘oku ma‘u ‘e he ngaahi ‘ulu‘i fāmilí mo e kau mātu‘á?

NGAFA ‘O E ‘ULU‘I FĀMILÍ MO E KAU MĀTU‘Á

10. Ko e hā ‘e hehema nai ai ha mātu‘a ke fa‘u ha ngaahi lao ma‘á e fakataha‘angá?

10 Ko e kau mātu‘á ‘oku nau ‘ofa ‘ia Kalaisi, pea ‘oku nau ‘ofa ‘i he ‘fanga sipi’ kuo ‘oange ‘e Sihova mo Sīsū ke nau tokanga‘í. (Sione 21:15-17) ‘I ha ‘uhinga lelei, ‘e fakakaukau nai ha mātu‘a ‘okú ne hangē ha tamai ki he fa‘ahinga ‘i he fakataha‘angá. Te ne faka‘uhinga nai kapau ‘oku ma‘u ‘e ha ‘ulu‘i fāmili ‘a e totonu ke ne fa‘u ‘a e lao ke malu‘i hono fāmilí, ko ha mātu‘a ‘oku lava ke ne fa‘u ‘a e ngaahi lao ‘okú ne fakakaukau ‘e malu‘i ai ‘a e fanga sipi ‘a e ‘Otuá. Pea ‘oku faka‘ai‘ai ‘e he fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘e ni‘ihi ‘a e kau mātu‘á ke nau hoko ko honau ‘ulu fakalaumālie ‘aki ‘a e kole kiate kinautolu ke nau fai ‘a e ngaahi filí ma‘anautolu. Ka ‘oku ma‘u nai ‘e he kau mātu‘a ‘i he fakataha‘angá mo e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí ‘a e mafai tatau?

Ko e kau mātu‘á ‘oku nau tokanga‘i ‘a e ngaahi fiema‘u fakalaumālie mo fakaeongo ‘a e fakataha‘angá. Kuo ‘oange ‘e Sihova ‘a e fatongia ke nau tauhi ‘a e fakataha‘angá ke ma‘a fakae‘ulungaanga (Sio ki he palakalafi 11-12)

11. ‘Oku anga-fēfē ‘a e faitatau ‘a e ngafa ‘o e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí mo e kau mātu‘á?

11 Na‘e fakahaa‘i ‘e he ‘apositolo ko Paulá ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi faitatau ‘e ni‘ihi ‘i he ngafa ‘o ha ‘ulu‘i fāmili mo ha mātu‘a. (1 Tīm. 3:4, 5) Ko e fakatātaá, ‘oku finangalo ‘a Sihova ki he ngaahi mēmipa ‘o e fāmilí ke nau talangofua ki he ‘ulu ‘o e fāmilí. (Kol. 3:20) Pea ‘okú ne finangalo ki he fa‘ahinga ‘i he fakataha‘angá ke nau talangofua ki he kau mātu‘á. ‘Oku ‘amanekina ‘e Sihova ‘a e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí mo e kau mātu‘á ke nau fakapapau‘i ‘oku mo‘ui lelei fakalaumālie ‘a e fa‘ahinga ‘oku nau tokanga‘í. ‘Oku toe tokangaekina foki ‘e he ngaahi ‘ulu‘i fāmilí mo e kau mātu‘á ‘a e ngaahi fiema‘u fakaeongo ‘a e fa‘ahinga ‘oku ‘i he malumalu honau mafaí. Pea hangē ko e ngaahi ‘ulu‘i fāmili leleí, ko e kau mātu‘á ‘oku nau fakapapau‘i ko e fa‘ahinga ‘oku nau tokanga‘í ‘oku nau ma‘u ‘a e tokoni ‘i he taimi faingata‘á. (Sēm. 2:15-17) ‘Ikai ko ia pē, ‘oku ‘amanekina ‘e Sihova ‘a e kau mātu‘á mo e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí ke nau pouaki ‘ene ngaahi tu‘ungá pea “fai pē ki he ngaahi me‘a kuo tohí” ‘i he Tohi Tapú.​—1 Kol. 4:6.

Ko e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí kuo ‘oange kiate kinautolu ‘e Sihova ‘a e mafai ke takimu‘a ‘i honau fāmilí. Ki mu‘a ke fai ha fili, ko ha ‘ulu‘i fāmili anga-‘ofa te ne talanoa mo hono uaifí (Sio ki he palakalafi 13)

12-13. Hangē ko ia ‘i he Loma 7:2, ‘oku anga-fēfē ‘a e kehekehe ‘a e ngafa ‘o e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí mo e kau mātu‘á?

12 Kae kehe, ‘oku ‘i ai foki ‘a e ngaahi kehekehe mahu‘inga ‘i he ngafa ‘o ha mātu‘a mo e ngafa ‘o ha ‘ulu‘i fāmili. Ko e fakatātaá, kuo vahe‘i ‘e Sihova ki he kau mātu‘á ke nau ngāue ko e kau fakamaau, pea kuó ne ‘oange kiate kinautolu ‘a e fatongia ke kapusi ‘a e kau faiangahala ta‘efakatomalá mei he fakataha‘angá.​—1 Kol. 5:11-13.

13 ‘I he tafa‘aki ‘e tahá, kuo ‘oange ‘e Sihova ki he ngaahi ‘ulu‘i fāmilí ha mafai ‘a ia kuo ‘ikai ke ne ‘oange ki he kau mātu‘á. Ko e fakatātaá, kuó ne ‘oange ‘a e mafai ki ha ‘ulu‘i fāmili ke ne fa‘u ha lao ma‘a hono fāmilí pea fakapapau‘i ‘oku nau talangofua ki ai. (Lau ‘a e Loma 7:2.) Hangē ko ení, ko ha ‘ulu‘i fāmili ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ke fili pe ko e fihá ‘oku totonu ke foki ai ki ‘api ‘ene fānaú ‘i he po‘ulí. ‘Okú ne toe ma‘u foki ‘a e mafai ke akonaki‘i ‘ene fānaú kapau ‘oku nau talangata‘a ki he lao ko iá. (‘Ef. 6:1) Ko e mo‘oni, ko ha ‘ulu‘i fāmili anga-‘ofa ‘okú ne talanoa mo hono uaifí ki mu‘a ke ne fa‘u ‘a e ngaahi lao ma‘a hono fāmilí; he ko ē ko kinauá ‘okú na “kakano pē taha.” *​—Māt. 19:6.

FAKA‘APA‘APA‘I ‘A KALAISI KO E ‘ULU ‘O E FAKATAHA‘ANGÁ

Ko Sīsū, ‘i he malumalu ‘o e tu‘unga-‘ulu ‘o Sihová, okú ne tataki ‘a e fakataha‘anga Kalisitiané (Sio ki he palakalafi 14)

14. (a) Fakatatau ki he Ma‘ake 10:45, ko e hā ‘oku fe‘ungamālie ai hono fakanofo ‘e Sihova ‘a Sīsū ko e ‘ulu ‘o e fakataha‘angá? (e) Ko e hā ‘a e ngafa ‘o e Kulupu Pulé? (Sio ki he puha “ Ngafa ‘o e Kulupu Pulé.”)

14 Fakafou ‘i he huhu‘í, kuo fakatau mai ‘e Sihova ‘a e mo‘ui ‘a e tokotaha taki taha ‘i he fakataha‘angá pea ‘e malava ke kau ki ai mo e fa‘ahinga kotoa ‘o e tangatá. (Lau ‘a e Ma‘ake 10:45; Ngā. 20:28; 1 Kol. 15:21, 22) Ko ia ‘oku fe‘ungamālie ‘ene fakanofo ‘a Sīsū ‘a ia na‘á ne foaki ‘ene mo‘uí ko ha huhu‘í ke hoko ko e ‘ulu ‘o e fakataha‘angá. ‘I he tu‘unga ‘o Sīsū ko hotau ‘ulú, ‘okú ne ma‘u ‘a e mafai ke fa‘u ‘a e ngaahi lao ke tataki ‘aki ‘a e tō‘onga ‘a e fa‘ahinga taautaha, ngaahi fāmilí mo e fakataha‘angá kotoa pea fakapapau‘i ‘oku nau talangofua ki ai. (Kal. 6:2) Ka ‘oku fai ‘e Sīsū ‘a e me‘a lahi ange ‘i hono fa‘u pē ‘a e ngaahi laó. ‘Okú ne fafanga mo tauhi kitautolu taki taha.​—‘Ef. 5:29.

15-16. Ko e hā ‘okú ke ako mei he fakamatala na‘e fai ‘e ha tuofefine ko Marley mo ha tokoua ko Benjamin?

15 ‘Oku fakahāhā ‘e he fanga tuofāfiné ‘oku nau faka‘apa‘apa kia Kalaisi ‘aki ‘enau muimui ki he fakahinohino ‘a e kau tangata kuó ne fakanofo ke nau tokanga‘i kinautolú. ‘Oku loto-tatau ‘a e fanga tuofāfine tokolahi mo Marley, ko ha tuofefine ‘oku nofo ‘i ‘Amelika. ‘Okú ne pehē: “‘Oku ou fakamahu‘inga‘i mo‘oni hoku ngafa ko ha uaifi mo hoku tu‘unga ko ha tuofefine ‘i he fakataha‘angá. Na‘e fiema‘u ke u hanganaki fakatupulekina ‘a e vakai totonu ki he fokotu‘utu‘u ‘a Sihova ki he tu‘unga-‘ulú. Ka ko hoku husepānití mo e fanga tokoua ‘i he fakataha‘angá kuo nau ‘ai ke faingofua ange ia kiate au, koe‘uhi ‘oku nau faka‘apa‘apa‘i au pea fakahaa‘i ‘enau hounga‘ia ‘i he ngāue ‘oku ou faí.”

16 ‘Oku fakahāhā ‘e he fanga tokouá ‘oku nau mahino‘i ‘a e fokotu‘utu‘u ‘o e tu‘unga-‘ulú ‘aki hono faka‘apa‘apa‘i ‘a e fanga tuofāfiné. ‘Oku pehē ‘e ha tokoua ko Benjamin, ‘oku nofo ‘i ‘Ingilani: “Kuó u ako ‘a e me‘a lahi mei he tali ‘a e fanga tuofāfiné ‘i he ngaahi fakatahá pea mo ‘enau ngaahi fokotu‘u ki he founga ke ako ai mo hoko ‘o ola lelei ange ‘i he ngāue fakafaifekaú. ‘Oku ou fakakaukau ko e ngāue ‘oku nau faí ‘oku mahu‘inga ‘aupito.”

17. Ko e hā ‘oku totonu ai ke tau faka‘apa‘apa‘i ‘a e tu‘unga-‘ulú?

17 ‘I he taimi ‘oku mahino‘i mo faka‘apa‘apa‘i ai ‘e he tokotaha kotoa ‘i he fakataha‘angá​—kakai tangata, kakai fefine, ‘ulu‘i fāmili mo e kau mātu‘á ‘a e tu‘unga-‘ulú, ‘e melino leva ‘a e fakataha‘angá. Pea hiliō he me‘a kotoa, ‘oku tau fakahīkihiki‘i ai ‘etau Tamai fakahēvani ‘ofá ‘a Sihova.​—Saame 150:6.

HIVA 43 ‘Ā, Tu‘u Ma‘u, Mālohi

^ pal. 5 Ko e hā ‘a e ngafa ‘o e fanga tuofāfine ‘i he fakataha‘angá? Ko e tokoua kotoa pē ko e ‘ulu ia ‘o e tuofefine kotoa? ‘Oku ma‘u ‘e he kau mātu‘á mo e ngaahi ‘ulu‘i fāmilí ‘a e mafai tatau? ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he ngaahi fa‘ifa‘itaki‘anga mei he Folofolá ‘e tokoni ki he‘etau tali ‘a e ngaahi fehu‘i ko ení.

^ pal. 5 Sio ki he palakalafi 6 ‘i he kupu “Mou Poupou‘i ‘a e Kakai Fefine Kalisitiané,” na‘e pulusi ‘i he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o Sepitema 2020.

^ pal. 13 Ki ha fakamatala pe ko hai ‘oku totonu ke ne fili ‘a e fakataha‘anga ke ‘alu ki ai ha fāmili, sio ki he palakalafi 17-19 ‘i he kupu “Faka‘apa‘apa‘i ‘a e Ngafa ‘o e Ni‘ihi Kehé ‘i he Fakataha‘anga ‘a Sihová,” na‘e pulusi ‘i he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o ‘Aokosi 2020.

^ pal. 59 Ki ha fakamatala fakaikiiki ki he kaveinga ko ení, sio ki he tohi Tauhi Kimoutolu ‘i he ‘Ofa ‘a e ‘Otuá, p. 209-212.

^ pal. 64 Ki ha fakamatala kakato ki he ngafa ‘o e Kulupu Pulé, sio ki he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o Siulai 15, 2013, p. 20-25.