1, 2. Ye kʼaru yook chi kʼulmank naq li Jesús kaʼaj chik wiibʼ oxibʼ li aatin kixye naq kamk kamk re.

SAʼ LI 14 re nisán re li chihabʼ 33, naq ak xeʼxqʼabʼa ut xeʼxtenebʼ kamk saʼ xbʼeen chi maakʼaʼ xmaak, ebʼ li xikʼ nekeʼilok re li Jesús nekeʼreetzʼu, qʼaxal kaw nekeʼxteni ut nekeʼxtʼuyubʼ chiru cheʼ. Kʼajoʼ xrahil narekʼa naq namusiqʼak ut naq naʼaatinak xbʼaan naq klawxinbʼil li ruqʼ ut li roq. Abʼan inkʼaʼ naru nakanaak chi chʼanchʼo, xbʼaan naq wank li naʼlebʼ li wank xwankil li tento tixye.

² Qatzʼilaq rix li kixye li Jesús naq tʼuytʼu chiru cheʼ ut qilaq kʼaru tooruuq xtzolbʼal rikʼin li raatin. Malaj: qabʼihaq (Mat. 17:5).

3. Chirix anihebʼ kiʼaatinak li Jesús naq kixye: «At inYuwaʼ, chakuyebʼ xmaak»?

³ Li kixye li Jesús. Naq ak xtʼuyubʼaak chiru cheʼ, li Jesús kixtzʼaama re li Jehobʼa: «At inYuwaʼ, chakuyebʼ xmaak». Chirix anihebʼ kiʼaatinak? Li kixye moqon nokooxtenqʼa chi xnawbʼal: «Inkʼaʼ nekeʼxnaw kʼaru yookebʼ chi xbʼaanunkil» (Luc. 23:33, 34). Maare kiʼaatinak chirixebʼ laj puubʼ re Roma li xeʼklawxink re li ruqʼ ut li roq. Ebʼ aʼan inkʼaʼ nekeʼxnaw ani li Jesús. Malaj chirixebʼ li xeʼxpatzʼ kamk saʼ xbʼeen abʼan moqon teʼwanq choʼq xtzolom (Hech. 2:36-38, TNM). Li Jesús moko kixxok ta saʼ xchʼool chi moko kipoʼk rikʼinebʼ  li kristiʼaan li xeʼxbʼaanu re li maaʼusilal (1 Ped. 2:23). Kixtzʼaama bʼan re li Jehobʼa naq chixkuyaq xmaakebʼ li xeʼkamsink re.

4. Kʼaru kixkʼut chiqu li Jesús naq kixkuyebʼ xmaak li xikʼ nekeʼilok re?

⁴ Li naqatzol. Joʼ kixbʼaanu li Jesús, laaʼo ajwiʼ tento naq tookuyuq maak (Col. 3:13, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Tranlators, [Wy]). Maare wiibʼ oxibʼ li qakomon malaj jalan chik kristiʼaan xikʼ nokooʼeʼril xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxtaw ru li naqapaabʼ ut li qawanjik. Maare teʼxyoobʼ tikʼtiʼ chiqix, tooʼeʼxkʼe saʼ xutaan chiruhebʼ li junchʼol, teʼxpeji li qahu malaj teʼxye qe naq tooʼeʼxsakʼ. Miqaxok saʼ qachʼool li teʼxbʼaanu qe, qatzʼaamaq bʼan re li Jehobʼa naq xtehaq xsaʼ ruhebʼ re naq saʼ jun kutan teʼxkʼulubʼa li yaal (Mat. 5:44, 45). Wank sut nachʼaʼajkoʼk chiqu kuyuk maak. Qʼaxal chik wi xeʼxbʼaanu qe junaq li maaʼusilal. Abʼan, wi naqaxok saʼ qachʼool li xeʼxbʼaanu qe ut nokoopoʼk rikʼinebʼ, tqarahobʼtesi qibʼ. Jun li hermaan ixq naxye: «Ninnaw naq xkuybʼalebʼ xmaak li junchʼol moko naraj ta xyeebʼal naq ninkʼulubʼa li nekeʼxbʼaanu malaj naq tinkanabʼ naq teʼxbʼaanu we li teʼraj; naraj bʼan xyeebʼal naq inkʼaʼ ninxok saʼ inchʼool li nekeʼxbʼaanu we» (Sal. 37:8). Naq nokookuyuk maak, naqatzʼeq chirix qachʼool li maaʼusilal li naru nokooxrahobʼtesi (Efes. 4:31, 32).

5. Kʼaru kixyeechiʼi li Jesús re jun aj elqʼ li wank chixkʼatq, ut kʼaʼut naq kixbʼaanu li yeechiʼom aʼin?

⁵ Li kixye li Jesús. Chixkʼatq li Jesús xeʼtʼuyubʼaak ajwiʼ wiibʼ aj elqʼ. Saʼ xtiklajik, xkabʼichalebʼ xeʼreetzʼu li Jesús (Mat. 27:44). Abʼan, moqon jun rehebʼ kixkanabʼ xbʼaanunkil xbʼaan naq kixkʼe reetal naq li Jesús «maakʼaʼ kʼaru li inkʼaʼ ta us xbʼaanu» (Luc. 23:40, 41). Ut moko kaʼaj tawiʼ aʼin kixbʼaanu; kixkʼutbʼesi ajwiʼ naq naxpaabʼ naq li Jesús twakliiq wiʼ chik chi yoʼyo ut naq twanq choʼq Awabʼej. Kixye re li Jesús: «At Qaawaʼ, chinjultikoʼq taxaq aawe naq tat-ok saʼ laanimajwal wankilal» (Luc. 23:42, Wy. Akʼ tzʼiibʼ). Kutan saqenk naq kaw chaq li xpaabʼal chirix li Jesús. Kichaqʼok li Jesús ut kixye: «Relik chi yaal tinye aawe [...] wanqat wikʼin saʼ li paraíso» maawaʼ saʼ li Xʼawabʼejilal li Yos (Luc. 23:43, Li Acʼ Chakʼrab, Sociedad Bíblica en Guatemala, [AC]. Akʼ tzʼiibʼ). Li Jesús naxnaw naq li xyuwaʼ aj uxtaan; joʼkan naq kixye re laj elqʼ: «Wanqat wikʼin», chi joʼkan kiruuk xkʼebʼal roybʼenihom li winq aʼan naq kamk kamk re (Sal. 103:8).

6. Kʼaru naqatzol chirix li kixye li Jesús re laj elqʼ?

⁶ Li naqatzol. Li Jesús naxkʼutbʼesi chi tzʼaqal re ru li xnaʼlebʼ li Xyuwaʼ (Heb. 1:3, AC). Li Jehobʼa naraj xkuybʼal qamaak ut ruxtaanankil qu wi relik chi yaal naq xqayotʼ qachʼool chirix li maak li xqabʼaanu chaq ut wi wank qapaabʼal chirix li xkamik li Jesús (1 Juan 1:7). Abʼan, kʼaru tqabʼaanu wi wank sut nachʼaʼajkoʼk chiqu xpaabʼankil naq li Jehobʼa ak xkuy chik qamaak? Qakʼoxlaq li kixbʼaanu li Jesús naq kamk kamk re. Wi kiruxtaana ru laj elqʼ li tojaʼ kiʼok chi paabʼank, ma tojaʼ ta chik li Jehobʼa inkʼaʼ truxtaana ruhebʼ laj kʼanjel chiru li nekeʼxyal xqʼe chi xpaabʼankil? (Sal. 51:1; 1 Juan 2:1, 2).

7. Joʼ naxye saʼ Juan 19:26, 27, kʼaru kixye li Jesús re li xMaría ut re laj Juan, ut kʼaʼut?

⁷ Li kixye li Jesús (taayaabʼasi Juan 19:26, 27). Li Jesús naraj naq t-ileʼq chaq chiʼus li xnaʼ, xbʼaan naq maare ak xkamk chik li xbʼeelom. Li Jesús naxnaw naq ebʼ li riitzʼin  teʼruuq xwenteninkil li xnaʼ naq maaʼanikaq chik aʼan. Abʼan, chanchan naq saʼ li hoonal aʼan toj maajiʼ nekeʼok choʼq xtzolom. Joʼkan bʼiʼ, ani ttenqʼanq re li xMaría re naq junelik kawaq li xpaabʼal? Laj Juan aʼan jun li apóstol li tiik xchʼool ut tzʼaqal ramiiw li Jesús. Li Jesús narilebʼ chaq joʼ xjunkabʼal ebʼ li nekeʼloqʼonink re li Jehobʼa (Mat. 12:46-50). Saʼ xkʼabʼaʼ naq naxra li xnaʼ ut naraj naq us twanq, li Jesús kixkanabʼ saʼ ruqʼ laj Juan rilbʼal li xnaʼ xbʼaan naq naxnaw naq aʼan ttenqʼanq re, re naq inkʼaʼ tixkanabʼ kʼanjelak chiru li Jehobʼa. Kixye re li xMaría: «Waʼran laayum», ut moqon kixye re laj Juan: «Waʼran laanaʼ». Chalen li hoonal aʼan, li xMaría kiril laj Juan joʼ xyum, ut laj Juan kiril  li xMaría joʼ xnaʼ, joʼkan naq kixkʼe xchʼool chirix. Li Jesús kixkʼutbʼesi naq qʼaxal naxra li ixq li kixkʼe xchʼool chi rilbʼal chalen saʼ li xyoʼlajik ut saʼ xkutankil li xkamik wank ajwiʼ rikʼin.

8. Kʼaru naqatzol chirix li kixye li Jesús re li xMaría ut re laj Juan?

⁸ Li naqatzol. Maare wanko saʼ tzʼaqal amiiwil rikʼinebʼ li qechpaabʼanel ut inkʼaʼ rikʼinebʼ li qakomon. Maare wiibʼ oxibʼ li qakomon xikʼ tooʼeʼril malaj tooʼeʼxkanabʼ qajunes. Abʼan joʼ kixye li Jesús, wi wanko chixkʼatq li Jehobʼa ut li xmolam, tqakʼul «oʼtaqkʼaal [100] saʼ xbʼeen» li tqakanabʼ. Saʼ xtenamit li Yos naqataw qalal qakʼajol ut qanaʼ qayuwaʼ (Mar. 10:29, 30). Chanru naqekʼa qibʼ naq nokootzʼaqonk saʼ jun li junkabʼal li wank saʼ junajil xbʼaan naq chiqajunilo naqara ut naqapaabʼ li Jehobʼa ut ebʼ li qechpaabʼanelil? (Col. 3:14; 1 Ped. 2:17).

9. Kʼaru naxkʼut chiqu li kixye li Jesús saʼ Mateo 27:46?

⁹ Li kixye li Jesús. Naq kamk kamk re, li Jesús kixjap re ut kixye: «At inYos, at inYos, kʼaʼut naq xinaakanabʼ injunes?» (Mat. 27:46). Li Santil Hu inkʼaʼ naxchʼolobʼ kʼaʼut naq li Jesús kixye aʼin. Abʼan qakʼoxlaq rix li naxkʼut chiqu. Naq li Jesús kixye aʼin, kixkʼe chi tzʼaqlok ru li propesiiy li natawmank saʼ Salmo 22:2. * Joʼkan ajwiʼ, li aatin aʼin naxkʼutbʼesi naq li Jehobʼa moko kixkol ta li Ralal (Job 1:10). Li Jesús kixtaw ru naq xkanabʼaak xjunes saʼ ruqʼebʼ li xikʼ nekeʼilok re, re naq tixkʼutbʼesi naq inkʼaʼ tixtzʼeqtaana li Jehobʼa toj saʼ xkamik. Maajun junaq poyanam kiyaleʼk rix joʼ kiyaleʼk rix li Jesús. Joʼkan ajwiʼ, li aatin aʼin naxkʼutbʼesi naq maakʼaʼ xmaak joʼkan naq moko xkʼulubʼ ta naq tkamsiiq.

10. Kʼaru naqatzol chirix li kixye li Jesús re li Xyuwaʼ?

¹⁰ Li naqatzol. Xbʼeen, inkʼaʼ tqoybʼeni naq li Jehobʼa tooxkol chiruhebʼ li yalbʼaʼix. Joʼ li Jesús, tento naq kawresinbʼilaqo re naq inkʼaʼ tqatzʼeqtaana li Jehobʼa usta tookamsiiq (Mat. 16:24, TNM, 25). Li Yos inkʼaʼ tixkanabʼ naq tyaleʼq qix wi inkʼaʼ tooruuq xkuybʼal (1 Cor. 10:13). Xkabʼ, joʼ li Jesús, maare teʼxbʼaanu qe junaq li maaʼusilal chi maakʼaʼ qamaak (1 Ped. 2:19, 20). Ebʼ li kristiʼaan xikʼ nokooʼeʼril saʼ xkʼabʼaʼ naq moko reho ta li ruuchichʼochʼ ut naq naqapuktesi li yaal, moko saʼ xkʼabʼaʼ ta naq xqabʼaanu junaq li maaʼusilal (Juan 17:14; 1 Ped. 4:15, 16). Li Jesús naxtaw chaq ru kʼaʼut naq li Jehobʼa kixkanabʼ naq trahobʼtesiiq. Abʼanan, wankebʼ aj kʼanjel chiru li Yos li xeʼxkʼoxla kʼaʼut naq li Jehobʼa kixkanabʼ naq teʼxkʼul li rahilal (Hab. 1:3). Li Jehobʼa aj uxtaan ut wank xkuyum. Kixtaw ru naq moko saʼ xkʼabʼaʼ ta naq maakʼaʼebʼ xpaabʼal naq xeʼxye aʼin, saʼ xkʼabʼaʼ bʼan naq naʼajmank naq tixkʼojobʼ xchʼoolebʼ (2 Cor. 1:3, 4).

11. Kʼaʼut naq kixye li Jesús li aatin li natawmank saʼ Juan 19:28?

¹¹ Li kixye li Jesús (taayaabʼasi Juan 19:28). Kʼaʼut naq kixye li Jesús naq tchaqiq re? Re naq chi joʼkan ttzʼaqloq ru li propesiiy li natawmank saʼ Salmo 22:16, li naxye: «Xchaqik xsaʼ li we kamaʼ aj chik li teex, li ruʼuj waqʼ xletz ribʼ saʼ linkux». Joʼkan ajwiʼ, xbʼaan naq kʼajoʼ li rahilal yook xkʼulbʼal naq tʼuytʼu chiru cheʼ ut naq ak kirahobʼtesiik,  wank xyaalal naq kʼajoʼ tchaqiq re ut naʼajmank naq tkʼeheʼq bʼayaq rukʼaʼ.

12. Kʼaru naqatzol naq li Jesús kixye naq tchaqiq re?

¹² Li naqatzol. Li Jesús moko kixkʼoxla ta naq xutaanal xyeebʼal chanru narekʼa ribʼ, ut laaʼo us raj ajwiʼ naq inkʼaʼ tqakʼoxla aʼan. Maare nokooxutaanak chi aatinak rikʼinebʼ li junchʼol chirix li naʼajmank chiqu, abʼan wi saʼ jun kutan naʼajmank naq tooʼeʼxtenqʼa, mooxutaanak chi xpatzʼbʼal rehebʼ. Jun eetalil, wi cheeko chik malaj yajo, maare t-ajmanq naq tqapatzʼ usilal re junaq li qamiiw naq tooxkʼam chi loqʼok malaj rikʼin laj bʼanonel. Wi xchʼinaak qachʼool, maare tqapatzʼ re junaq li cheekel winq malaj junaq li hermaan li kaw xpaabʼal naq xkʼehaq xchʼool chi qabʼinkil malaj naq xyehaq qe «li chaabʼil aatin» li tixwaklesi qachʼool (Prov. 12:25). Qajultikaq naq ebʼ li qahermaan nokooʼeʼxra ut naq «saʼ xqʼehil junaq rahilal» nekeʼraj qatenqʼankil (Prov. 17:17). Abʼan inkʼaʼ nekeʼxnaw li yooko xkʼulbʼal. Joʼkan bʼiʼ, chan put ru naq teʼxnaw li t-ajmanq chiqu wi inkʼaʼ naqaye rehebʼ?

13. Kʼaru kiruuk xkʼutbʼesinkil li Jesús naq toj saʼ xkamik inkʼaʼ kixtzʼeqtaana li Xyuwaʼ?

¹³ Li kixye li Jesús. Saʼ li 14 re nisán, oxibʼ hoor tana re ewu naq li Jesús kixye: «Xtzʼaqlok ru» (Juan 19:30). Naq kamk kamk re, li Jesús kixnaw naq kixbʼaanu chixjunil li kitaqlaak wiʼ chaq xbʼaan li Jehobʼa. Kʼaru kiruuk xkʼutbʼesinkil li Jesús naq toj saʼ xkamik inkʼaʼ kixtzʼeqtaana li Xyuwaʼ? Xbʼeen, kutan saqenk kixkanabʼ naq laj Tza aj tikʼtiʼ xbʼaan naq kixkʼutbʼesi naq junaq li kristiʼaan li tzʼaqal re ru xyuʼam, naru twanq saʼ tiikilal chiru li Jehobʼa usta laj Tza kaw tixyal rix. Xkabʼ, kixqʼaxtesi li xyuʼam re qakolbʼal. Saʼ xkʼabʼaʼ li xkamik, ebʼ li poyanam aj maak naru nekeʼwank saʼ tzʼaqal amiiwil rikʼin li Yos ut naru nekeʼxtaw li junelik yuʼam. Ut rox, li Jesús kixkʼutbʼesi naq li Jehobʼa naʼawabʼejink saʼ tiikilal ut naq tikʼtiʼ li nayeemank chirix li xkʼabʼaʼ.

14. Chʼolobʼ chanru tento toowanq rajlal kutan.

¹⁴ Li naqatzol. Tento naq rajlal kutan tqayal qaqʼe re naq inkʼaʼ tqatzʼeqtaana li Yos. Qilaq li kixye li hermaan Maxwell Friend, li kiwank chaq joʼ aj kʼutunel saʼ li Tzolok re Galaad Watchtower. Saʼ jun li nimla chʼutam bʼarwiʼ nekeʼtzʼaqonk naabʼal li tenamit, kixkʼe jun li seeraqʼ bʼarwiʼ kiʼaatinak chirix li wank saʼ tiikilal chiru li Yos ut kixye: «Maabʼaanu toj wulaj li tatruhanq xbʼaanunkil malaj xyeebʼal anaqwan. Chan put ru nakaanaw naq yoʼyoqat wulaj? Kʼoxla bʼan naq kaʼaj chik li kutan aʼin wank chaawu re xkʼutbʼesinkil naq aakʼulubʼ xmaataninkil li junelik yuʼam». Joʼ kixye li hermaan, qakʼoxlaq naq kaʼaj chik li kutan aʼin wank qahoonal re xkʼutbʼesinkil naq tiik li qachʼool chiru li Yos. Chi joʼkaʼan, usta tookamq, tooruuq xyeebʼal re li Jehobʼa: «Xinbʼaanu chixjunil li wank saʼ wuqʼ re naq inkʼaʼ tatintzʼeqtaana, re xkʼutbʼesinkil naq laj Tza aj tikʼtiʼ, ut re xterqʼusinkil xloqʼal laakʼabʼaʼ ut laakʼulubʼ chi awabʼejink».

15. Joʼ naxye saʼ Lucas 23:46, kʼaru chʼolchʼo chaq chiru li Jesús?

¹⁵ Li kixye li Jesús (taayaabʼasi Lucas 23:46). Chi kʼojkʼo xchʼool rikʼin li Yos li Jesús kixye: «At inYuwaʼ, saʼ laawuqʼ tinqʼaxtesi linmusiqʼ». Naxnaw naq li xyuʼam wank saʼ ruqʼ li Jehobʼa ut chʼolchʼo chiru naq tjultikaaq xbʼaan.

16. Kʼaru naqatzol rikʼin laj Joshua?

 ¹⁶ Li naqatzol. Qaqʼaxtesihaq li qayuʼam saʼ ruqʼ li Jehobʼa. Re naq tooruuq xbʼaanunkil aʼin tento naq kʼojkʼooq qachʼool rikʼin (Prov. 3:5). Qilaq li kixkʼul laj Joshua jun li hermaan li wank 15 chihabʼ re ut kichapeʼk xbʼaan jun li yajel li tkamsinq re. Inkʼaʼ kixkʼulubʼa bʼaneʼk rikʼin kikʼ xbʼaan naq aʼin naxqʼet li xchaqʼrabʼ li Yos. Naq kamk re kixye re li xnaʼ: «Wankin saʼ ruqʼ li Jehobʼa». Ut kixye ajwiʼ: «Naʼ! Chi kaw inchʼool ninye aawe aʼin: ninnaw naq li Jehobʼa tinxwaklesi wiʼ chik chi yoʼyo. Aʼan naril li waanm ut naxnaw naq ninra chi anchal inchʼool». * Us raj naq chiqajunilo tqakʼoxla aweʼ: «Wi ninkamk saʼ xkʼabʼaʼ linpaabʼal, ma tiikaq ut ma kʼojkʼooq inchʼool naq li Jehobʼa tinxjultika ut tinxwaklesi wiʼ chik chi yoʼyo?».

17, 18. Kʼaru ebʼ li naʼlebʼ xqatzol? (Chaawil ajwiʼ li kaaxukuut « Li naqatzol chirix li kixye li Jesús naq kamk kamk re».

¹⁷ Relik chi yaal, naqatzol li chaabʼil naʼlebʼ chirix li kixye li Jesús naq kamk kamk re. Naxjultika chiqu naq tento tookuyuq maak ut naq kʼojkʼooq qachʼool naq li Jehobʼa tixkuy ajwiʼ li qamaak. Oxloqʼ chiqu tzʼaqonk saʼ jun li junkabʼal bʼarwiʼ ebʼ li qechpaabʼanel yoʼon wankebʼ re qatenqʼankil. Abʼan, naq t-ajmanq naq tooʼeʼxtenqʼa, qapatzʼaq rehebʼ. Naqanaw naq li Jehobʼa tooxtenqʼa chi xkuybʼal yalaq kʼaru chi yalbʼaʼix. Naqataw ru naq qʼaxal wank xwankil xkʼoxlankil naq kaʼaj chik li kutan aʼin wank li hoonal chiqu re xkʼutbʼesinkil li xtiikilal qachʼool ut naq chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa tooxwaklesi wiʼ chik chi yoʼyo wi nokookamk.

¹⁸ Wi naqayuʼami ebʼ li naʼlebʼ li xqatzol, yooqo xpaabʼankil li kixye li Jehobʼa chirix li Ralal: «Cherabʼihaq» (Mat. 17:5).