1-2. ˈMën ˗tɔ ˗gɔtadhɔpë? ˈYö ˈmën ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn ˗yö yö ˗a ˗bha?

ˈDHƐ Adan ˈö kun mɛn ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈka ˈö ˈwɔn yaa ˗kë, ˈyö ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a kë ˗sü ˗yö dha waa˗ ˗bha ˈnën ˗nu ˈö ˗dho ˗an ˈkpɔ ꞊taabha, ˗an ˗gɔ. Adan ˗bhawɔn ˈto ˗dhɛ ˈyaa kun ˈdhö, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö ˈwɔn yaa bhë ˗a ˗kë ö ˗de ˈˈɲaan. ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˈnën ˗nu ˗zë ꞊wɛ? Pë ˈbha ˈkö ˈwo ˗dho ˗a kë ˗a ˗bha ˈwɔn yaa bhë ˗a ˈgü, ˈyaa ˈdhö. (Wlɔ. 5:12, 14) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, Zoova ˗dho ˗a kë kö Adan ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ ˗ee? ꞊Ii. ˈDhɛ Adan ˗yö ˈwɔn yaa ˗kë, Zoova ˗yö ˗to mü ˈö ˗kɔ ˈö ˗dho ˗a kë ˗a ˈka, kö ˗a ˗bha ˈnën ˗nu ˈˈmliɲɔn ꞊va ˗wo ˈgo ˈwɔn yaa waa ga ˗an ˗gɔ ˈˈgan ˈgü, ˗a ˗zɔn. (ˈWun. 3:15) Zoova ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗ya ˗wo, ö ˗dho ö Gbö bɔ, ˈö go dhaŋ˗ ˈgü ˈö nu ‹kö ˗yö ö ˗de nu mɛn ˈgbɛ ˗gɔtadhɔpë ˈka.›​—Mak. 10:45; Zan 6:51.

² ˈMën ˗tɔ ˗gɔtadhɔpë? Biblö ˈˈpian ˈwo˗ ˗ya Glɛkö ˗wo ˈgü ˗a ˈgü, ˗gɔtadhɔpë ˈnën ˗tɔ ˈpë Yesu ˗ya nu kö ˗tosɛta ˗së ˈö dha Adan ˗gɔ, ˈö˗ ˈdhɔ. (1 Ko. 15:22) ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn ˗yö yö ˗gɔtadhɔpë ˗bha? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗bha kpɛnŋdhödhɛ ˈtɔŋ˗ ˗ya ˗pö ˗wo ˗këdhösü ˗dhɔ ˗këdhösü ˈka. (Ex. 21:23, 24) Adan ˗bha ˗këdhösü ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗yö ˗dha ˗a ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, Yesu ˗yö ö ˗bha ˗këdhösü ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗nu ˈpö, kö ˗Zlan ˗bha kpɛnŋdhödhɛ ˈtɔŋ˗ bhë, ˈö˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. (Wlɔ. 5:17) ˗Kɔ bhë ˗a ˈka, ˈyö Yesu ˗yö ˗kë mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo wo ˗zo yö ˗gɔtadhɔpë ˗dhɛ ˗an «Dë ˈka ꞊tuëpö ˈka.»​—Is. 9:6; Wlɔ. 3:23, 24.

3. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Zan 14:31 waa˗ 15:13 ˈgü, ˈmën ˗kë ˈö Yesu ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö ö ˗de nu ˈˈsaapë ˈka?

³ Yesu ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ˈö ö ˗bha ˗tosɛta nu ˈˈsaapë ˈka, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˗a Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü waa mɛnbhɩɩdhe ˗nu, ˗an ˗dhɔ ˗ya ˗kë ꞊dedewo. (Zan 14:31; 15:13 ˗wo pö.) ˗Dhɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ bhë ˈyö ꞊faan nu ˗a ˗dhɛ ˈö to ˗klu ˗sü ˈka ö Dë ˗bha ˈö dho ˈö  ga ˗a ˈka. ˗Yö ö Dë dhɔɔbhaawɔn ˈˈpɛpɛ ˗kë. ˗A ˈsaa˗ ˈgü, Zoova ˗zopiʋ̈wɔn ˈö ˗gban mɛnbhɩɩdhe ˗nu waa ˈˈsɛ ˗an ˗bha, ˗wo ˗dho yö ˈko ˈˈdhiʋ̈. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho ˈpë ˗kë ˈö ˗Zlan ˗yö ö ꞊kwaa Yesu ˗zü ˈö saanˈˈ sü kö ˗yö ꞊kun ga, ˗a yö. Kwa ˗dho Biblö ˗bɛnzëmɛn do ˈö ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˗yö ˗kë ˗a ˈgü, ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ ˈdɛdɛ ˈka. ˗A ˈˈdhiʋ̈tadhɛ ˈgü, ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a kë ˗a ˈka kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa Zoova waa Yesu ˗an ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo ˗gɔtadhɔpë ˗bha, kwa ˗dho ˗a yö.

4. ˗Kɔ ˈö Yesu ˗yö ga ˗a ˈka, ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ.

⁴ ˗Dhɛkpaɔyi ˗kaanta ˈö Yesu ˗ya ˗kë ˈˈsɛ ˗ta kö ˗yö ꞊kun ga bhë, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. Yesu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ꞊va ˗dhɛ, ˈö ˈwo nu ˗a ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˗yö ö ˗kwaa ö ˗de ˗zü Wlɔmö ˈˈsɔdha ˗nu ˗gɔ, ˈö ˈwo˗ ˗man ꞊dedewo. (Mat. 26:52-54; Zan 18:3; 19:1) ˗Wa ˗man ˗klaaga ˈka, ˈö ˈwo˗ ˗gi. ˈDhɛ yö mü, ˗wo ˈˈdhü ˈˈklu ˈgbinŋgbinŋ˗ ˗wɔ ˗a ꞊taadhɛ ˈö ꞊waa˗ ˗gi mü ˗a ˗ta, kö ˗ya ˈsü. Yesu ˗ya ˈˈdhü bhë ˗a gblʋʋˈˈ ˗sü ˗bha kö ˈö dho ˗a ˈka ö zë ˗dhɛ ˈgü. ˈDhɛ ꞊ɲɔɔn mü kö ꞊faan gbɛ˗ ˈyaa˗ ˗gɔ ˈzüdho, ˈyö ˈwo gɔndënën do ˈbha kun, kö ˗yö ˈˈdhü bhë ˗a ˈsü. (Mat. 27:32) ˈDhɛ ˈwo ˗lo Yesu ˈka ˗a zë ˗dhɛ ˈgü, ˗wa ˗dɔ ˈˈdhü ˗bha ˈö ˈwo ˈˈpoŋtiga ˗nu ˗gban ˗a ˗kɔ waa˗ ˗gɛn ˗nu ˗ta. Yesu ꞊faan ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗kun dun ˗sü ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈˈpoŋtiga ˗kun ˗a kwi blëëˈˈ ˗ni ˈgü. ˗A ˈˈtɔŋdë waa˗ dhe ˗nu ˗wo ˗kun ˈˈgbʋ bɔ ˗ni ˈgü, kö Zuifö ˗nu ˗wo ꞊wɛɛ dɔ ˗ni ˗a ˗bha. (Dhu. 23:32-38; Zan 19:25) Yesu ˗yö saanˈˈ bhë ˗a ˗sü ˈˈlɛlɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈. ˗Kɔ ˈwo˗ dɔ ˗a ˈka ˈˈdhü ˗bha bhë, ˗ya ˈˈtëŋ ˗sü. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kun Yesu ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈya ˈto ö ˗wo ˗ta. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈˈsanni ˗yö ga, ˗yö ö ˈgü ˗gban ˈö bhɛɛˈˈ ˗totaabhasü wo Zoova ˗dhɛ. ˗Dhɛ ˈö ö bo, ˈyö ö ˗gɔ ꞊yɔɔ, ˈyö ˗kë ˗a ga ˗sü ˈka. (Mak. 15:37; Dhu. 23:46; Zan 10:17, 18; 19:30) Gagade ˈgü, ˗yö ˗kun ga ˗kɔ yaa, ˈˈdhiʋ̈dhiʋ̈sü, ˈlëësü do ˈbha ˈka.

5. ˗Mën ˈö kun Yesu ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗a zë ˗sü ˗ta?

⁵ ˗A ˈdhɛ kun Yesu ˈgü ˈwɔn ˈka, ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˗kɔ ˈwo ˗dho ˗a zë ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˗nu ˈwo˗ dɔ ˗a ˗bha, ˈö ˗kë ˗a zë ˗gɛn ˈka bhë, ˈnën ˈwo˗ ˈgü ga. ˗Wo ꞊sua ˗dɔ ˗a ˗bha, ˈwo˗ pö ˗dhii ˗ya ˗Zlan ˈtɔ ˗bha ˗mɛn ˗mü ˗a ˈka. (Mat. 26:64-66) ꞊Suawɔn ˗nu ˈwo˗ dɔ ˗a ˗bha ˈˈdhʋ̈ bhë, ˗yö Yesu zuʋ̈ˈˈ ˗kaankwöö, ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ö Dë ˗yö ö ˗gɔ bho ˈlëëwɔn suu bhë, ˗a ˗gɔ. (Mat. 26:38, 39, 42) ˈMën ˗kë ˈö Zoova ˗yö ö ꞊kwaa ˗a Gbö ˈö˗ ˗dhɔ ˗ya ˗kë bhë ˗a ˗zü, ˈö saanˈˈ sü ˈö dho ˈö ga ˗a ˈka? ˗Kwaa ˗gɛn ˗yaaga ˗ga.

6. ˈMën ˗kë ˈö˗ ˗dhɛ kun ˗a ˗bha kö Yesu ˗yö ga ˈˈdhü ˗bha?

⁶ ˗Blɛɛsü ˈka, Yesu ˗yö ˗ga ˈˈdhü ˗bha kö ˗yö Zuifö ˗nu dha ˈˈdhaŋga do ˈkpii˗ ˗gɔ. (Ga. 3:10, 13) Zuifö ˗nu wo ˗wo ˗bhö ˗Zlan ˗dhɛ ꞊dhɛ wo ˗dho ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊gban ˈkun. ˈˈKɛɛ ˗wo ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Yö ˈˈdhʋ̈ tɛan˗ ˈka ꞊dhɛ ˗an ˗bha ˗kë Adan suugünën ˗nu ˈka ˗sü ˗wɔn ˈgü, ˗wo ˗dho ga. (Wlɔ. 5:12) ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˈwo˗ ˗kë bhë, ˗a ˈˈdhaŋga ˗kun ˗an ˗bha ˈzü. ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö˗ dɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗ta ˗a ˈgü, ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈmɛn ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë ꞊waa˗ zë, ˗wa ꞊gee dɔ ˈˈdhü ˗bha. * (Deut. 21:22, 23; 27:26) ˈTɔŋ˗ ˗a ˗pö ꞊dhɛ mɛn ˈwo˗ ꞊gee dɔ ˈˈdhü ˗bha kö ˈmɛn ˗Zlan ˗bha ˈˈdhaŋga ꞊yaa˗ ˈkun, yö ˗mü. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, Yesu dɔ ˈwo wo ˈˈdhü ˗bha bhë, Zuifö ˗nu ˗duɛɛ ˈsü ˈnën˗ wo. ˗A ˗bha ˈˈsaa˗ bhë ˗yö ˗dho ˗an ˗takun, ˈkö ˗kë ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ ˗wo ˈti ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈.

7. ˈPë ˗kë ˈö Zoova ö ꞊kwaa ö Gbö ˗zü ˈö saanˈˈ sü, ˗a ˗gɛn ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗mën?

 ⁷ ˈPë ˗kë ˈö Zoova ˗yö ˗wɩ ˗a ˗bha kö ö Gbö ˗yö saanˈˈ ˈsü, ˗kwaa ˗gɛn ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˗ga. ˗Yö ˗kun Yesu ˗kian ˗ni ˈgü kö ˗yö kë kwa ˗bha ˈˈSaabhomɛn ˈkpii˗ ˈka. Yesu ˗ya ˗yö ꞊dhɛ ˈwɔn ˗man Zoova ˗ta ˗sü ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü, ˈyaa ˈˈplëëplë. ˗A ˈˈklʋʋ ˗kun bhɔ ˗ni ꞊dedewo, ˈö ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ «ˈˈgbʋ waa˗ ˈˈyanyi», ˗an ˈka. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ Yesu yöö ꞊dede ˗ya bɔ saanˈˈ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, pë ˗nu ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗an ˗bha, ˗ya ˗dɔ. ˈˈTʋ̈ŋ ˈkwa dɔ ˗a ˈka yö ˗a ˈgü, ˈkwa kë «ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈgü,» ‹˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun.› ˗A kë ˗sü kö Zoova ˗yö ˈˈSaabhomɛn ˈkpii˗ «ˈö kwa dɔ, ˈö˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈˈsɩ ˈyaa kwa ˗dhɛ kö ˈkwa ˈdho ˈwɔn yaa kë toŋtoŋdhö» bhë ˗a ˗ya kwa ˗gɔ ˈˈdhiʋ̈, kwa˗ ˈˈnuɛ ˗bho ˗a ˗bha.​—Ebl. 2:17, 18; 4:14-16; 5:7-10.

8. ˈPë ˗kë ˈö Zoova ö ꞊kwaa ö Gbö ˗zü ˈö saanˈˈ sü, ˗a ˗gɛn ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗mën?

⁸ ˈPë ˗kë Zoova ö ꞊kwaa ö Gbö ˗zü ˈö saanˈˈ ˈˈsinman suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a sü, ˗a ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈtɔ˗ kö dhɛɛˈˈ ˈkpii˗ do ˈbha ˈö ˈˈshia˗, ˈö˗ ˗daa kë. Sɔtraan ˗ya ˗pö ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe gbɛ˗ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗ya kë ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈgü, ˗yö ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha. ˗Ya ˗pö mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wo ˗Zlan ˗dhɔkë ˗a ꞊trɔɔn ˗dhɛ. ˗A ˗bha ˈgü, ꞊dhɛ kwa ˈˈbhɛman ˗nu ˈdhö, Zoova ˗dhɔ ꞊dede ˈyaa kwa kë. (Job 1:9-11; 2:4, 5) ˈˈKɛɛ ˗yö ˗kun ga ˗sü ˈka Zoova ˈgü ꞊dhɛ ö Gbö ˗yö ˗klu ö ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ö ˗kwaa ˗a ˗zü ˈyö ˈˈklʋʋbhɔdhe ꞊dede ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈö nu ˗a ˗ta. Yesu ˗yö ˗to ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha, ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Sɔtraan bhë, ꞊suamɛn ˗mü.

9. ˈWɔnzuan ˗mɛɛn ˈö bɔmɛn Zan ˗ya to kwa ˗gɔ?

⁹ ˗Gɔtadhɔpë ˗wɔn ˗yö kletiɛn ꞊vadhɛ ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗wo ˗gban ˗an ˗gɔ, ˗wo ˗zlanwopö ˗kplawo, ˈö ˈwo bɔ ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗nu ˈgü, ˈö ˈwo dho ˈwo ˗kë ˗a ˈka zii. ˗Kwa bɔmɛn Zan ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. Gagade ˈö ˗gban Klito waa ˗gɔtadhɔpë ˗bha, ˗ya ˗wɔn ˗blɛɛ ˗kwɛ ˈö ˗ʒiö 60 ˗ta, ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗Dhɛ ˈö˗ ˗kwɛ ˈdhö ꞊tëŋ ˗ni 100 ˗bha, Wlɔmö ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˗wa ˗sü ꞊dhɛ pëyaakëmɛn ˈdhö, ˈyö ˈwo˗ ˗da ˗kasho ˈgü ˈpödhɛ ˈö ˈˈyi ꞊zinŋgü ˈwo˗ ˗dhɛ Patömɔsö bhë, ˗a ˈgü. ˗Mën ˗wɔn yaa ˈö˗ ˗kë? ‹˗Zlan ˗wʋ ˈö tɛanwɔn ˈka, ˈö Yesu ˗yö ˈˈdhɛ bho˗ ˗ta bhë, ˈyö kun ˗a ˗dhiaŋ zë ˗ni ˈgü.› (˗Dhɛ. 1:9) Zan ˗yö ˗zo ˗yö ˗Zlan ˗dhɛ ˗sü waa zuʋ̈saadhɛ ˈwɔnzuan ꞊dede ˈka.

10. Zan ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˗wa ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˗yö ˗kë ˗a ˗gɔ?

¹⁰ Yesu ˗dhɔ ꞊dede waa ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˈö kun Zan ˈgü, ˗ya ˗wɔn ˗blɛɛ Biblö ˈˈpian ˗nu ˈö ˗an ˗bɛnzë bhë, ˗an ˈgü. ˗Gɔtadhɔpë ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˗së ˈkwa˗ ꞊slɔɔ ˗a ˈgü, Zan ˗yö ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ ö ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü, ˈö ˗ʒiö ˗gɛn ˗ɲaan këŋ do ˗ta. ˗Ya ˗pö ‹ˈmɛ ꞊ya ˈwɔn yaa kë, ˗a ˈdhang bho ˗sü kë˗ ˈˈdhiʋ̈ dhɛ Yesu ˈö pö ˈaa˗ ˗bha bhë, ꞊në kwa ˗mawɔn pö ˗mɛ ˈka kwa Dë ˗Zlan ˗kuu ˈˈdhiʋ̈.› (1 Zn. 2:1, 2) Zan ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˗wa ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ ‹gagade ˈö Yesu ˗ya ˗dhiaŋ zë› bhë, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. (˗Dhɛ. 19:10) Kwa˗ ˗yö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ꞊dede ˗yö ˗kë Zan ˈgü. Kwa ˗de ˈpö, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

11. ˗Mën ˈö ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗gban ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗gɔ?

¹¹ ˗Kwa ˗gban ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗gɔ. ˗Gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˗ya kë kwa ˈgü, kwa ˈti ˗dho ˗a pö kwa ˗de ˗dhɛ: «ˈGüdandhe ˗ya nu n ˗ta, n ˗bhawɔn ˈyaa ˗gban ˈwɔn yaa ˗gɔ ˗sü ˗bha. ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ a ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈa ꞊bhɛɛ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö n ˗bhawɔn ˈto.» Kwa dua  ˗mü ꞊ʒiaan ˈkwa˗ pö: «˗Abin! ˈPë Zoova waa Yesu ˈwo˗ ˗kë n ˗dhɛ bhë, ˗yö ꞊va. ˈMaan ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈa˗ ˈˈyoo bho ˗an ˗gɔ ˈˈdhʋ̈.» ˗Kwa ꞊faan ˗dhɛ Zoova ˗gɔ ˈkwa˗ pö: ‹ˈBha ˈdho ü kwaa˗ n ˗zü ˈö ˈa dho ˈwɔn yaa kë ˗zian ˗ta.›​—Mat. 6:13.

12. Kwa ˗dho 1 Zan 3:16-18 ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹² Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa kë. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗ya kwa kë, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˗yö kwa ˈgü. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ Yesu ˈti ga kwa dosɛnŋ kwa ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗ga ˈpö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wɔn ˈgü. ˗Ya ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ wo ˗de ˈpö ˗an ˗wɔn ˗ya ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. (1 Zan 3:16-18 ˗wo pö.) ˗Kɔ ˈö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu kun ˗a ˈka, ˈyö ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë. (Efɛ. 4:29, 31-5:2) ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ, ˈwaa wo ˈflëëgü ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˗bha ꞊zii ˗sü ˈdhö ˗wa kë ˗an ˈka, kwa ˗an ˗takun. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wa ˈwɔn ˈbha ˈö ˗shiö kwa ˗dhɛ ˗a kë ɛɛnˈˈ ˗a pö, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ?

13. ˈMën ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto?

¹³ ˗Ya kë ꞊shiöŋ ü ˈwɔn ˗nu ˗kun ü ˗zo ˈˈpiʋ̈ ü ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˗ee? (Lév. 19:18) ˗Ya kë ꞊dhɛ ü˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗bhö ˈto ˗dhioo ˈö yö ˗a ˈˈpiʋ̈: ‹Ka ꞊sɔng ˗yö ˈkun bho ˈkoo. ꞊Ya kë ꞊dhɛ mɛ ˈbha ˗siödhɛwɔn ꞊ya kë ö ˈˈtɛado ˈˈpiʋ̈, ˗ka ka ˈko ˗nu ˗mawɔn ˈto, ꞊dhɛ ˗kɔ do ˈö kwa Dëmɛ ˗yö ka ˗mawɔn to˗ ˈka bha˗ ˈdhö.› (Kodh. 3:13) ˈKwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bhawɔn ˈto, kö ˈkwa˗ ˗zɔn kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˗yö kwa ˈgü ꞊dedewo. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö gbɔɔdhe ˗së ˈö ˗Zlan ˗ya ˗kë kwa ˗dhɛ bhë, ˗a ꞊bhlëë ˗yö kë kwa ˈgü ˗kplawo?

14. Pë ˗nu ˈkwa ˗dho ˗an kë kö ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˗yö kë kwa ˈgü ˗kplawo, ˗a do ˈnën ˗tɔ ˗mën?

¹⁴ ˗Kwa Zoova ˈˈnuɛ bho ˗gɔtadhɔpë ˗wɔn ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö Ɛnŋdö ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒoana ˈö˗ ˗kwɛ ˈdhö 83, ˗ya ˗pö: «˗Dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka ˈman bhɛɛˈˈ, n ˗zo ˈyaa bhɔ Zoova ˈˈnuɛ ˗bho ˗gɔtadhɔpë ˗bha ˗sü ˈka.» Kwa bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü, ˈwɔn yaa ˗nu ˈkwa ˗an ˗kë ˗dhɛkpaɔyi ˈö bhë ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü, kö ˈkwa ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˈka, ˗kwa ˗takundhe mɛɛnˈˈ mɛn zii ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗Wo ˗dho wo ˈˈtʋ ˈto kwa ˗bha, ˈö ˈwo kwa ˗takun ˗dhioo nu ˈwo go ˗Zlan ˗Wo ˈgü, ˗an ˈka. ˗Wo ˗dho bhɛɛˈˈ kwa ˗bha ˈka, ˈwo˗ pö Zoova ˗dhɛ ˗yö ˈˈsaa˗ ˈö Yesu ˗ya bho bhë ˗a ꞊bhlëë ˗ga, kö ˗yö kwa «kë ˈˈklʋ̈ʋ̈klʋ̈.»​—Zak. 5:14-16.

15. ˈMën ˗kë ˈkwa ˗dho ˈwɔn ˈö ˗gban ˗gɔtadhɔpë ˗bha ˗a draanˈˈ, kö ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü?

 ¹⁵ ˗Kwa kwa ˗zota ˗gɔtadhɔpë ˗wɔn ˈgü. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Raʒamani ˈö˗ ˗kwɛ ˈdhö 73 ˗ya ˗pö: «Saanˈˈ ˈö Yesu ˗ya sü bhë a˗ ˗wo pö ˗ni, n ˈˈɲɛɛn ˗dɔ ˈgbaa.» Kwa ˗de ˈpö, ˈkwa kwa ˗zota saanˈˈ ˈˈsinman suu ˈö ˗Zlan Gbö ˗ya sü bhë ˗a ˈgü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈka ˈˈdhʋ̈. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˗kplawo Yesu waa ö Dë ˗an ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü bhë, ˗yö ˗dho ˗dadhiʋ̈. ˗Yö ˈti ˗dho kë ˗së kö ˈwɔn ˈö ˗gban ˗gɔtadhɔpë ˗bha ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü ˗ee?

16. ꞊Trɔɔn ˗mɛɛn ˈkwa˗ ꞊slɔɔ ˗gɔtadhɔpë ˗wɔn ˗blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈgü? (Pë ˈˈbin ˈö˗ kwi ˗ta bhë ˗a ˗ga.)

¹⁶ ˗Kwa ˗gɔtadhɔpë ˗wɔn blɛɛˈˈ mɛn ˗nu ˗dhɛ. Kwa˗ ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗kplawo, ˗a ꞊bhlëë ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗dadhiʋ̈. Yö ˗kë ˗a ˈka ˗pë ꞊va ˗wo kwa ˗gɔ, ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa mɛn ˗nu ˗takun ˗an ˈka, kö ˈpë ˗kë ˈö Yesu ˗yö ga kwa ˗wɔn ˈgü, ˗wa dɔ. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ ˈsëëdhɛ ˗be ˈnën Nɔɔn˗ ˗së ˗nu ˈwo go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈, ˈwɔn ˗gɔ 4 ˈö˗ ˗gɔ ˗kë: «ˈDe ˈö ˗tɔ Yesu Klito?» ˈka bhë, ˗a ˗ta. Ɛɛnˈˈ ˈö ˈkwa bɔ ˈsëëdhɛ ˗be Biblö ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ? ˈwɔn ˗gɔ 5 ˈö˗ ˗gɔ ˗kë: «˗Gɔtadhɔpë, ˈpë ˗Zlan ˗ya gbɔɔ, ˗a ˈkpiisü» ˈka bhë, ˗a ˗ta. ˗Kwɛ ˈˈpɛpɛ ˈka, kwa Yesu ˗bha ga ˗zo ˗bo ˈwlaan˗ ˗kë, ˈö ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗a ˗ta kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗Zlan ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo ˗gɔtadhɔpë ˗wɔn ˈgü. Mɛn ˗nu ˗takun ˗sü kö ˗wo Yesu dɔ bhë, ꞊bhlëë ˈkpii˗ ˈö Zoova ˗ya ˗ya kwa ˗bha, yö ˗mü.

17. ˈMën ˗kë ˈö ˗gɔtadhɔpë ˈnën ˗tɔ gbɔɔdhe ˈkpii˗ ˈö ˗Zlan ˗ya ˗kë mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗gɔ?

¹⁷ ˗A ˗dhɛ ˗mü ꞊dedewo kö ˗gɔtadhɔpë ꞊bhlëë ˗yö kë kwa ˈgü ˗kplawo. ˗Gɔtadhɔpë ˈsaa˗ ˈgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö kwa ˗bha, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗kë Zoova ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˗nu ˈka. ˗Gɔtadhɔpë ˈsaa˗ ˈgü, Dügɔmɛn këyö ꞊gban ˗dho shiʋ̈ˈˈ. (1 Zn. 3:8) ˗Gɔtadhɔpë ˈsaa˗ ˈgü ˈzü, Zoova ˗zopiʋ̈wɔn ˈö ˗gban ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗bha ˗yö ˗dho yö ˈko ˈˈdhiʋ̈. ˈˈSɛ ˗todhʋ̈sü ˗dho kë ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˈka. Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈwo˗ ˗dhɔkë, ˈyö ˈkwa ˗dho ˗kpan ˗an ˗bha mü. ˗Kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ yi ꞊gban ˈka kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha gbɔɔdhe ˈkpii˗ ˈö ˗kë ˗gɔtadhɔpë ˈka bhë, ˗a ꞊bhlëë ˗yö ꞊va kwa ˗bha ˈka.