Tinsamu tio tiakuntâ bunkuta tianata nsobolo mu luzingu lwani mu bungu ti nayizi batika mu dinga Mvangi. Kâ, ntete nalutêla misamu mialanda mu mpimpa yo, bikeno naluzonzela mwa binsamu bia luzingu lwani bu ndieri wa fioti, biasobesa mabanza mani mpe biakubika mutima’ani.

Mu 1937 nabutuka ku Guesnain, die hata dia France. Mu bungu ti tata’ani ku mine yi batiminaka charbon keri salaka, mbo ndieri bakulaka sala tisalu tia ngolo bwe kuta zolo tâ. Nayizi bâ na tifu tiandi tia zolo buderede, tifu tio tiasa ti kanwanina bantu beri korelaka mpila za sarila za mpasi mu mine. Tata’ani wakota mu syndicat na mu misamu mia grève ngatu batomesa misamu miawu. Mbo keri fwemaka mpe mu bungu dia bungungu bwa mipelo mia hata dieto. Mipelo miamingi mieri na luzingu lu tulendi tâ ti lwa toma; kâ, mbo mieri lombaka bidia na mbongo kwe bantu beri salaka mu mine, mpe beri monaka mpasi mu luzingu lwawu. Tata’ani mbo keri monaka ti ndiatulu ya mipelo ntonto yeri, ntiangu keri lembo kunzonzelaka misamu mitariri mabundu. Kani kabwe ka tweri’â zonzelaka misamu mia Nzambi ko.

 Bu ndieri kwe kuri, meno mpe nabatika mu yina kondo kwa buderede. Mbo ndieri yinaka mpe mabanza ma mbi meri na bantu mu banzenza beri bêlaka ku France. Mbo ndieri bulaka bale na bala ba banzenza, mpe mbo ndieri zoloko mu bâ nawu tintwari. Musamu wakaka, nguri’ani Musi-Pologne wabâ, keri’â Française ko. Weri nani bantu ba mikanda nitu miamiansoni babâ mu tidzunu mpe babâ mpila mosi.

Bakunkotesa mu l’armée mu 1957. Ni tio tiasa ti ndienda ku miongo mia Algérie mu mpimpa yi nzonzeleke. Bu namana kawula “Nzambi! Oh, Nzambi’ani!” Tidiri tiani ka tiabwabana na tidiri tia mbeni ko, kâ na buluku (âne)! Bweso nabwa! Kâ, tinsamu tio—na muzingu wo—biasa ti natomo dimbitila mu nsasa ya luzingu. Mu bungu dia nti twe ha mutoto? Ngano Nzambi beto kakipaka? Ngano lumbu tie kô mbo tubâ na tidzunu tia ntangu zazansoni?

Ha manima, bu naye yôkesa vacances kwe bibuti biani, nabwabana na Mbangi ya Yehova yimosi. Wakungana Bibila dia La Sainte Bible dia lumputu die mbangululu ya bakatolike, di nabatika mu tanga bu nakâla ku Algérie. Verse yatomo kunsimba mutima ni Nzabukusu 21:3, 4, yitâka ti: ‘Yi ni nzo ya Nzambi ha kati dia bantu [. . .] Mbo kakusuna mpe mansangaza mu meso mawu, lufwa mpe ka luvutu’â kwa sâla ko, ka ku vutu’â sâla mpe bufwiri ko bidilu na mpasi ko.’ * Nayituku mu misamu mio. Mbo ndieri tiyulaka: ‘Ngano misamu mio milendi bâ mia matieleka?’ Mu ntangu yîna, ka nazaba na kani tima ko mu Nzambi na mu Bibila.

Bu namanisa tisalu tiani tia bumilitere mu 1959, nayizi bwabana na Mbangi yimosi ya Yehova yeri na nkumbu François, wakundongesa matieleka mamingi ma Bibila. Mu tifwani, wakundongesa ti Nzambi nkumbu’andi Yehova. (Mik. 83:18) Wakumbangurila mpe ti Yehova mbo kanata buderede ha mutoto, mbo kasa ti mutoto wabâ Paradi mpe mbo kalungisa misamu mie mu Nzabukusu 21:3, 4.

Ndongosolo zo zatomo singana, mpe zasimba mutima’ani. Kâ, nayizi bâ mpe na nkesi zazingi mu bungu dia mipelo, mpe weri nani nasongela ti misamu mi beri longesaka ka miena mu Bibila ko! Misamu mio mbo mieri songelaka ti mbanzulu za tata’ani kwa zeri nani, mpe mbo ndieri dingaka mu nwana ngatu kondo kwa buderede kwawa. Ka ndieri’â na luvivululu ko, weri nani nakulu yirika misamu!

François na ndiku zani za môna za Mbangi zakumbakisa mu dzunisa mabanza. Bakumbangurila ti bu twena Bakristo, tisalu tieto ka tiena ko ti mu fundisaka bantu, kâ mu hana tivuvu mu nzila ya nsangu za mbote za Timfumu tia Nzambi. Tio ni tisalu tieri salaka Yezu, mpe ti kahana kwe milongoki miandi. (Mat. 24:14; Like 4:43) Nafweti longoka mpe mu zonzaka na nsayi mpe na buzitu kwe bantu ni bu sa ti nkwikulu za swaswana ze neto. Bibila mbo ditâka: ‘Tisari tia Mfumu, kena na ntangu ko ya nwana, kâ fweti bwana bantu babansoni na [bulembami].’​—2 Tim. 2:24.

 Nayizi sa nsobolo zifwanakane mu bâ Mbangi ya Yehova, mpe nayizi batusu mu 1959 ku lukutakanu lwa tizunga. Ku lukutakanu lo, nabwabana na mpangi yimosi ya yikento ye na nkumbu Angèle, wu nayizi zolo. Mbo ndieri kwendaka ku Nzo ya Nsambululu yi beri kutakanaka, mpe tayizi kwelana mu 1960. Diangana mukento wa nkatika wa nzitukulu wena, wa mbote mpe kabu dia ntalu diena dia Yehova.​—Bin. 19:14.

Ha manima ma mivu miamingi, nayizi longoka malongi ma mfunu mamingi kwe mpangi za zibakala za ndwenga mpe za yela. Musamu wa ntete wu nalongoka ni ewu: Tufweti bâ ba kuluka, mpe tufweti sarila malongi ma ndwenga me mu Bingana 15:22, matâka ti: “Makani [. . .] mbo malunganaka mu ntangu milongi mibâka miamingi.”

Mu 1964, nabatika mu mona ka bwe verse yo ye ya matieleka. Mu muvu wo, nabatika mu sala tisalu tia munkengi wa tizunga, mu kwe tari bimvuka mu tindisa bampangi na mu ba tunga mu timpeve. Kâ, mu ntangu yo mvula 27 zeri nani mpe ka nazaba misamu miamingi ko. Buna mu ntangu zakaka mbo ndieri yayasaka. Nayêla mu longoka misamu mu makuba ma ndieri tâka. Mpe nayizi longoka “malongi” mamingi ma ntalu kwe milongi mie na lenda mpe mia yela.

Tifwani timosi nita bambukila. Ha manima, bu namana tala timvuka timosi tia ku Paris, mpangi mosi ya yibakala ya yela mu timpeve yakundiyula tala ti tulendi zonza ha ndeko. Namutêla: “Yee, tulendi zonza.”

Wakundiyula: “Louis, mu ntangu doktere kakwe talaka muntu ku nzo, nani kakwe talaka?”

Namuvuturila: “Mbevo.”

Wakuntêla: “Ni buna. Kâ nayizi mona ti ntangu yayingi yôkesaka na mpangi ze na timpeve tia ngolo ntiana ntwarisi ya timvuka tia bakuluntu. Mu timvuka tieto mpangi zazingi ze mo za nôka, za môna peleko za yembama. Mbo babâ mpe na nsayi ya yôkesa ntangu na nge. Lulendi dia mpe tintwari.”

Malongi ma mpangi yo ya ntalu, ma delakana meri mpe nguria mfunu meri. Luzolo lwandi mu bungu dia bimeme bia Yehova, lwasimba mutima’ani, buna nasa butindi mpe ka nalembeketa ko mu sarila misamu mi katâ. Mbo nitondaka Yehova mu bungu dia mpangi za mpila yo.

 Mu muvu wa 1969 na wa 1973, bakunoma ntwarisi ya tisalu tikipaka bidia, ku tukutakanu tole twa nsi zazingi ku hata dia Colombes, ku Paris. Ku lukutakanu lwa 1973, bantu kampe 60 000 tafweti dikila! Ebu kwa ndendi tâ, nayizi mona bunkuta. Kâ, mu musamu wo mpe mu lenda, wafwanakana nasarila Bingana 15:22​—ndienda namonekena bantu ba ndwenga. Nayizi yula mpangi za zibakala za yela mu timpeve batomo zaba misamu mitariri bima bia dia. Mu kati na mpangi zeri salaka mu boucherie, mpangi zeri salaka tisalu tia nsaba, mpangi zeri cuisiniers, na mpangi zeri vulu kwendaka ku zandu. Tintwari, tayizi lenda mu sala tisalu tia mpasi.

Mu 1973, mukento’ani na meno batutâ mbila mu sala ku Betele ya ku France. Tisalu tiani tia ntete kûna, nguria mpasi mpe tieri kwe meno. Mu muvu wa 1970 tii mu 1993, tisalu tieto bayimina tio ku Cameroun, mpe meno, wafwanakana natambikilaka mpangi zeto mikanda mu ntangu yo. Mu musamu wo mpe, ka ndieri’â zabaka ko tala ti mbo naketi lenda mu sala tisalu tio. Kampe bu kamona lwaka lwani, mpangi yeri twarisaka tisalu ku France wakuntindisa, wakuntêla ti: “Mpangi zeto za ku Cameroun nsatu yayingi ye nawu ya bidia bia timpeve. Buna tabadikila!” Mpe ni bo tasa.

Nzietolo zazingi nasa mu nsi zeri penepene na Cameroun mu bwabana na bakuluntu ba ku nsi yo. Mpangi zo zeri na butindi mpe zeri na mansweki zakumbakisa mu bonga nzengolo za mfunu ngatu nahanaka bidia bia timpeve ku Cameroun ntangu zazansoni. Yehova wasakumuna ngolo zeto. Kampe mu mivu 20 miayôka, kanda diandi kani kabwe ka diasa manga na kani mukanda wumosi wa Nzo ya Zangama ya Munkengi ko na mukanda wu beri tâka nkumbu Ministère du Royaume.

Bu tweri kwe zabasane na Angèle, nayizi mona bifu biandi bia timpeve. Bifu bio biayizi tomo moneka bu tayizi kwelana, wakundomba nasambila  Yehova mu bungu dia nsatu’eto ya mu sarila bu twena ba kwelana. Yehova wahanina lusambulu lweto mvutu.

Angèle wakumbakisa mpe mu tomo tûla lukwikulu lwani mu Yehova. Mu tifwani: bu batutâ mbila mu sala ku Betele mu 1973, nakekama mu bungu ti mbo ndieri zoloko mu sala tisalu tia tizunga. Kâ, Angèle wakumbambula ti kwe Yehova tatihana. Buna ngano ka tufweti’â tasa tima ni tima ti tu lomba organizasio’andi ko? (Ebr. 13:17) Diangana mabanza mandi ma natambula! Mpe tayenda ku Betele. Mukento’ani ndwenga ze nandi, mabanza ma delakana me nandi, mpe Yehova katomono zolo. Bifu bio biasa ti tindiku tieto tiabâ nkatika ngolo, mpe biatubakisa mu bonga nzengolo za mbote mu makwela meto.

Mivu bu mita kwe yôke, Angèle mbo kata tatamana mu bâ mukazi wa mbote wubakisaka. Mu tifwani, tukolo twa organizasio twatwingi tu tweri kwendaka, mu anglais tweri, Angèle na meno tabatika mu sarila ngolo ngatu tatomo zonza zu dio. Taye kota mpe mu timvuka tia anglais, ni bu sa ti mvula yôka 70 zeri neto mu ntangu yîna. Mu bungu ti mu Komite ya filiale ndieri, musamu wa mpasi weri kwe meno mu longoka zu dia môna. Kâ, mbo tweri hanasanaka lubakusu na Angèle. Bwawu bu, bu twena na mvula yôka 80, mbo tutatamanaka mu kubika tukutakanu mu anglais na mu lumputu. Mbo tuyêlaka mu hana mvutu ku tukutakanu na bu tusamunaka na timvuka tieto. Yehova wasakumuna ngolo zi tasarila mu longoka anglais.

Lusakumunu lumosi lwa nzitukulu tabaka mu 2017. Angèle na meno tabwa bweso bwa kota Lukolo lwa mpangi za Komite ya filiale na bakento bawu, lwayôka ku Centre d’enseignement des Témoins de Jéhovah, ku hata dia Patterson, ku New York.

Wa matieleka, Yehova ni Mulongi wa wunene. (Iza. 30:20) Buna ka wena musamu wa nzitukulu ko mu mona kanda diandi​—tibunda peleko ntwenia—diabaka ndongosolo yiyôkele bubote! (Lub. 4:5-8) Nayizi mona ti ntwenia ziwirikilaka Yehova, mpe ziwirikilaka mpangi za yela, mbo zikulaka mu timpeve mpe mbo zikwizi bâka bisari bia kwikama bia Yehova. Bingana 9:9 mbo yitubambulaka ti: “Kabana na muntu we na ndwenga, mpe mbo kavutu baka ndwenga. Longesa muntu wa sungama, mpe mbo kakurisa luzabu lwandi.”

Mvula kampe 60 ziyôkele, kâ mbo nidimbitilaka mu mpimpa yi nayôkesa ku miongo mia Algérie. Ka ndieri’â zabaka ko ka nti bieri kunkêlaka ku matu. Misamu miamingi nayizi longoka kwe bantu bakaka! Yehova watuhana, meno na Angèle, luzingu lwa mbote na lwa nsayi. Buna nzengolo tubongele, kani kabwe ka tubika ko mu longoka misamu mitariri Tata’eto die ku mazulu na mu longoka mu mpangi zeto za ndwenga mpe za yela zimuzololo.