MAYË jäˈäy nyijäˈäwëdëp ko tëëyëp ja Egipto jäˈäy, yëˈë ijty nyekyˈäjttëp ja papiirë ujts parë jyaˈaytyë. Ets pënaty tsënääytyë Grecia ets Roma, nan yëˈë ojts dyajtundë parë jyaaytyë. * Per kyaj nëgoo jäˈäy tnijawëdë ko papiirë ujts, nan yajtuundë parë ojts dyaˈoyëdë barkë.

Tam nyëjkxnë tiempë 2,500 jëmëjt naxy, ko ja kugajpxy Isaías ojts tkujayë ko pënaty tsënääytyëp Etiopía nëˈawinm, tkajxtë ja kyugajpxyëty mä ja papiirë barkë. Ok, ta nenduˈunë kugajpxy Jeremías ojts tnaskäjpxë ko jap Babilonia tyëkëyäˈändë Medos mëdë Persas ets tnoˈktäˈäyäˈändë ja papiirë barkë parë kyaj kyaˈaktët ja babilonyë jäˈäyëty (Is. 18:1, 2; Jer. 51:32).

Biiblyë, yëˈë Diosë yˈayuk. Pääty pënaty yˈëxpëjktëp, kyaj mëjˈixy mëjmëdoy tjawëdë ko tyamë arqueólogos tpäättë tijaty yajnigëxëˈkypy ko tëëyëp, jantsy yëˈë mëdë papiirë kepy dyaˈoˈoyëdë barkë (2 Tim. 3:16). Min nˈokˈijxëm tijaty të yajpääty mä wiˈix ijty tëëyëbë Egipto jäˈäy dyaˈoyëdë ja barkë mëdë papiirë kepy.

Jap Egipto mä näägë oˈkpë jut, të yajpäätyë dibujë mä ojts dyajnikojtuˈuttë wiˈix ijtyë jäˈäy dyajmuktë ja papiirë kepy ets wiˈix dyaˈoˈoyëdë ja barkë. Ko ijty tpujxëˈktäˈäytyë, ta tˈatsuumujktäˈäytyë tuk ooxyaty. Ets kom yenyatyë tyäˈädë kepy, pääty yajxon nyaymyaˈkxyëty ko tˈatsuumuktë ets juunatyëty. Extëm tuˈugë liibrë tnimaytyaˈaky, tyäˈädë barkë diˈib ijty dyaˈoyëdë mëdë papiirë kepy, mbäät yenyaty 17 metrë naxy ets tmëdaty mäjk o mäjmajtsk diˈib tyuknëëgäˈptëp (A Companion to Ancient Egypt).

Papiirë kepy, nëgoo ijty yˈokmayënë jap Egipto mä ja nëë ajoy diˈib xyëwˈäjtypy Nilo. Nan kyaj ijty nëgoo tsyiptaˈaky ko jäˈäy dyaˈoyëdë ja barkë mëdë papiirë kepy. Ets kom mayë jäˈäy ojts dyajtuunë ja papiirë kepy parë dyaˈoˈoyëdë barkë mëjatypyë, ja äjkxmäjtspëty ets ja jäˈäy diˈib myäjtstëbë jëyujk animal, duˈunyëm jyawë ojts tˈakˈyajtundë parë dyaˈoˈoyëdë barkë mutskatypyë ets mä twëëttë ja kepy parë nëëwingëjxy jyëdijttë.

Jantsy kanäk jëmëjt dyajtuundë ja barkë diˈib mëët dyaˈoˈoyëdë papiirë kepy. Pesë Plutarco, diˈib yˈëxpëjkpëtsëëm tijaty ets jyukyˈajty mä primer siiglë, jyënany ko ja tiempë mä jyukyˈaty, duˈunyëmë netyë jäˈäy dyajtundë papiirë kepy parë twëëttë diˈib myëjjëdijttëp nëëwingëjxy.