Lendá lá ɔwɔmbɔ w'akambo

Lendá lá akambo lá yombasɛ́

Wɛ ongewake?

Wɛ ongewake?

Anto wayalaki l’etsho wefunamaki Bible wakambaki la papirusɛ djɛ nangha wato?

Totamba tɔ papirusɛ

ANTO efula wangewake ambɔ amboheta ɛnɔnyi efula, as’Edjipito wakambaki la papirusɛ djɛ nkfumba akishi wa nfuna. Kaanga ase Ngirika l’ase Ɔrɔma wafunaki lá papirusɛ. * Koko anto efula wapaleke ndjewa ambɔ wakambaki la papirusɛ djɛ nangha masuwa.

Wepo wɛ masuwa epe wenanghemisa la papirusɛ w’iyisola lá anketa y’Edjipito

Ɛnɔnyi ndekana 2 500 lá ntondo, ɔprɔfɛtɛ Izaya afunaka ante, ‘anto wawika l’etashi kɛ looko k’ɛkɛdji w’Etiyɔpi ntomaka antomami tá ndjale, ndjopaka tá wedji wɔ ndjale la wamasuwa yenanghemisa la papirusɛ.’ L’ɔkɔngɔ, ɔprɔfɛtɛ Jɛrɛmi ewoyɛka ante, winá wɔ ngando kɛ Babilɔnɛ iyongotshitana me ase Mɛdiya l’ase Pɛrɛsiya, wangatshumbela wato wɛwɔ wɛ ‘papirusɛ dj’ipa iwɔ ndota.’​—Iza. 18:1, 2; Jɛr. 51:32.

Bible kefunamaka m’ɛlɔndjɛlɔ kɛ nyuma kɛ Ndjambe, djɛkondeke ambeki wa Bible wapakamɔ djɛ nyɛna ente, ase arkeoloji w’isolaka nkete djɛnyɛ ente wakambaki la papirusɛ djɛ nangha wato l’etsho wefunamaki Bible. (2 Ti. 3:16) Kɛkɔnge k’iyisola? Ase arkeoloji wisolaka tolembetelo tɛnyɛ papoo ambɔ, ase Edjipito wananghaki wato la papirusɛ.

WOPO WƆKƆNGE W’IYANANGHAKA MASUWA LA PAPIRUSƐ?

Mpele dj’anketa dj’Edjipito dekɔ la mokubu edjinge l’asango wɛnyɛ wopo wɔ anto iyatshumanyɛka papirusɛ edjinge iyananghaka wa masuwa la papirusɛ yɛkɔ. Ampame wopaki etembe wɛ papirusɛ, watshumanyɛki ko l’ɔkɔngɔ ndakowa etena kɛmɔ. Otembe wɔ papirusɛ alekɔ la atshuku asato. Djɛkondeke winá w’okowawɔ etembe wɛkɔ edjena kɛmɔ ekata kɛwɔ ndjalaka nkfunda edjinge mamanaka wolo efula. Onkanda ɔmɔtshi w’etawɔ ambɔ A Companion to Ancient Egypt, wɔkɔndɔla ɔkɔndɔ w’ase Edjipito ntepelaka ante, masuwa yɛ papirusɛ yɛsɔ nkoka ndjala otale wɔ mɛtrɛ 17, edjinge djeke la djeke ayalaki l’aluki 10 kana 12 l’eteyi.

Ntshango mɔtshi djel’Edjipito djɛnyɛ wopo w’iyananghaka masuwa la papirusɛ

LAMO WANƐ WANANGHAKI MASUWA IYAKAMBAKA LA PAPIRUSƐ?

L’Edjipito etamba wɛ papirusɛ waposaki efula l’omamo wɔ ndjale kɛ Nilɛ. L’onkina, masuwa wɔ la papirusɛ ayalaki wɔdju nkfumba. Kaanga winá wɔ anto iyotateyɛka nkamba l’etamba djɛ nangha masuwa wɛ nkekete, nyɛnamaka djɛ ansaki ndjale edjinge ambengenga wakindjɛka nkamba la papirusɛ djɛ nangha tatato tɔ tɛkɛtɛkɛ.

Anto wakindjɛka nkamba la masuwa wɛ papirusɛ ilá efula. Lonkina, masuwa wɔ papirusɛ wayalaki wɔdju nangha. Lá nkilika Plutarch onfunyi ɔmɔtshi w’ose Ngirika, w’owikaki l’antenyɛ eleko kɛ ntondo la k’ape Ɛ.K., tatato tɔpapirusɛ tokindjɛka ndjewama efula nkaanga le anto wal’etsho wɛnde.

^ par. 3 Etamba w’etawɔ papirusɛ wengoposake l’emamo wɛ ndjale edjinge l’edjiya. Otamba wɔnde nkoka nkomaka tii l’otale wɔ mɛtrɛ 5, edjinge otembe wɔnde nkoka nkoma santimɛtrɛ 15 ntateyɛ m’anse kɛnde