KO E pepailó ‘oku ‘iloa ko e naunau tefito ia ki he tohí ‘i ‘Isipite ‘o e kuonga mu‘á. Na‘e tohi ‘a e kau Kalisí pehē foki ki he kau Lomá ‘i he pepailó. * ‘Oku si‘i hono ‘ilo‘i na‘e ‘ikai ngata pē hono ngāue‘aki ‘a e pepailó ki he tohí kae pehē foki ki he fo‘u vaká.

Laka hake ‘i he ta‘u ‘e 2,500 kuohilí, na‘e hiki ‘e he palōfita ko ‘Aiseá ko e kakai ‘oku nau nofo “‘i he vahefonua ‘o e ngaahi vaitafe ‘o ‘Itiopeá” na‘a nau “fekau‘i atu ha kau talafekau ‘i tahi, ‘o nau kolosi ‘i he ngaahi vaí ‘i ha ngaahi vaka pepailo.” Ki mui ai, na‘e tomu‘a tala ‘e he palōfita ko Selemaiá ‘i he taimi ‘e ‘ohofi ai ‘a e kolo ‘o Pāpiloné ‘e he kau Mītiá mo e kau Pēsiá, te nau tutu ‘a e “ngaahi vaka pepailó” ‘a e kau Pāpiloné ke ta‘ofi ai ‘enau holá.​—‘Ai. 18:1, 2; Sel. 51:32.

Ko e Tohi Tapú na‘e fakamānava‘i ‘e he ‘Otuá, ko ia ‘oku ‘ikai ke ofo ‘a e kau ako ‘o e Tohi Tapú ‘i hono ma‘u ‘e he kau keli fakatotoló ‘a e ngaahi me‘a ‘oku fakahaa‘i ai na‘e ngāue‘aki ‘a e pepailó ki he fo‘u vaka ‘i he taimi ‘o e Tohi Tapú. (2 Tīm. 3:16) Ko e hā na‘e ‘ilo‘í? Kuo ma‘u ‘e he kau keli fakatotoló ‘a e ngaahi fakamo‘oni fakaikiiki fekau‘aki mo hono ngāue‘aki ‘o e pepailó ki he fo‘u vaka ‘i ‘Isipité.

Ko e ngaahi tā valivali mo e ngaahi tā-tongitongi ‘i he ngaahi fonualoto ‘i ‘Isipité ‘oku hā ai hono tā ‘o e pepailó mo e fo‘u vaká. ‘Oku tā ‘e he kakai tangatá ‘a e sino ‘o e pepailó, ha‘i fakaha‘inga ia pea ha‘i fakataha‘i ‘a e ngaahi ha‘ingá. Ko e sino ‘o e pepailó ‘oku tapatolu. Ko ia ‘i hono ha‘i fakataha‘í, ‘oku fa‘u ai ha ha‘inga mā‘opo‘opo mo fefeka. Fakatatau ki he tohi A Companion to Ancient Egypt, ko e ngaahi vaka pepailó ‘oku lava ke a‘u hono lōloá ki he fute ‘e 55 (mita ‘e 17), ‘o taki fohe ‘e 10 pe 12 he ongo tafa‘akí.

Ko e pepailó na‘e tupu lahi ia ‘i he Vaitafe Nailá. ‘Ikai ngata aí, ko e ngaahi vaka pepailó na‘e faingofua ke ngaohi. Na‘a mo e hoko ‘a e papá ko e naunau tefito ia ki hono fo‘u ‘o e ngaahi vaka lalahí, ‘oku hā ngali ko e kau toutaí mo e kau tulimanú na‘e hokohoko atu ‘enau ngāue‘aki ‘a e ngaahi vakavaka‘āmei mo e vaka iiki pepailó.

Ko e ngaahi vaka pepailó na‘e manakoa ‘i ha taimi fuoloa. Fakatatau ki he fa‘utohi Kalisi ko Plutarch, na‘á ne mo‘ui ‘i he senituli ‘uluaki mo e ua T.S., ko e ngaahi vakavaka‘āmei pepailó na‘e kei maheni pē mo e kau lautohi ‘i hono taimí.