1, 2. ¿Achkë rma ri nuʼij chpan Isaías 65:16 chqä 17 nqrtoʼ rchë ma nikʼo ta qakʼuʼx nqkochʼon?

«¡MAN KOJKOS!». Ya riʼ rubʼiʼ xyaʼöx ri qanimamoloj rchë oxiʼ qʼij ri xbʼan pa junaʼ 2017. Chpan ri nimamoloj riʼ xqatamaj achkë rubʼanik nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal yeqïl. Ya qʼaxnäq chik kajiʼ junaʼ, y röj kʼa najin na yeqaköchʼ ri kʼayewal chkikojöl ri winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Dios.

² ¿Achkë kʼayewal qlon pä chkipan ri qʼij yoj kʼo komä? Rkʼë jbʼaʼ najin nqatäj poqän rma xkäm jun qachʼalal o jun qachiʼil, rma qlon jun itzel yabʼil, rma ya xbʼä qajunaʼ, rma jun qʼeqäl jöbʼ, rma jun mamaʼ slonel, rma kʼo jun itzelal xbʼan chqë, rma ri kʼayewal najin nyaʼöx pa qawiʼ xa rma nqayaʼ ruqʼij Dios o rma ri itzel yabʼil COVID-19. Kan nqarayij chë xtapon ri qʼij taq jontir re kʼayewal reʼ ma xkejeʼ ta chik. Chqawäch apü majun bʼëy xkenatäj ta chik re kʼayewal reʼ chqë y kan majun bʼëy xkebʼanatäj ta chik (taskʼij ruwäch Isaías 65:16, 17).

3. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän komä, y achkë rma?

³ Ri qakʼaslemal komä kan kʼayewal rukʼwaxik, y rkʼë jbʼaʼ chqawäch apü xkepë na más nmaʼq taq kʼayewal chqij (Mat. 24:21). Rma riʼ nkʼatzin nqkochʼon komä rchë nqatjoj apü qiʼ taq xkepë ri nmaʼq taq kʼayewal riʼ. Jesús xuʼij reʼ rchë xkʼüt achkë rma nkʼatzin nqaʼän riʼ: «We xtiköchʼ ronojel riʼ, rïx xkixkolotäj qa» (Luc. 21:19). Jun ri janina xtqtoʼö ya riʼ nqaquʼ rij achkë rubʼanik ri nkʼaj chik qachʼalal ye qʼaxnäq chkiwäch kʼayewal achiʼel ri najin nqaqʼaxaj röj.

4. ¿Achkë rma ütz nqaʼij chë majun ta chik jun ri más yerukochʼon pä kʼayewal chwäch Jehová?

⁴ Majun ta chik jun ri más yerukochʼon pä kʼayewal chwäch Jehová. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Tqaquʼ rij reʼ: le ruwachʼulew reʼ ruyon kʼayewal kʼo chwäch rma pa ruqʼaʼ Satanás kʼo wä. Jehová  nkowin ta nuchüp ruwäch ri itzelal komä yän riʼ xa ta nrajoʼ, ye kʼa ruyoʼen na ri qʼij ri ruchaʼon rchë nuʼän riʼ (Rom. 9:22). Loman nbʼeqä ri qʼij riʼ, ryä kʼa najin na nkochʼon. Tqatzʼetaʼ 9 kʼayewal ri kʼa najin na yeruköchʼ Jehová.

5. ¿Achkë rubʼanik tzʼilbʼisan pä rubʼiʼ Dios, y achkë nanaʼ rït taq naquʼ rij riʼ?

⁵ Kitzʼilbʼisan rubʼiʼ. Jehová kan nuloqʼoqʼej rubʼiʼ y nrajoʼ chë majun ta jun nqasan ruqʼij (Is. 42:8). Ye kʼa chkipan jun 6,000 junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, kan kitzʼilbʼisan pä ri utziläj rubʼiʼ (Sal. 74:10, 18, 23). Xtzʼilbʼisäx pä rubʼiʼ Dios taq ri Diablo (ri ntel chë tzij «ajtzʼuküy tzij») xqʼabʼaj tzij chrij Dios chë kʼo jun xrewaj chkiwäch Adán y Eva ri nuʼän ta chë ryeʼ kiʼ kikʼuʼx nkiʼän (Gén. 3:1-5). Kan chpan qa ri qʼij riʼ kʼa komä, bʼin pä chrij Dios chë ryä ma nuyaʼ ta ri achkë qäs nkʼatzin chkë ri winäq. Jesús ma nrajoʼ ta wä chë ntzʼilbʼisäx más ri rubʼiʼ Rutataʼ. Rma riʼ, xkʼüt chkiwäch ri rutzeqelbʼëy chë tkikʼutuj reʼ taq xkechʼö rkʼë Dios: «Qatataʼ ri yït kʼo chlaʼ chkaj, xtchʼajchʼobʼëx ta kʼa abʼiʼ» (Mat. 6:9).

6. ¿Achkë rma Jehová ruyaʼon qʼij chë qʼaxnäq kʼïy junaʼ rchë nqʼalajin chë xa xuʼ ryä taqäl chrij nuqʼät tzij?

⁶ Ye kʼïy ma nkajoʼ ta ryä nixta ri Ruqʼatbʼäl Tzij. Xa xuʼ Jehová taqäl chrij nuqʼät tzij chlaʼ chkaj chqä chwäch le Ruwachʼulew, y majun ta chik jun qʼatöy tzij más ütz chwäch ryä (Apoc. 4:11). Ye kʼa ri Diablo kan rukanun rubʼanik chë ri ángeles chqä ri winäq nkiquʼ chë Dios ma taqäl ta chrij nuqʼät tzij. Kantzij na wä chë kan nukʼwaj tiempo ri ntzʼetetäj chë xa xuʼ Jehová taqäl chrij nuqʼät tzij chqä chë yë ryä ri más ütz qʼatöy tzij. Rma kʼo runaʼoj, Jehová kan kʼïy junaʼ ruyaʼon pä qʼij chë yë ri winäq yeqʼatö tzij pa kiwiʼ ri nkʼaj chik rchë nqʼalajin chkiwäch chë we ma nkinmaj ta rutzij Dios, chöj majun ta ütz xttel chkiwäch (Jer. 10:23). Re kʼayewal reʼ kan jurayil xtsolotäj rma Dios kʼa rukochʼon na. Kan xtqʼalajin chë xa xuʼ ryä ri más ütz qʼatöy tzij chqä chë xa xuʼ ri Ruqʼatbʼäl Tzij nkowin yeresaj jontir ri kʼayewal chwäch le Ruwachʼulew.

7. ¿Achkë riʼ xa kij kiyaʼon qa chwäch Jehová, y achkë xtuʼän ryä chkë?

⁷ Jojun ralkʼwal ma xkinmaj ta chik rutzij. Ri ángeles majun ta mak chkij, y kan ke riʼ chqä kibʼanik xuʼän qa Jehová chkë ri winäq. Ye kʼa Satanás (ri ntel chë tzij «nupabʼaʼ riʼ chwäch Dios») xuʼän chë Adán y Eva, ri majun ta wä mak chkij, xa kij xkiyaʼ qa chwäch Jehová. Ye kʼo chik nkʼaj ángeles chqä nkʼaj chik winäq kan ke riʼ chqä xkiʼän (Jud. 6). Xqʼax ri tiempo, yajün jojun winäq ri ye kʼo chpan ri tinamït Israel, ri tinamït ri ruchaʼon wä Dios rchë nuyaʼ ruqʼij, xkiyaʼ qa Jehová y xa tyox xkiyaʼ kiqʼij (Is. 63:8, 10). Jehová kan kʼo wä rma xpë ruyowal chkë. Tapeʼ ke riʼ, ryä rukochʼon pä chqä xtkochʼon na kʼa taq xtchüp kiwäch ri itzel taq winäq. Kan jaʼäl xtkinaʼ ri rusamajelaʼ Dios taq xtbʼanatäj riʼ, rma achiʼel rubʼanon ryä, ryeʼ chqä kikochʼon ri itzelal nkiʼän ri itzel taq winäq.

8, 9. ¿Achkë tzʼukün taq tzij nbʼix chrij Jehová, y achkë ütz nqaʼän röj?

⁸ Ri tzʼukün taq tzij ri yeruʼän ri Diablo chrij Jehová. Taq Satanás xqʼabʼaj tzij chrij Job, kikʼë ri tzij xeruksaj, ryä chqä xqʼabʼaj chkij jontir rusamajelaʼ Dios chë ryeʼ nkinmaj rutzij Dios xa rma kʼo nuyaʼ pä chkë (Job 1:8-11; 2:3-5). Ri Diablo kʼa nuqʼabʼaj na ya riʼ chkij ri rusamajelaʼ Jehová chkipan ri qʼij yoj kʼo komä (Apoc. 12:10). Röj nqakʼüt chë Satanás xa jun ajtzʼuküy tzij taq yeqaköchʼ ri kʼayewal chqä taq majun bʼëy nqayaʼ qa Jehová rma nqajoʼ. Y achiʼel xbʼanatäj rkʼë Job, Jehová kan xtyaʼ utzil pa qawiʼ rma yeqaköchʼ ri kʼayewal (Sant. 5:11).

⁹ Satanás yeruksaj ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo chkipan ri religiones ri ma pa rubʼeyal ta  nkiyaʼ ruqʼij Dios rchë nkikʼüt chkiwäch ri winäq chë Jehová itzel runaʼoj chqä chë yë ryä nbʼanö chë ri winäq nkitäj poqän. Y taq jun akʼal nkäm, ye kʼo jojun kan nkiʼij chë yë Dios xkʼwan äl chkaj rma nkʼatzin wä chik jun ru-ángel. ¡Kantzij na wä chë re winäq reʼ kan itzel yetzjon chrij Jehová! Ye kʼa röj qataman achkë rma nqatäj poqän. Rma riʼ, taq nqïl jun itzel yabʼil o nkäm jun qachʼalal o jun qachiʼil, röj majun bʼëy nqaqʼabʼaj ta ya riʼ chrij Dios. Pa rukʼexel riʼ, röj kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë jun qʼij ryä xtuʼän chë ma xtqanaʼ ta chik ri tijöj poqonal riʼ. Rma riʼ, tqaʼij chkë jontir ri winäq ri nkiyaʼ kixkïn chqë chë Jehová kan janina nqrajoʼ. Ke riʼ, Jehová xtkowin xttoʼ riʼ chwäch ri nuʼij ri itzel winäq chrij (Prov. 27:11).

10. ¿Achkë nukʼüt ri Salmo 22:23 chqä 24 chqawäch chrij Jehová?

¹⁰ Ri tijöj poqonal nkiqʼaxaj ri rusamajelaʼ. Jehová kan nujyowaj qawäch. Rma riʼ kan ntiʼon ran taq nutzʼët chë röj nqatäj poqän chwäch, rkʼë jbʼaʼ rma nqayaʼ ruqʼij, rma jun yabʼil o rma xa yoj ajmakiʼ (taskʼij ruwäch Salmo 22:23, 24). Ryä kan nutäj poqän taq röj nqatäj poqän. Rma riʼ kan xtchüp ruwäch ri itzelal, ke riʼ ma xtqatäj ta chik poqän (tajnamaj rkʼë Éxodo 3:7, 8; Isaías 63:9). Xa jbʼaʼ chik apü, kan xtbʼanatäj reʼ ri rutzjun qa Jehová: «Ryä xtsuʼ ruyiʼal ri runaqʼ kiwäch, y ma xtjeʼ ta chik kamïk, bʼis, oqʼej nixta tyowen» (Apoc. 21:4).

11. ¿Achkë nunaʼ Jehová taq nuquʼ kij ri rusamajelaʼ ye kamnäq äl?

¹¹ Ri nutzʼët taq yekäm rachiʼil. ¿Achkë nunaʼ Jehová taq nuquʼ kij ri rusamajelaʼ ye kamnäq äl? Ryä kan nurayij yerutzʼët chik jmul (Job 14:15). Ryä kan nurayij nutzʼët chik jmul ruwäch Abrahán, ri xuʼij rachiʼil che rä (Sant. 2:23). O Moisés, ri xtzjon rkʼë «kan achiʼel taq ntzjon jun achï rkʼë jun chik» (Éx. 33:11). Chqä kan nrajoʼ nukʼoxaj chik jmul David chqä ri  nkʼaj chik salmistas taq xkebʼixan che rä (Sal. 104:33). Tapeʼ ri utziläj taq rachiʼil riʼ ye kamnäq, ryä ma yerumestan ta (Is. 49:15). Jehová majun ta jun rumestan chkij re winäq reʼ, rma chwäch ryä, ryeʼ achiʼel ta kʼa ye kʼäs na (Luc. 20:38, nota). Xtbʼeqä ri qʼij, ryä xkerukʼasoj pä y jmul chik xkerukʼoxaj taq ryeʼ xkechʼö rkʼë y kan kiʼ rukʼuʼx xtuʼän kikʼë rma nkiyaʼ ruqʼij. We kamnäq jun qachʼalal o jun qachiʼil, re naʼoj reʼ kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx.

12. ¿Achkë nbʼanö chë Jehová kan kowan nbʼison?

¹² Ri itzelal nkiʼän ri itzel taq winäq chkë ri nkʼaj chik. Taq xbʼanatäj ri kʼayewal pa jardín de Edén, Jehová retaman wä chë xa más kʼayewal xkepë pa rukʼexel xkeslotäj yän. Ryä kan itzel nutzʼët ri itzelal nkiʼän ri winäq chqä taq kʼo jun nutäj poqän rma kʼo jun ma rubʼeyal ta xbʼan rkʼë. Ryä kan más na chik nchʼpü rukʼuʼx chkij ri ma yekowin ta nkitoʼ kiʼ, achiʼel ri mebʼaʼiʼ chqä ri malkaniʼ (Zac. 7:9, 10). Y kan nbʼison taq nutzʼët chë nyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ rusamajelaʼ chqä yeyaʼöx pacheʼ. We rït yït jun chkë ri najin nuköchʼ re kʼayewal reʼ kan achiʼel najin nuköchʼ Jehová, ütz nayaʼ ya reʼ chwäch awan: Jehová janina yatrajoʼ.

13. ¿Achkë tzʼil taq bʼanobʼäl yekiʼän ri winäq nutzʼët Jehová, y achkë xtuʼän ryä?

¹³ Ri winäq ma itzel ta chik nkitzʼët ri tzʼil taq bʼanobʼäl. Röj winäq kan achiʼel rubʼanik Dios kan ke riʼ qabʼanik xbʼan qa, ye kʼa Satanás nqä chwäch chë röj yeqaʼän tzʼil taq bʼanobʼäl. Pa ruqʼij qa Noé, taq Jehová xtzʼët chë ri itzelal najin nkʼiyär chwäch le Ruwachʼulew, «ryä kan xbʼison rma xeruʼän ri winäq; kan xtiʼon ran» (Gén. 6:5, 6, nota, 11). Komä, ri winäq kan más na chik itzel kinaʼoj. Ri Diablo kan kiʼ rukʼuʼx rma chkiwäch ryeʼ majun ta chik rubʼanon ri yekiʼän tzʼil taq bʼanobʼäl, tapeʼ ye kaʼiʼ achiʼaʼ, ye kaʼiʼ ixoqiʼ o jun achï rkʼë jun ixöq yebʼanö riʼ (Efes. 4:18, 19). Y kan más na chik kiʼ rukʼuʼx nuʼän taq yë jun rusamajel Jehová nmakun. Taq Jehová xtchüp ruwäch ri itzelal, xtkʼüt chë kan itzel nutzʼët xa bʼa achkë bʼanobʼäl ri xa tzʼil.

14. ¿Achkë najin nkiʼän ri winäq che rä le Ruwachʼulew chqä chkë ri chköp?

¹⁴ Ri winäq najin nkitzʼlaʼ le Ruwachʼulew ri xuʼän qa ryä. Ri winäq ma xa xuʼ ta kiqʼaton tzij pa kiwiʼ ri nkʼaj chik rchë yekitzʼlaʼ, xa kan ma kichajin ta chqä le Ruwachʼulew nixta ri chköp ye kʼo chwäch. Jehová kan ma ya riʼ ta wä ruchʼobʼon pa naʼäy (Ecl. 8:9; Gén. 1:28). Jojun científicos nkiʼij chë chkipan ri junaʼ ri ye petenäq, ri winäq rkʼë jbʼaʼ xtkiʼän chë jun millón kiwäch chköp o kotzʼiʼj xtchup kiwäch. Rma riʼ kan kowan nchʼpü kikʼuʼx. Röj kan janina nqtyoxin rma Jehová rubʼin chë «xtchüp kiwäch ri winäq ri nkitzʼlaʼ le Ruwachʼulew» chqä chë xtuʼän jun kotzʼijaläj ulew che rä le Ruwachʼulew (Apoc. 11:18; Is. 35:1).

15, 16. ¿Achkë kʼo ta chë nbʼanö chqë chë nqkochʼon achiʼel nuʼän Jehová? Taqʼalajsaj rkʼë jun tzʼetbʼäl.

¹⁵ Tqaquʼ rij jaruʼ kʼayewal rukochʼon pä Jehová chkipan pa mil junaʼ ye qʼaxnäq pä (tatzʼetaʼ ri recuadro « Ri kʼayewal yerukochʼon pä Jehová»). Jehová nkowin nuchüp ruwäch ri itzelal xa bʼa ajän nrajoʼ ryä. Ye kʼa rma ruyoʼen na, ¡kan kʼïy utzil rukʼamon pä! Tqaquʼ rij re tzʼetbʼäl reʼ. Tqabʼanaʼ che rä chë jun kʼlaj winäq ri xkeʼok teʼej tataʼaj nbʼix chkë chë ri kalkʼwal kan kʼo chik ruyabʼil taq xtaläx, rma riʼ kan kʼayewal xtuʼän rukʼaslemal chqä ma kʼïy ta tiempo xtkʼaseʼ. Tapeʼ ri teʼej tataʼaj kitaman chë kan kʼayewal xtuʼän chkiwäch, ryeʼ kan kowan nkajoʼ taq naläx. Rma riʼ, ryeʼ kan kʼïy kʼayewal nkiköchʼ rchë nkiʼän chë ri kalkʼwal kan kiʼ rukʼuʼx nuʼän.

¹⁶ Ke riʼ jbʼaʼ nbʼanatäj qkʼë röj. Jontir röj taq  nqaläx, kʼo pä ri mak chqij. Tapeʼ ke riʼ, Jehová janina nqrajoʼ chqä nqrchajij (1 Juan 4:19). Ye kʼa Jehová nkowin nuʼän jun ri ma yekowin ta nkiʼän ri teʼej tataʼaj ri xeqatzjoj qa: ryä nkowin nqrtoʼ. Rma riʼ, ya ruchaʼon chik ri qʼij rchë xtchüp ruwäch jontir ri tijöj poqonal (Mat. 24:36). Taq nqaquʼ rij chë Jehová kowan nqrajoʼ, ¿ma nqrtoʼ ta komä ya riʼ rchë nqkochʼon achiʼel nuʼän ryä xa bʼa jaruʼ na kʼa tiempo nrajoʼ rchë xtchüp ruwäch ri itzelal?

17. ¿Achkë rma ri nbʼix chrij Jesús chpan Hebreos 12:2 chqä 3 nqrtoʼ rchë nqkochʼon?

¹⁷ Majun ta chik jun ri más yerukochʼon pä kʼayewal chwäch Jehová. Y Jesús kan xkʼän runaʼoj chrij Rutataʼ. Taq xjeʼ chwäch le Ruwachʼulew, Jesús xa qmä röj xköchʼ taq xyoqʼ, taq xqasäx ruqʼij chqä taq xtzeqebʼäx chwäch jun cheʼ (taskʼij ruwäch Hebreos 12:2, 3). Kantzij na wä chë ri xtamaj chrij Rutataʼ xtoʼ rchë xeruköchʼ ri kʼayewal. Röj chqä kan janina xtqrtoʼ ya riʼ.

18. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ 2 Pedro 3:9 rchë nqatzʼët ri utzil rukʼamon pä rma Jehová kʼa ruyoʼen na rchë nuchüp ruwäch ri itzelal?

¹⁸ (Taskʼij ruwäch 2 Pedro 3:9). Jehová retaman achkë qʼij más ütz rchë nuchüp ruwäch ri itzelal. Rma kʼa ruyoʼen na, komä kan pa millón winäq nkiyaʼ ruqʼij. Jontir ryeʼ kan nkityoxij che rä Jehová rma kan yerukochʼon na ri kʼayewal; rchë ke riʼ ütz xeʼaläx, xkitamaj ruwäch chqä xkijäch kikʼaslemal pa ruqʼaʼ. Taq kan pa millón chqë röj xtyaʼöx pä ri rutzjun Jehová chqë rma xqkochʼon kʼa taq ryä xchüp ruwäch ri itzelal, chöj xtqʼalajin chë Jehová kan pa rubʼeyal xuʼän taq xkochʼon kʼïy tiempo.

19. ¿Achkë kʼo ta chë nqayaʼ chwäch qan nqaʼän, y achkë utzil xtqïl we xtqaʼän riʼ?

¹⁹ Ri rubʼanik nkochʼon Jehová nqrtoʼ chqä röj rchë kan kiʼ qakʼuʼx nqkochʼon. ¿Achkë rma? Rma, tapeʼ Satanás kan kʼïy tijöj poqonal ruyaʼon pa kiwiʼ ri winäq, Jehová kʼa ya riʼ na «ri Dios ri kʼo kiʼkʼuxlal rkʼë» (1 Tim. 1:11). Röj chqä nqkowin kiʼ qakʼuʼx nqaʼän rma nqayoʼej ri qʼij taq Jehová xtchʼajchʼobʼej rubʼiʼ, xtkʼüt chë xa xuʼ ryä taqäl chrij nuqʼät tzij chqä xtchüp ruwäch jontir ri itzelal chqä ri kʼayewal ri najin yeqaqʼaxaj. Rma riʼ, tqayaʼ chwäch qan nqkochʼon chqä ma tqamestaj ta chë Jehová kʼa najin na nkochʼon, ya riʼ kan xtkʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. We xtqaʼän riʼ, re tzij reʼ kan xketzʼaqät chqij röj: «Kan kiʼ rukʼuʼx ri winäq ri rukochʼon pä ri kʼayewal, rma taq ütz xttzʼet rma Dios, xtyaʼöx ri kʼaslemal che rä, ri achiʼel jun corona, ri rutzjun Jehová chkë jontir ri kijowan pä» (Sant. 1:12).