1. ˗Mën ˈö ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü ˗ya ˗kë mɛn ˗nu ˈka ꞊dɛɛ?

ˈˈKPƆNŊ ꞊TAA ꞊dɛɛ, mɛn ꞊vadhɛ ˗wo wo ˗zota wo ˗de ˗wɔn ˈgü dosɛnŋ, ˈö ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü zuʋ̈ga ˈdhö ˗an ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈˈdhoodɔmɛn ˈbha ˗nu wo ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˗bha ˈˈdhoo ˗shiʋ̈, kö mɛn ˗nu woo dosɛnŋ ˗an ˗bha ˈdhɔ. ˗Bialömɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˈˈtɛɛdo ˗gi ö ˗de ˈˈɲaan, kö ˈö ˗bia ga ˈsü. ꞊Klaŋnën ˈö ˗duɛɛ ˈbha mɛɛnˈˈ ˗ni ˈgü ꞊klaŋkɔ ˈkpii˗ ˈbha ˈgü, ˗ya ˈdho ɛzamɛn ˗ta, ˗a ˈbha ˗ya kë, ˗yö ˈsëëdhɛ ˗nu ˗ga ꞊kwaan ˈka. ˈMɛn ˈkwa ˗kë kletiɛn ˗nu ˈka, kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈˈtakɔ suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwaa ˗së. ˈPë ˗Zlan ˗Wo ˗ya ˗dhɛ «mɛ ˗dɩ ˗dhidhɛwɔn», ˗a ˈbha ˗nu ˈnën ˈwo bhë. (Ga. 5:19-21) Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü ö ˗de ˈtii˗ ˈka ˗ee? Dhɛɛˈˈ ˗tiaandhö do ˈö ˈkwa ˗dho kwa ˗zota ˗a ˈgü yö ˗mü, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö kwa ˗bha ꞊dhegblüdhɛ shiʋ̈ˈˈ.

2. ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

² ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho ˈˈtakɔ yaa ˈbha ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kwa ˗blü ˗duɛɛ ˗kɔɔ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈka ˗sü ˗bha, ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ. Kwa ˗dho mɛn ˈbha ˗nu ˈö Biblö ˗an ˗wɔn ꞊blɛɛ, ˈö wo ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö ˈwo ˗duɛɛ kɔɔˈˈ, ˗an ˗bha ˈwɔnzuan yö ˈpö. ˗Kwaa züdɔ ꞊köŋ ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗a kë˗ ˈka kö pë ˈö kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha ˈkwa˗ dɔ, ˗a ˗ta.

3. Dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˗an ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ?

³ ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa kwa ˗zota pë ˈö kwa ˗blü ˈwɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha, ˗a ˈgü. ˗Kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: ‹ˈMan n ˗de ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, a ˗kë n ˗de ˈgü ˗tiaandhö ˗an ˗bha  ˗ee? A n ˗de ˗nu yö ˗dhɛ ˗zlanwokɔɔdhö kö ˈa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ man ˈnën ˈa ˗tiaandhö n ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˗ee? Ɛɛnˈˈ a˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈa kë Zoova ˗zë ˗a ˗dhɛ ˗së?› ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa ˗dhö dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo bhë, ˗an ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ? ˈPë ˗Zlan ˗Wo ˗ya pö ˗kwaa ˗ga.

4. ˈMën ˗kë kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ˗de ˗zɔn mɛn ˗nu ˈka ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Gadhatö 6:3, 4 ˗wa pö˗ ˈka bhë, ˗a ˈdhö?

⁴ Biblö ˗ya ˗pö ˈkwa ˈˈkan kwa ˗de ˗zɔn mɛn ˗nu ˈka ˗sü ˗bha. (Gadhatö 6:3, 4 ˗wo pö) ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ, ˈkwa kë kwa ˗de ˈgü ˗tiaandhö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha, kwa ˗dho kwa ˗de ˈsü ˈkpii˗. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ˈpö kwa ˗bhaasü ˈgbɛ kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha, kwa ˈgü ˗dho ga. ˗Zotakɔ ꞊plɛ ˈwo bhë, ˗a gbɛ˗ ˈyaa ˗së. (Wlɔ. 12:3) Kwa ꞊dhegblü do ˈwo˗ ˗dhɛ Katörina * ˈö Glɛsö ˗sɛ ˈgü, ˗ya ˗pö: «A ˗kun n ˗de ˗zɔn ˗ni ˈgü mɛn ˗nu ˈka, ˈö ˗kë n ˈgü ꞊dhɛ ˗wo ˗së ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka n ˗ta, ˗wo ˗zlanwopö ˗dhɛ ˗dɔ ˈgbɛ, ɛɛnˈˈ ˗wo ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun ˗dhɛ ˗dɔ ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka n ˗ta. ˈYö ˈa ˗kë n ˗de ˈgü ˗bhaasü.» Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Zoova ˈti kwa ˈˈgan ö ˗bha kwa ˗bha ˗kë mɛn ˗së, ɛɛnˈˈ ˈˈdhikanmɛn ˈka ˗sü, ɛɛn ˈzü ˈˈsaa˗ ˗bha ˗dɔ kwa ˗ta ˗sü ˗wɔn ˈgü. ˈˈWɩ ˈö ˈkwa˗ wo ˗a ˗bha kö ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë, kö ˈkwa ˈwɔnman ˗a Gbö ˗ta bhë, ˈyö kwa ˗gan ö ˗bha ˗a ˗wɔn ˈgü.​—Zan 6:44; 1 Ko. 1:26-31.

5. ˈWɔn ˈö kwa ꞊dhegblü Yunö ˗yö bɔ ˗a ˈgü bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

⁵ Dhɛɛˈˈ ˈbha ˈö ˈkwa dho ˗a ˈkpɔ ˈzü kwa ˗de ˗gɔ, ˈyö ꞊nɛn: ‹Mɛn ˗nu n ˗dɔ ˗dhikodhɛ mɛɛnˈˈ ˗mɛn ˈka ˗ee, ɛɛnˈˈ ˈˈdhinaan ˗damɛn ˈka?› ˈWɔn ˈö ˗kë kwa ꞊dhegblü do ˈö Kodhe di sidö ˈwo˗ ˗dhɛ Yunö ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˈka, ˗a ꞊dhegblü ˗nu ˈö yö kun ˗an ˗kɔ ˈka ˗zlanwokɔɔdhö bhë, ˗yö ˗an ˗yö ꞊dhɛ ö ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈdhö. ˗Ya ˗pö: «A n ꞊dhegblü ˗nu bhë ˗an ˗dhiaŋ yaa ˗zë, ˈö ˗wa pë ˈbha ˗nu pö ˈmaan ˈˈwɩ ˗a ˗bha.» ˈWɔn ˈö go ˗a ˈgü ˈyö ˗tɔ ˗mën? ˗Ya ˗pö: «A ˗kankwëëdhe ˗da ˗zlanwokɔdhi ˈgü.» ˗A ˈˈtɔŋdë ˈbha ˗nu ˗wa ˗takun ˈyö˗ ˈgüman ꞊dhɛ ö ˈwɔn yaa kë ˗ni ˈgü. ˗Yö ö ˈˈtakɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ, ˈö ꞊dɛɛ, ˗ya kë mɛn zii ˗tiaandhö do ˈka. ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü ˗yö ˗da ˗ni ˈgü kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü, ˈkwaa ˗dhikodhɛ mɛɛnˈˈ ˗sü ˗ʒian ˗ta, ˗kwa ˈto mü ˈkwa˗ bho mü.

6. Gadhatö 5:26 ˗ya ˗pö ˗mën ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo kwa ˗blü ˗duɛɛ ˗kɔɔˈˈ ˗sü ˗bha?

⁶ ˗Bhö Gadhatö 5:26 ˗wo pö. ˈˈTakɔ yaa ˗nu ˗mɛɛn ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo mɛn ˗blü ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü ˗bha? ˗A do ˈnën ˗tɔ ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü. Mɛn ˈö ö ˗de sü ˈkpii˗, ˗yö ö ˗de ˈgü ˈˈgɔɔgɔ, ˈö ö ˗zota yöö dosɛnŋ ö ˗de ˗wɔn ˈgü. ˈYö˗ do ˗kë ˈzü ꞊druɛɛ ˈka. Mɛn ˈö ꞊druɛɛ ˗sü, ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈö ö ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˗gɔ ˗yö kë ö ˗gɔ, ˈˈkɛɛ kö ˗an ˗bha ˈö ˗an ˗gɔ bhë, ˗yö shiʋ̈ˈˈ. Mɛn ˈö mɛn ˗nu ˗san ˗ya ˗kë, ˈyö ꞊druɛɛ ˗kë. ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ toŋtoŋdhö kö ˈˈtakɔ yaa ˗nu bhë ˗wo kë kwa ˗gɔ.

7. ˗Mën ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü waa ꞊druɛɛ ˗zɔn ˗a ˈka?

⁷ ˗De ˗sü ˈkpii˗ ˗sü waa ꞊druɛɛ ˗wo ꞊dhɛ ˗pɛn ˈö ˗ya ˈˈdhü ˗bha, ˗a ˈdhö. ˗A ˗bha ˗ya ˈˈdhü ˗bha ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë mɛn ˗nu ˈtii ˈka, ˈˈkɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈyaa ꞊gwëë, ˈyö˗ ˈˈdhü ˗yö ˗ya shiʋ̈ˈˈ ˗sü ˗bha. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö Zoova ˗dhɔkë ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗ya kë ꞊dhɛ ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü waa ꞊druɛɛ ˗wa kë ˗a ˈgü, ˗yö ˗dho ˗pö. (Prov. 16:18) ˗Yö ˗dho ˈˈkan Zoova ˗dhɔkësü ˗bha, ˈö pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë ö ˗de ˈka, ˈö˗ ˗kë ˈpö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˈˈkan ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü waa ꞊druɛɛ ˗an ˗bha?

8. Kwa ˗dho ˈko zë ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ⁸ ˗Dhioo ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗ya dɔ Fidhipömɛn ˗nu ˗ta bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈko zë ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü ˈka. ˗Ya ˗pö: «Kö ˈwɔn ˈˈʋʋ ˈwɔn ˈka dho˗ kë, kö ˈka ˈdho˗ ˈbha kë ꞊drɔ ˈka, ˈˈɛɛn ˗dɩ ˗sü ˈkpii˗ ˗sü ˈö˗ ˗zundhiʋ̈bhlɔɔ ˈyaa ˈdhö bha˗ ˈka. ˈˈKɛɛ kö ˈka ka ˗gɔ ˈdho ˈˈsia˗ ka ˈko ˗dhɛ, kö ˈka mɛ ˈˈwɛɛ ˗nu fië˗ bho ka ˗dɩ ˗bha!» (Fdh. 2:3) ˈKwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu fië˗ bho kwa ˗de ˗bha, ˗wa dɔ pë ˈbha këdhɛ ˈka ˗wa ʒiö˗ ˈka kwa ˗ta, kwa ˈti ˗dho ꞊druɛɛ kë ˗an ˗bha. Kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ˗an ˗bha ˈka ꞊ʒiaan. Wo ˗de ˈpö ˗dhioo ˈö ˈPɔdhö ˗ya dɔ bhë ꞊waa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˗wo ˗dho wo ˈˈtʋŋ kë kwa ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈ kwa ˗dho dhi kwa ˈko ˗nu ˗dhɛ, ˈö kwa ˗kɔ ˗yö ˗kë ˈwɔn do ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü.

9. Kwa ˗dho ˗a kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˗dho ꞊druɛɛ kë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha?

⁹ ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈˈkan ꞊druɛɛ ˗bha, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ. ˗A ˗pö ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈgü ˗sü ˈka, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de ˗naan dɔ. Mɛn ˈö ö ˗de ˗naan dɔ, ˈyaa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ö pë ꞊va ˗dɔ mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˗bha. ˗A ˈˈslö ˈnën˗ ꞊mɛɛn ꞊ʒiaan kö ˈö ˗gleŋ ˈsü mɛn ˗nu ˈwo pë ꞊vadhɛ dɔ ˈwo ˗ʒiö ˗a ˈka˗ ˗ta, ˗an ˗bha. ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗yö ˈˈdhɛɛtadhiaŋzëmɛn ˗së ˈka, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha, kö ˗kɔ ˈö ö ˗de ꞊baa˗ ˈka ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ. Kwa ꞊dhegblü dhebɔ ˈbha ˗ya dɔ pëkpadhɛ ˈka ˗së ˈka, ˗kwaa dhɛɛˈˈ ˈkpɔ, kö ˗ya ˈˈslö ˈbha ˗nu ˗zɔn kwa ˗dhɛ. Wlüünën ˈö ˈyaa ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun ˗dhɛ dɔ, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗dhioo ˗dhɛ kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun ˗dhɛ dɔ ˗së ˈka, ˗a ˗gɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˈˈkan ꞊druɛɛ ˗bha, ˈö ˈkwa dɔ pë ꞊va kë ˗dhɛ ˈka.

10. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö nu Ʒedeɔn ˗ta?

¹⁰ ˈWɔn ˈö ˗kë Ʒedeɔn ˈö ˗kë Manase ˗bha ˈkɔɔmɛn ˈka, waa Eflaimö ˗bha ˈkɔɔmɛn ˗nu ˗an ꞊zinŋgü, ˗kwaa ˗ga. Zoova ˗yö Ʒedeɔn waa˗ ˗bha ˈˈˈSɔdha 300 ˗an ˗takun ˈyö ˗gblü ˈkpii˗ do ˗yö ˗dhi ˗an ˗gɔ, ˈˈkɛɛ wo ˈti wo ˈtɔ ˈkun ˗a ˗wɔn ˈgü. ˈDhɛ Eflaimömɛn ˗nu ˗wo nu Ʒedeɔn ˈˈpiʋ̈, ˗wo ˗kpɔ ˗a ˈˈnuɛ bho ˗sü ˈka, ˈö  ˈwo ˈˈdhinaan ꞊mɛɛn ˗a ˗bha. ˗An ˗bha ˗de ˗sü ˈkpii˗ ˗sü ˈgü, ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗an ˗dhɛ, ˈö ˈwo˗ pö ꞊dhɛ ˈmën ˗kë ˈö Ʒedeɔn ˗yö dho ˗gblü gɔn ˗Zlan ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈka, ˈö yö ˈti wo ˗dhɛ. ˈPë ˈwo kun ˗a mɛɛnˈˈ ˗ni ˈgü, ˈyö ˗tɔ mɛn ˗nu ˗wo wo ˗bha ˈkɔdhi ꞊bhlëë ˗ya. ˈˈKɛɛ Ʒedeɔn ˗zë, Zoova ˈtɔbhɔsü waa˗ ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗takozë ˗sü ˈnën˗ ˗wɔn yö ˈˈdhiʋ̈.—Juges 8:1.

11. ˗Mën ˈö Ʒedeɔn ˗ya pö Eflaimömɛn ˗nu ˗dhɛ?

¹¹ Ʒedeɔn ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˈyö˗ pö ˗an ˗dhɛ: «˗Mën ˗tiaandhö ˈa˗ ˗kë, ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wa ˗zɔn ka ˗bha ˈka?» ˗Kɔ ˈö Zoova ˗an ˗takun ˗a ˈka ˈwo ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗kë, ˗ya ˈwɔnzuan do ˗zɔn ˗an ˗dhɛ. ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö Eflaimömɛn ˗nu «zuʋ̈ˈˈ ˗yö dho ˈˈshia˗». (Juges 8:2, 3) Ʒedeɔn ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ, kö ˗dhikodhɛ ˗yö ˈto ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ꞊zinŋgü.

12. ˈWɔn ˈö bɔ Eflaimömɛn ˗nu waa Ʒedeɔn ˗an ꞊zinŋgü bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha?

¹² ˗Kwɛzlan ˈö bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? Eflaimömɛn ˗nu ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ kwa dua ˈyaa ˗mü ˈkwa kwa ˗de ꞊bhlëë bɔ ˈˈdhiʋ̈, kö ˗yö ʒiö˗ ˈka Zoova ꞊bhlëëyasü ˗ta. Kwa ˗kë ˈkɔdë ɛɛnˈˈ mɛn zii ˈka, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gleŋ sü Ʒedeɔn ˗bha. ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa këwɔn ˗ya ˗shiö mɛn ˈbha ˗dhɛ, ˗kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈpë ˗kë ˈö ˗shiö ˗a ˗dhɛ, ˈkwa˗ dɔ. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa˗ ˗mɛn ˈˈnuɛ bho ˈwɔn ˗së ˗nu ˈö˗ kë ˗ni ˈgü, ˗an ˗bha. ˈKö ˗kë ˈzü ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˗bha za ˗kë ˈya˗, ˗kwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ. ˗Dhikodhɛsü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka za ˗së mɛɛnˈˈ ˗sü ˗ta.

13. (1) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗mɛɛn ˈö Anö ˗kë ˗a ˈgü? (2) ˗Ya ˗kë ꞊dhɛ ˈyö bɔ ˗a ˈgü?

¹³ ˗Kwa kwa ˗zota ˈzü Anö ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. ˗Yö ˗kun gwan˗ ˗bha Dhevimi do ˈwo˗ ˗dhɛ Ɛkana ˗a ˗gɔ. ˗A ˗dhɔ ˗ya ꞊gɔɔn ˗kë ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ dhe ˈbha ˗kun Ɛkana ˗gɔ ˈwo˗ ˗dhɛ Penina. Anö ˗dhɔ ˗yö Ɛkana ˗kë ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka Penina ˗ta. «Penina ˗yö ˈnën ˗kpɔ, ˈˈkɛɛ Anö ˗zë ˈnën ˈyaa kun ˗a ˗gɔ.» ˗A ˗wɔn ˈgü, «Penina ꞊wɛɛ ˗dɔ Anö ˗bha, ˈö kun ˗a zuʋ̈klʋʋbhɔwɔn ˗nu kë ˗ni ˈgü ˗kplawo.» ˈDhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈ Anö ˗kë ö ˗de ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Yö ˗kun ˈmën ˗ni ˈgü ˗a ˈka ꞊dedewo. «˗Yö ˈˈgbʋ ˗bɔ, ˈö ˈyaa kun pë ˗bhö ˗ni ˈgü.» (1 Sam. 1:2, 6, 7) ˈˈKɛɛ Biblö ˈti˗ pö ꞊dhɛ Anö ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈö ö ˗de bhlɔɔ bho Penina ˗ta. ˗Yö ö zuʋ̈piʋ̈wɔn ꞊gban ˗blɛɛ Zoova ˗dhɛ, ˈö kun ga ˗sü ˈka ˗a ˈgü ꞊dhɛ ˗yö ˗dho ˈwɔn bhë ˗a ˈˈɲan bhɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗së ˗bha. Penina ˈwɔn kë ˗kɔ ˈö Anö ˈˈpiʋ̈ ˗yö ˗go ˈˈgblʋʋ ˗ee? Biblö ˈti˗ pö ˈˈdhʋ̈, ˈˈkɛɛ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Anö zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗to ˈwaannu ˗sü ˈka. «˗Wëë ˗yö ˗go ˗a ˗ta.»​—1 Sam. 1:10, 18.

14. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Anö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗da kwa ˗bha?

¹⁴ ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü Anö ˗bha? Mɛn ˈbha ꞊yaa˗ pö ˈö ˗duɛɛ kɔɔˈˈ kwa ˈka, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˈwɔn bhë˗ kun ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈgü. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö. ˈˈSanni  ˈkwa ˈwɔn yaa ˈˈyoo bho ˈwɔn yaa ˈka, ˗kwaa ˈˈslö mɛɛnˈˈ ꞊ʒiaan kö ˈkwa ˗dhikodhɛ mɛɛnˈˈ ˗a ˗mɛn ˈˈpiʋ̈. (Wlɔ. 12:17-21) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha, kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö to ˈwaannu ˗sü ˈka, ˈö kwa ꞊nii ˗yö ˗da.

15. Apodhɔsö waa bɔmɛn Pɔdhö ˗an ˈwɔn kë ˗kɔ ˗kë do ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁵ Mɛn ˗kaanta ˈö ˈkwa ˗dho ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ, ˈyö ˈwo ˗tɔ Apodhɔsö waa bɔmɛn Pɔdhö. Mɛn ꞊plɛ ˈwo bhë, ˗wo ˗kun ˈmɛn ˈwo ˗Zlan ˗Wo dɔ ˈkpakpadhö ˗an ˈka. ˗Wo ˗kun mɛn ꞊klaŋkëmɛn ˗nu ˈö mɛn ˗nu ˗wo ˗an dɔ ˗së ˈka, ˗an ˈka ˈpö. ˗An ꞊plɛ ꞊gban ˗wo mɛn ꞊vadhɛ ˗takun ˈwo ˗kë Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈka. ˈˈKɛɛ ˈwaa kun ꞊druɛɛ kë ˗ni ˈgü wo ˈko ˗bha.

16. Mɛn suu ˗mɛɛn ˈö Apodhɔsö kun ˗a ˈka?

¹⁶ Apodhɔsö ‹˗bhɔ Dhɛzandri ˗pö ˈgü›. ˗A ˈˈtʋ̈ŋ bhë˗ ˈgü, ˈdhɛ bhë ˈyö ꞊klaŋkɔ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu kun ˗a ˗bha. ˗Yö ˗kun ˈˈdhikanmɛn ˈö ‹˗Zlan ˗Wo dɔ ˈkpakpadhö ˗a ˈka.› (Këw. 18:24) ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈbha ˗kë Kodhɛŋtö, kletiɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö wo ˗kë ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka wo ꞊dhegblü ˈbha ˗nu, ˈö yö˗ ˈka Pɔdhö ˗bha, ˗an ˗ta. (1 Ko. 1:12, 13) ˗Kankwëëdhe ˈwo kun ˗a ˗da ˗ni ˈgü bhë, ˗yö ˗kun Apodhɔsö ˗dhɛ ˗së ˗ee? ˗Abin. ˈDhɛ go Kodhɛŋtö ˈö˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈbha ˗yö ˗ʒiö, Pɔdhö ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ ˈzü ˗yö ˈdho ˈmü. (1 Ko. 16:12) ꞊Ya kë ꞊dhɛ Apodhɔsö ˗kë ˗kankwëëdhe ˗damɛn ˈka ˗be, Pɔdhö ˈti ˗dho ˗a bɔ ˈmü. Gagade ˈka, Apodhɔsö ˗yö ˗bɔ pë ˗nu ˈö ˗an këdhɛ dɔ ˗an ˗ta, ˈö ˗Zlan ˗bha ˗Gblüdëdhɛ ˗nɔɔn pö, ˈö ö ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗yö ˗kë ˗dekëtɩtɩmɛn ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, Biblö ˈti˗ pö toŋtoŋdhö ꞊dhɛ, ˈdhɛ Akidhasö waa Plisidhö ˈwo˗ ˗dhɛ, «ˈwo [˗Zlan] ˗bha zian bha˗ ˈdhɛ ˈyii˗ dɔ ꞊kö bha˗ ˗zɔn ˗dhɛ», ˈwɔn ˗yö ˗shiö ˗a ˗dhɛ.​—Këw. 18:24-28.

17. Pɔdhö ˗yö ˗dhikodhɛ ˗mɛɛn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 ¹⁷ Yö ˗së ˗nu ˈö Apodhɔsö ˗an ˗kë bhë, Pɔdhö ˗an ˗yö. ˈˈKɛɛ yö ˈti˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗dho ˗a ˈsü ˗së ˗an ˗wɔn ˈgü kö ˗yö ʒiö˗ ˈka ö ˗ta. Kwa Pɔdhö ˗bha ˗dekëtɩtɩsü, ˗a ˗bha ö ˗de ˗naan dɔ ˗sü, waa˗ ˗bha ˈwɔngümansü ˗yö ˗dhioo ˈö˗ dɔ Kodhɛŋtömɛn ˗nu ˗ta bhë, ˗a ˈgü. ˈYaa kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗wa pö: «Ma ˗zë a ˗bɔ Pɔdhö ˈka.» ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊ʒiaan kö Zoova ˗Zlan waa Yesu ˗an ˈtɔ ˗yö bhɔ.​—1 Ko. 3:3-6.

18. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga 1 Kodhɛngtö 4:6, 7 ˈgü, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü Pɔdhö waa Apodhɔsö ˗an ˗bha?

¹⁸ ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Pɔdhö waa Apodhɔsö ˈwo˗ ˗da kwa ˗bha? Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa Zoova ˗bha yö ˗kë kwa ꞊faan ˈka, ˈkwa mɛn ꞊vadhɛ ˗takun ˈwo bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. ˈˈKɛɛ kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Zoova ˈnën˗ ˈsaa˗ ˈgü ˈkwa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha. ˗Gleŋ ˈbha ˗yö Apodhɔsö waa Pɔdhö ˗an ˗bha ˈwɔnzuan bhë ˗a ˈgü ˈzü. Mɛn ˈö yö ˈdhö˗ ˗kɔ ˗ta ꞊va ˗zlanwokɔdhi ˈgü, ˗a dua ˗mü ˗yö kë ˗dhikodhɛ mɛɛnˈˈ ˗mɛn ˈka. ˈˈDhiʋ̈sü kwa ˈka ˗mɛn ˗nu ˗wo ˗dhioo ˗nu ˈwo ˗gban Biblö ˗ta ˗an ˗dɔ kwa ˗ta kö kwa ˗kɔ ˗yö ˈto ˈwɔn do ˗bha, kö ˗dhikodhɛ ˗yö ˈto kwa ꞊zinŋgü. ˈWaa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈwo wo ˗de ˗zɔn ˗tiaandhö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha, ˗wo ˗zlanwokɔɔmɛn ˈˈpɛpɛ ˗takun kö ˗wo ˈto Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˗wo ˈwɔnman ˗a ˗ta.​—1 Kodhɛngtö 4:6, 7 ˗wo pö.

19. ˗Mën ˈö mɛn ˈö ˈdhö ˗a dua ˈdhö ˗mü kö ˗ya kë? (Kpɔɔˈˈ ˈzü ˈkɔnën ˈö˗ ˗gɔ ˗kë: « ˗Kwa ˈˈkan ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü ˗bha» ˈka bhë, ˗a ˗bha.)

¹⁹ ˗Kɔ ˈö ˈkwa˗ ˗bha do do, ˗Zlan ˗yö gbɔɔdhe ˗kë kwa ˗gɔ. ˗Kwa ˗an ˈsü «ˈkwa kwa ˈko ˗nu ˗ta ˈkun˗ ˈka.» (1 Piɛ. 4:10) ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈgü ꞊dhɛ pë ˈö ˈkwa˗ kë ˗ni ˈgü, ˈyaa ꞊va. ˈˈKɛɛ ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ yɩɩga ˈsɛɛn˗ ˗nu ˈnën ˈwo ˗an bɔ ˈkoo, ˈyö ˗kë sɔ ˗së ˈka. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö ˈkwa˗ ˗kë, ˈkö ˗kë ˈˈtɩtɩ, ˗a ꞊bhlëë ˗yö ꞊va. ˗Kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa ˈˈkan ˗duɛɛ kɔɔˈˈ ˗sü ˗bha. ˗Kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˗dhikodhɛ waa ˗kë mɛn do ˈka ˗sü ˗wo ˈto kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü.​—Efɛ. 4:3.