1. Ye mɛ alengbi ti lingɔ tɛrɛ lo na ngoi mɛ azi li ye so ɔngɔ afɔ̃ la nɛ?

NDƐ na ya gigi mɛ e da, azi gba ndo gi bo nzɔ̃ kpale tɛ la nvɛ̃ni wa ala ndo li bo ye so ɔngɔ afɔ̃ la. Na ndakisa, wa dengɔ buze kɔi lengbi ti salelangɔ kɔdɛ kɔi ti siɔni ti nɛngɔ ya, ni ɔ afɔ̃ ni. Zo kɔi mɛ ndo li wele ti kpɛngɔ kpɛ alengbi ti gulungɔ fɔ̃ lo mɛ kaya ekipɛ mɛndɛ̃ na sãna ti nɛngɔ ya, ni nwɔ̃ wele ni. Nyingambi ti kalasi kɔi mɛ ndo li examen, lo lengbi ti nzingɔ nzĩ ti nɛngɔ ya, ni lua wa ni gwe ni li kalasi ka université ti kotani. Na lo mɛ ya e du awakristo ko, e hĩnga ya, aseliye niko adu siɔni wa adu “aye mɛ tɛrɛ . . . ndodu na gwɛ̃ ni.” (Gal. 5:19-21) Kanda alengbi ti lingɔ tɛrɛ lo ya, awa kwa tɛ Yehova mɛndɛ̃ ati na seliye ti lingɔ ya, ani ɔ azi mɛndɛ̃ ti ya bombi zangangɔ ya, ala hĩnga ni? Hũnda niko adu ngbondoni na lo mɛ ya, seliye ti lingɔ ye so ɔngɔ azi mɛndɛ̃ alengbi ti gbɛ̃ngɔ mangbi tɛ ayata ti ya bombi.

2. Aye mɛ ndɛ e na mandangɔ so ya tɛnɛ mɛ nɛ?

² Na ya tɛnɛ mɛ ndɛ e na mandangɔ, e na bangɔ aseliye ti siɔni mɛ alengbi ti tongɔ e ya, e li ye so ɔngɔ ayata e awakristo. E nga na tɛnɛngɔ tɛnɛ na ndo awa kristo ti mbilimbili ti ngoi ti uzu mɛndó ta ala zia ya, ala ti na sɔ̃ niko ma. Ti uzu, zia e tɛnɛ tɛnɛ na ndo aye mɛ ndo to e ya, e li ye kɔi nga so mɛ.

3. Ahũnda mɛ elengbi ti hũndangɔ na tɛrɛ e nɛ?

³ Adu nzɔ̃ni ya, e ndo ba ngoi zu nda mɛ e ndo li ye kɔi ngaso. Elengbi ti hũndangɔ tɛrɛ e na ndo mɛ: ‘Mbi ndo ha tɛrɛ mbi na azi mɛndɛ̃ wa mbi ndo hũ ya, mbi ɔ ala? Mbi ndo li kwa kpengbani  ge ya bombi na lo mɛ ya mbi na gwɛ̃ ti fangɔ ya, mbi ɔ azi mɛndɛ̃ bere aye mɛ mbi ndo li la aɔ tɛ ayata mɛndɛ̃ ti ya bombi? Bere mbi ndo li kwa kpengbani na lo mɛ ya, mbi na gwɛ̃ ti hɛ̃ngɔ Yehova gonda?’ Nda mɛ ayɔ ya, e hũnda tɛrɛ e na ando niko nɛ? Ba tɛnɛ mɛ Ngbangɔ tɛnɛ.

4. Nga ma se mɛ Galatia 6:3, 4 atɛnɛ na ni, nda mɛ ta elengbi ti hakangɔ tɛrɛ e na azi mɛndɛ̃ ma nɛ?

⁴ Ngbangɔ ndo kebisa e ya, ta e haka tɛrɛ na azi mɛndɛ̃ ma. (Di Galatia 6:3, 4.) Na lo nɛ? Na lo mɛ ya, se e ndo hũ ya, e ɔ ayata e ko, ni na lingɔ ya, e ti awa yakɛ. Hãngɔ ni zingɔ, se e ndo hũ ya, ayata mɛndɛ̃ aɔ e ko, ni lengbi ti hɛ̃ngɔ e nzɛ̃ngɔ. Ta dangɔ bɛ niko zu sɛ adu ti ndara ma. (Rom. 12:3) Nyita wali kɔi mɛ ili lo la Katerina * mɛ ndo du ka Grɛsɛ atɛnɛ ya: “Mbi ndo hakandó tɛrɛ mbi na ayata wali mɛ ala dɛ̃ aɔ mbi, ala hĩnga lingɔ kwa ti fangɔ tɛnɛ nzɔ̃ni aɔ mbi, wa ala lua ngandó akwa ti fãnani aɔ mbi. Ni lindó ya, mbi hũ ya, ta mbi na tina ma.” Ale ta bɛ e ali na ni ma ya, ta Yehova bendandó e ka tɛ lo na lo mɛ ya, e dɛ̃ gba, e hĩnga tɛnɛngɔ tɛnɛ nzɔ̃ni, bere e hĩngangbi gba ma, kanda na lo mɛ ya, e ye tɛrɛ lo wa e ye nga tɔndɔngɔ Nyi lo.​—Yn. 6:44; 1 Kɔr. 1:26-31.

5. Wangɔ mɛ mɔ lua na ndo kpale mɛndó asi na nyita Hyun nɛ?

⁵ Hũnda mɛndɛ̃ mɛ elengbi ti hũndangɔ na tɛrɛ e lo mɛ, ‘Mbi hĩngangbi mabere zo mɛ ndo kpã siriri bere zo mɛ ndo du na tɛnɛ ngoi zu na azi mɛndɛ̃?’ E ba ye mɛndó asi na nyita Hyun, mɛ ndo du ka Kore. Na ya ngoi kɔi, lo ndo hũndó ayata mɛ na kumba kaya ya bombi mabere awa kula tɛ lo. Lo pa ya, “Mbi ndo tɛnɛndó siɔni ngoi zu na lo tɛ ayata niko, wa mbi ndo kɛ̃ ngandó atɛnɛ mɛ ala ndo tɛnɛ.” Ye mɛndó asi na nɛ? Lo pa ya, “Seliye tɛ mbi akpãndó kangbi kaya bombi.” Akwa Hyun mɛndɛ̃ azandó lo ti nɛngɔ ya, lo hĩnga ya, lo na seliye ti siɔni. Hyun agbinyangbindó seliye tɛ lo, wa ndɛ mɛ ko, lo ndo li kwa nga ma nzɔ̃ Biazo ti ya bombi. Se e hũ ya, e na seliye ti hangɔ tɛrɛ e na azi mɛndɛ̃, kanda ta ti kpãngɔ siriri ma ko, ayɔ ya, e li iɔ ti nɛngɔ ya, e gbinyangbi seliye ni.

6. Na bangɔ Galatia 5:26, aseliye ti siɔni mɛ alengbi ti tongɔ zo ya, lo li ye so ɔngɔ afɔ̃ lo nɛ?

⁶ Di Galatia 5:26. Aseliye ti siɔni mɛ alengbi ti tongɔ zo ya, lo li ye so ɔngɔ afɔ̃ lo nɛ? Kɔi ti aseliye ni adu yakɛ. Zo ti yakɛ ndo du na gwalo, wa lo ndo gi bo ngoi zu nzɔ̃ kpale tɛ lo nvɛ̃ni. Seliye mɛndɛ̃ adu kota bɛ. Ta zo mɛ ndo du na kota bɛ ndo ngbã bo na dungɔ na gwɛ̃ ti ye tɛ azi ma, kanda lo ndo du nga na gwɛ̃ ya, azi azanga ye mɛ ala na ni. Biani, se zo du na gwɛ̃ ti ye tɛ fɔ̃ lo ko, afa ya, bɛ lo sĩ na lo. Ayɔ ya, e kpɛ seliye niko ti siɔni nga ma se mɛ e ndo kpɛ na li ngbɔ!

7. Hɛ̃ lɛlo kɔi mɛ ndo fa ya, dungɔ na seliye ti yakɛ na kota bɛ adu siɔni.

⁷ Elengbi ti hangɔ yakɛ ná kota bɛ, aseliye niko ti siɔni na salite mɛ kaya kɛrozɛnɛ ti avion. Avion mɛ kɛrozɛnɛ ni na salite, ni lengbi ti longɔ ndozu wa ni nɔ nga nɔ nzɔ̃ni, kanda yɛkɛ yɛkɛ salite lengbi ti kangangɔ lége mɛ kɛrozɛnɛ ndo ɔ ti da, ni lengbi ti gbɛ̃ngɔ monteur, wa alengbi nga ti lingɔ ya avion ni gbi na ngoi mɛ ni ye zungɔ. Kwɛ kɔi, zo lengbi ti lingɔ kwa hɛ̃ Yehova abulu gba. Kanda, se lo du na yakɛ ná kota bɛ ko, lo lengbi ti gbingɔ nga ma tɛ avion. (Mas. 16:18) Lo na ziangɔ vɔrɔngɔ Yehova, wa ni na dungɔ siɔni na lo tɛ lo nvɛ̃ni nga na lo tɛ azi mɛndɛ̃. Ye mɛ elengbi ti lingɔ ti nɛngɔ ya, ta e ti na seliye ti yakɛ ná kota bɛ ma nɛ?

8. Ngasia la elengbi kɛ̃ngɔ seliye ti yakɛ nɛ?

⁸ Ti nɛngɔ ya, e kɛ̃ seliye ti yakɛ ko, ayɔ ya, e  kpã wangɔ mɛ Polo hɛ̃ ayata ti Filipɛ na kwa: “Na ya kwa mɛ ĩ ndo li ko, ale ta ĩ kpã bɛ ĩ ya, ĩ ɔ afɔ̃ ĩ awa Kristo bere ĩ du na yakɛ ma, ale zo kɔi na kɔi amu afɔ̃ lo nga ma azi mɛ aɔ lo.” (Fil. 2:3) Se e ndo hũ azi mɛndɛ̃ ya, ala ɔ e ko, ta e na hangɔ tɛrɛ e na ayata mɛ ala na makoki ti lingɔ ye mɛ aɔ tɛ e ma. Kanda, e na dungɔ na dengɔ bɛ na lo tɛ ala. E nga na dungɔ na dengɔ bɛ gba se du ya, ala ndo salela makoki tɛ ala na ya kwa tɛ Yehova so hɛ̃ngɔ lo gonda. Wa, se ayata kɔli ná ayata wali mɛ na makoki ti lingɔ aye gba a landa nga wangɔ tɛ Toma Polo ko, ala na kpãngɔ lɛ la na do aseliye tɛ e ti nzɔ̃ni. Ni na lingɔ ya, e zu e kpã siriri ná mangbi kaya bombi.

9. Ngasia la elengbi ti kɛ̃ngɔ dungɔ na seliye ti kota bɛ nɛ?

⁹ Elengbi ti kɛ̃ngɔ seliye ti kota bɛ se du ya, e du na seliye ti zungɔ na tɛrɛ wa e hĩnga nga ya, ayata mɛndɛ̃ na makoki ti lingɔ ye mɛ ta elengbi ti lingɔ ni ma. Se e du azi ti wo tɛrɛ ko, ta e na gingɔ lége ti lingɔ ye ti fangɔ na azi ya, e la e hĩnga lingɔ ye nzɔ̃ni e ɔ ala ma. Kanda, e na gingɔ lége ti mandangɔ aye ka tɛ azi mɛ na makoki gba aɔ tɛ e. Na ndakisa, se nyita kɔi ti ya bombi ahĩnga lingɔ diskur nzɔ̃ni ko, elengbi ti hũndangɔ lo se mɛ lo ndo lɛkɛ na diskur ni. Se nyita wali kɔi ahĩnga tɔngɔ ye nzɔ̃ni ko, elengbi ti hũndangɔ lo na akɔdɛ mɛndɛ̃ mɛ alengbi ti zangɔ e ya, e hĩnga tɔngɔ ye nzɔ̃ni. Wa se ta nyita mɛ palanga ahĩnga se ti dungɔ na akwa ma ko, lo lengbi ti hũndangɔ zo mɛ ahĩnga dungɔ na akwa ti nzɔ̃ni ya lo za lo. Se e li ngaso ko, e na kɛ̃ngɔ seliye ti kota bɛ wa ni na zangɔ e ya, e ti na makoki gba.

10. Kpengba kpale mɛndó Gideona tengbi na ni nɛ?

¹⁰ E ba kpale mɛndó asi na Gideona, mɛ lo du zo ti ndasewa tɛ Manase ná azi ti ndasewa tɛ Efraimɛ. Gideona ná asoda tɛ lo 300 anwɔndó to na ndenge ti kpɛ̃nɛ na lége tɛ Yehova, ala lengbindó ti dungɔ na yakɛ na lo ni. Ta azi ti ndasewa tɛ Efraimɛ atengbindó na Gideona so gondangɔ lo ma, kanda ala gandó so bingɔ pa tɛrɛ lo. Na lo ti yakɛ tɛ ala ko, ala mandó ngɔnzɔ kpengbani na lo mɛ ya, ta Gideona a ilindó ala ti nɛngɔ ya, ala ga ani tiri to na awa  kula tɛ Nzapa ma. Ala kpãndó lɛ la gba na ndo ndima mɛndó ndasewa tɛ la lengbi ti luangɔ, wa bɛ ala lindó na ye ti ngbondoni mɛndó alo ti lingɔ tɛrɛ lo, Gideona na azi tɛ lo ahɛ̃ndó ili Yehova gonda, wa ala bata ngandó azi tɛ lo.​—Bas. 8:1.

11. Gbinya mɛndó Gideona hɛ̃ azi ti Efraimɛ nɛ?

¹¹ Na zungɔ na tɛrɛ zu, Gideona tɛnɛndó hɛ̃ azi ti Efraimɛ ya: “Ye mɛ mbi li mɛ aɔ omɛ ĩ li nɛ?” Na gesi lo hɛ̃ndó ala ndakisa ti akpale ti kpɛ̃nɛ mɛndó Yehova za ala ya, ala li mɛ ni ndo fa anzɔ̃ sulu tɛ Yehova. Ni lindó ya, “ngɔnzɔ tɛ ala zu.” (Bas. 8:2, 3) Na bɛ lo kɔi, Gideona kpãndó ndima mɛ lo na ni katɛ ti nɛngɔ ya, lo kpã siriri na popo tɛ azi tɛ Nzapa.

12. Wangɔ mɛ e lua na ndo se lɛlo tɛ azi ti Efraimɛ ná tɛ Gideona nɛ?

¹² Wangɔ mɛ elengbi ti luangɔ na ndo kpale niko nɛ? Wangɔ mɛ e lua ka tɛ azi ti Efraimɛ adu ya, ta elengbi bo ti kpãngɔ lɛ e na ndo ndima tɛ e nvɛ̃ni ma, kanda na ndo ndima mɛ Yehova lengbi ti luangɔ. Agbia ti ndasewa ná Abiazi ti ya bombi, alengbi ti luangɔ wangɔ na ndo se lɛlo tɛ Gideona. Se du ya, zo kɔi ma ngɔnzɔ na lo ti ye mɛ e li ko, li kpengbani ti hĩngangɔ nda mɛ lo ma ngɔnzɔ ni. Elengbi nga ti hɛ̃ngɔ lo gonda na lo ti aye ti nzɔ̃ni mɛ lo li. Na yɔngɔ ya, e du na seliye ti zungɔ na tɛrɛ se du ya, zo mɛ ndo tɔmbɔkɔ ndo e, lo la lo li siɔni. Kanda kpãngɔ siriri na popo tɛ ayata la adu ngbondoni sĩ aɔ gingɔ fangɔ ya, e la e li nzɔ̃ni.

13. Kpengba kpale mɛndó Hana tengbi na ni nɛ, wa lo nwɔndó ni ngasia?

¹³ E ba nga kpale mɛndó asi na Hana. Lo dundó na kɔli kɔi ti ndasewa tɛ Levi mɛ ili lo la Elekana, mɛndó lo ye Hana mawoma. Kanda Elekana ndó na wali mɛndɛ̃, ili lo la Penina. Elekana ndo yendó Hana gba aɔ Penina; abɛse so ko, “Penina ndo dũndó ayangambi, kanda ta Hana ndo dũndó ayangambi ma.” Na lo ni la, Penina ndo giandó bɛ Hana ngoi zu so “gingɔ nyɔ lo ti nɛngɔ ya, ahɛ̃ lo ngɔnzɔ.” Hana ndo mandó tɛrɛ lo ngasia? Ni hɛ̃ndó lo sɔngɔ bɛ! “Lo ndo tondó to, wa ta lo ndo tɛ ngandó tɛ ma.” (1 Sam. 1:2, 6, 7) Ta ndo kɔi mɛ Ngbangɔ tɛnɛ ya, Hana gindó lége ti gɛ̃ngɔ kula hɛ̃ Penina da ma. Kanda Ngbangɔ pa ya, Hana pandó sɔngɔ bɛ tɛ lo hɛ̃ Yehova, wa lo kpã ngandó bɛ lo ya, Yehova na zangɔ ni. Seliye tɛ Penina na mbage tɛ Hana agbinyangbindó? Ta Ngbangɔ tɛnɛ ni ma. Kanda e hĩnga ya, Hana dirindó lua siriri ti bɛ, “Ta lo di dɛndó na vundu ma.”​—1 Sam. 1:10, 18.

14. Wangɔ mɛ elengbi ti luangɔ na ndo se lɛlo tɛ Hana nɛ?

¹⁴ Wangɔ mɛ elengbi ti luangɔ ka tɛ Hana nɛ? Se du ya, zo kɔi ndo gi lége ti hangɔ tɛrɛ lo na mɔ na ndo ye kɔi ko, hĩnga ya, kpale zu bo la yamba ti mɔ nvɛ̃ni. Ta ayɔ bo ya, mɔ zi lége mɔ na lo, ĩ ti awa kula ma. Kanda na se lɛ diringɔ na siɔ kpale ndo siɔ kpale ko, gi kpãngɔ siriri na popo tɛ ĩ. (Rom. 12:17-21) Abɛse ta lo  gbinyangbi seliye tɛ lo ma ko, mɔ na dungɔ na dengɔ bɛ, mɔ nga na batangɔ siriri ti bɛ.

15. Ngasia la kpale tɛ Apolosi ná Polo amangbindó nɛ?

¹⁵ Ti kɔngɔ ndani, zia e ba wangɔ mɛ elengbi ti luangɔ ka tɛ Apolosi ná toma Polo. Aya kɔli niko sɛ, ahĩngandó tɛnɛ ti ya Ngbangɔ nzɔ̃ni. Ala zu sɛ, ahĩnga ngandó hangɔ tɛnɛ nzɔ̃ni. Wa ala zu sɛ azandó azi gba ti nɛngɔ ya, ala ti ava Yezo. Kanda ta zo kɔi ndo hũndó fɔ̃ lo mabere wa kula tɛ lo ma.

16. Ngasia la mɔ lengbi ti kambisangɔ dungɔ lɛ ngɛ̃́ tɛ Apolosi nɛ?

¹⁶ Apolosi ndó zo mɛ “adũ lo ka Alezandria,” ni dundó kɔdɔrɔ mɛ azi gba ti siɛklɛ ti uzu ndo gwendó kai ti lingɔ kalasi. Lo hĩnga ngandó tɛnɛngɔ tɛnɛ nzɔ̃ni, wa lo hĩnga ngandó “tɛnɛ ti ya buku tɛ Nzapa ma wo ma.” (Aw. 18:24) Na ngoi mɛndó Apolosi ali kwa ka Kɔrinto ko, ambanga ayata mɛndɛ̃ ti ya bombi afandó yangondo ya, ala ye tɛrɛ lo gba aɔ ayata mɛndɛ̃ mɛndó ali kwa kai, abɛse Polo nga. (1 Kɔr. 1:12, 13) Apolosi lindó ya seliye niko ti kpãngɔ kangbi amai? Ta elengbi ti dangɔ bɛ e bɛ yakere ya, lo lindó ni ma. Kanda, na pɛ ngoi yakere mɛndó Apolosi azia kɔdɔrɔ ti Kɔrinto ko, Polo sandó ngunu bɛ lo ya lo diri kai. (1 Kɔr. 16:12) Ta Polo lengbindó ti lingɔ ni ma se du ya, Apolosi ndó na seliye ti kangbingɔ ya bombi. Biani, Apolosi salelandó makoki tɛ lo na ndenge ti nzɔ̃ni ti pangɔ nzɔ̃ pa nga na sangɔ ngunu bɛ ayata. Elengbi nga ti yengɔ ya, Apolosi dundó zo mɛ na seliye ti zungɔ na tɛrɛ. Na ndakisa, na ngoi mɛndó Akila ná Prisila “akambisa nda tɛnɛ tɛ Nzapa na se ni nvɛni hɛ̃ lo” ko, ta Ngbangɔ tɛnɛ ya, lo mandó bɛ lo siɔni ma.​—Aw. 18:24-28.

17. Ngasia la Polo lindó ya, siriri adu kaya bombi nɛ?

¹⁷ Toma Polo hĩngandó kwa ti nzɔ̃ni mɛ Apolosi ndo li. Kanda ta lo mandó siɔ bɛ na lo mɛ  ya, azi mɛndɛ̃ ndo da bɛ la ya, Apolosi ɔ lo ma. Na ngoi mɛ e ndo di mbeti mɛndó Polo su hɛ̃ azi ti Kɔrinto ko, elengbi ti hũngɔ ya, lo ndó na seliye ti zungɔ na tɛrɛ, lo ngandó na bingangɔ li ti nzɔ̃ni, wa lo hĩnga ngandó ndo mɛ makoki tɛ lo asuka na ni. Na se lɛ ziangɔ ya tɛnɛ mɛndó azi ndo tɛnɛ ya, “ani azi tɛ Polo” a handa lo ko, lo bendandó likebi tɛ azi na ndo Yehova ná Yezo.​—1 Kɔr. 3:3-6.

18. Na bangɔ 1 Kɔrinto 4:6, 7, wangɔ mɛ elengbi ti luangɔ na ndo se lɛlo tɛ Apolosi ná Polo nɛ?

¹⁸ Wangɔ mɛ elengbi ti luangɔ na ndo se lɛlo tɛ Apolosi ná Polo nɛ? Elengbi ti lengɔ kwa kpengbani na lo tɛ Yehova wa elengbi nga ti zangɔ azi gba ya, ala mu batisimɔ. Kanda ta bɛ e li na ni ma ya, aye zu mɛ e ndo li ni ko, e ndo longa lingɔ ni na lo mɛ ya, Yehova ndo za e. Wangɔ mɛndɛ̃ mɛ e lua na ndo se lɛlo tɛ Apolosi ná Polo lo mɛ, na ngoi mɛ e na kumba gba ge ya bombi ko, e hĩnga ya, e la e du nga azi mɛ na kumba gba ti lingɔ ya, siriri adu ge ya bombi. E ndo hɛ̃ Yehova sia kɔli na ndenge mɛ ayata mɛ na kumba ndo li zu ti nɛngɔ ya, mangbi ná siriri adu ge ya bombi, ala ndo li ni na ndenge mɛ ala ndo hɛ̃ awangɔ mɛ ando lo bo kaya Tɛnɛ tɛ Nzapa, wa ta ala ndo li nga ya, lɛ azi asa na ndo la ma, kanda na ndo Yezo Kristo mɛ ndakisa tɛ e!​—Di 1 Kɔrinto 4:6, 7.

19. Ye mɛ zo kɔi na kɔi so popo tɛ e, alengbi ti lingɔ nɛ? (Ba nga ãkadre “ Keba ya, ta mɔ to azi mɛndɛ̃ ya ala li ye so ɔngɔ afɔ̃ la ma.”)

¹⁹ Zo na zo na makoki mɛ Yehova hɛ̃ lo. Elengbi ti salelangɔ ni so “lingɔ kwa . . . hɛ̃ afɔ̃ [e].” (1 Pet. 4:10) Elengbi ti dangɔ bɛ e ya, aye mɛ e ndo li ta ni na tina ma. Kanda aye ti yakere yakere mɛ ta ni na tina gba ma mɛ ando li ya, mangbi adu ge bombi ko, ni nga ma ado ti kamba mɛ ando bombi bɔngɔ ndoni kɔi. Ale kɔi na kɔi so popo tɛ e ali kpengbani ti nɛngɔ ya, lo kɛ̃ aye zu mɛ ndo fa seliye ti lingɔ ye so ɔngɔ azi mɛndɛ̃. Zia ya, e du na ekateli ti lingɔ ye zu mɛ elengbi ti lingɔ, ti nɛngɔ ya, e kpã siriri ná mangbi kaya bombi.​—Ef. 4:3.