1. De emwi na he maa ruẹ re vbekpa e Jehova?

ADEGHẸ odẹ ẹmwata na ẹre a na koko ruẹ waan, ọni rhie ma wẹẹ, ke egbe ọvbokhan gha dee, ẹre a ke maa ruẹ emwi vbekpa e Jehova. Ẹi mwẹ a ma maa ruẹ re wẹẹ, irẹn ẹre ọ yi emwi hia, kevbe wẹẹ, ọmwa nọ gia sikẹ ẹre nọ; deba ọni, ọ gha ya agbọn na khian e Paradais.​—Gẹn 1:1; Iwinna 17:​24-27.

2. De aro ne emwa ya ghee emwa ni yayi wẹẹ, Ayi rrọọ nọ yi emwi hia?

² Emwa nibun ma yayi wẹẹ Osanobua rrọọ, amaiwẹ te iran khian yayi wẹẹ irẹn ẹre ọ yi emwi hia. Emwi ne iran yayi ọre wẹẹ, te emwi hia ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ didaghori rre. Eso vbe iran ni mwẹ iyayi vbenian, keghi re emwa ni wa rri egie ebe. Iran sẹtin gha kha wẹẹ, emwi ne Baibol ta ma gba, kevbe wẹẹ, emwa ni ma rẹn egiaye kevbe ni ma rẹn ebe, ẹre ọ yayi wẹẹ, Ayi rrọọ nọ yi emwi hia.

3. Vbọzẹ nọ na khẹke ne ima gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe?

³ Iziro ọghe emwa ni rri egie ebe gha sẹtin yi ima gha gbe awawẹ deghẹ e Jehova ẹre ọ gele yi emwi hia ra? Egbe emwi vberriọ sẹtin sunu, deghẹ rhunmwuda emwi ne emwa tama ima ẹre ọ ya ima yayi wẹẹ, e Jehova ẹre ọ yi emwi hia. Sokpan deghẹ ima na tobọ ima gualọ otọ ẹre, egbe emwi vberriọ i khian sunu daa ima. (1 Kọr 3:​12-15) Ọre te ima da suẹn gha ga e Jehova, ra ọ kpẹẹ re nẹ, te ima gha hia, ne ima ya amuẹtinyan ọghe ima khian nọ wegbe. Ma ghaa ru vberriọ, emwa nagbọn i khian sẹtin ya “ẹwaẹn akuọkan” ọghe iran mu ima rẹrẹ, ne ima do gha roro ẹre wẹẹ, emwi ne Baibol ta ma gba. (Kọl 2:8; Hib 11:6) Vbe ako iruẹmwi na, ma gha ziro yan (1) emwi nọ si ẹre ne emwa nibun ma na yayi wẹẹ, Ayi rrọọ, (2) vbene ima khian ya gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe hẹ kevbe (3) emwi ne ima gha ru, ne emwi rhọkpa ghẹ gbe amuẹtinyan ọghe ima mu otọ.

4. De vbene ebe Hibru 11:1 ya gie amuẹtinyan hẹ?

⁴ Emwa eso roro ẹre wẹẹ, na gha mwẹ amuẹtinyan rhie ma wẹẹ,  na ya emwi nẹi mwẹ ẹzi yi. Sokpan ẹi re erriọ e Baibol ya gie amuẹtinyan. (Tie Hibru 11:1.) E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, ọmwa gha mu ẹtin yan emwi, ọ gha khọnrẹn wẹẹ ẹi dẹghe ẹre, ọ rhie ma wẹẹ, te ekhọe ọmwa nii mu emwi nii, rhunmwuda, osẹ rrọọ nọ so igiẹ yọ wẹẹ, emwi nii gele rrọọ. Vbe igiemwi, ma i bẹghe Jehova, e Jesu kevbe Arriọba nọ rre ẹrinmwi, sokpan ma rẹnrẹn wẹẹ iran gele rrọọ. (Hib 11:3) Umẹwaẹn ọkpa nọ ghi do khian Osẹe Jehova khare wẹẹ: “Emwi hia ne Avbe Osẹe Jehova yayi mwẹ ẹzi, rhunmwuda ọni, iran sẹtin vbe yaeyi emwi eso ne avbe umẹwaẹn gualọ otọ ẹre miẹn.”

5. Vbọzẹ ne emwa nibun ma na yayi wẹẹ Osanobua ẹre ọ yi emwi hia?

⁵ Deghẹ osẹ gele rrọọ nọ so igiẹ yọ wẹẹ Ayi rrọọ, vbọ ghi zẹ ne emwa eso ma na yayi wẹẹ Osanobua ẹre ọ yi emwi hia? Ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, emwa eso ma he tobọ iran gualọ otọ ẹre, ne iran mieke na rẹn deghẹ Ayi gele rrọọ. E Robert nọ ghi re Osẹe Jehova nia khare wẹẹ: “Iran ma maa ima re vbe owebe wẹẹ, Osanobua ẹre ọ yi emwi hia, rhunmwuda ọni, I ma yayi vbe ẹghẹ nii wẹẹ, ọmwa rrọọ ne ọ yi emwi hia. I gberra ukpo 20 nẹ, I ke do rẹn ẹmwata nọ rrọọ. Ẹghẹ nii, ẹre Avbe Osẹe Jehova ya loo e Baibol ya rhan otọ ẹre ma mwẹ vbe odẹ nọ dewarorua wẹẹ, Osanobua ẹre ọ gele yi emwi hia.” *​—Ya ghee ẹkpẹti nọ khare wẹẹ, “ Emwi Nọ Khẹke Ne Evbibiẹ Emọ Kọ Ye Orhiọn.”

6. Vbọzẹ ne emwa nibun ma na yayi wẹẹ Ayi rrọọ?

⁶ Emwa eso ma yayi wẹẹ Ayi rrọọ; iran wẹẹ, emwi ne iran ya aro iran dẹghe ọkpa ẹre iran khian sẹtin yayi. Sokpan egbe emwa vbenian yayi wẹẹ gravity rrọọ, agharhemiẹn wẹẹ iran i bẹghe gravity, rhunmwuda osẹ rrọọ nọ rhie ẹre ma wẹẹ, a gha fi emwi ghee odukhunmwu, ẹi mwẹ ọ ma de ye otọ. Egbe amuẹtinyan ne Baibol  guan kaan, keghi dekaan “ne ekhọe ọmwa mu emwi na ma he dẹghe,” rhunmwuda osẹ rrọọ nọ so igiẹ yọ wẹẹ, emwi nii gele rrọọ. (Hib 11:1) Te a gha loo ẹghẹ kevbe ẹrhiọn na mieke na sẹtin gualọ otọ emwi nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, Ayi gele rrọọ. Sokpan emwa eso ma mu egbe ne iran ya ru vberriọ. Emwa vbenian ni ma gualọ otọ ẹmwata nọ rrọọ, sẹtin wa kha wẹẹ Osanobua i rrọọ.

7. Emwa hia ni rri egie ebe ẹre ọ kha wẹẹ Ayi i rrọọ ra? Rhan otọ ẹre.

⁷ Umẹwaẹn eso ni rri egie ebe ghi gualọ otọ emwi nọ sosẹ yọ wẹẹ, Osanobua ẹre ọ gele yi emwi hia, iran na do yayi. * Vbene Robert na ka guan kaan sin vbe gha ye, iran eso ma te yayi wẹẹ Ayi rrọọ, rhunmwuda, a ma maa iran re vbe university. Vbọrhirhighayehẹ, eso vbe uwu iran na suẹn gha ga e Jehova nẹ. Zẹvbe ne avbe umẹwaẹn na ru ẹre, te ọ khẹke ne ima  hia ya amuẹtinyan ne ima mwẹ daa Osanobua khian nọ wegbe, ọre te ima yo esuku ra ima ma yo. Ọmwa rhọkpa i khian sẹtin ru ọna ne ima.

8-9. (a) De inọta ne ima khian ghi ziro yan? (b) De ere ne u gha miẹn, deghẹ u na gha ruẹ vbekpa emwi ne Osanobua yi?

⁸ De emwi nọ khian ya ruẹ gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe daa Ayi ọghomwa? Gia ziro yan emwi enẹ.

⁹ Gi aro ruẹ gha sẹ otọ vbe egbe emwi ne Osanobua yi. Ma gha sẹtin gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe daa Ayi ọghomwa, deghẹ ima na gi aro ima gha sẹ otọ vbe egbe avbe aranmwẹ, avbe emwiokọ kevbe avbe orhọnmwẹ ni rre orere iso. (Psm 19:1; Aiz 40:26) Zẹvbe ne u ya gbe aro ke otọ ghee evbayi ughughan, u ghi do rẹn wẹẹ, e Jehova ẹre ọ gele yi emwi hia. Ebe ọghe ima nibun rrọọ ni guan kaan evbayi ughughan. Hia ne u tie avbe ebe na, ghẹ ghee ẹre wẹẹ u i khian sẹtin rẹn otọ ẹre; ọ gha khọnrẹn wẹẹ emwi kherhe ẹre u sẹtin ruẹ vbọ, emwi nọ. U sẹtin vbe lae jw.org, ne u ya ghee avbe vidio ne ima ghee re vbe asikoko odin, ke ukpo eso nọ gberra gha dee, ni guan kaan emwi ughughan ne Osanobua yi.

10. De emwi nọ se osẹ yọ wẹẹ Ayi gele rrọọ? (Rom 1:20)

¹⁰ U ghaa ruẹ vbekpa evbayi, u ghi muẹn roro emwi ne evbayi nii maa ruẹ re vbekpa Osanobua. (Tie Rom 1:20.) Vbe igiemwi, ovẹn wa mwẹ iyobọ nọkhua nọ ye ne evbayi hia ni rre agbọn na, vbọrhirhighayehẹ, owowo nọ ke ovẹn rre, sẹtin rhie ikuanegbe ne ọmwa. Sokpan ọ mwẹ emwi na tie ẹre ozone layer nọ gbogba ga otagbọn na, ne owowo nọ ke ovẹn rre ghẹ rhie ikuanegbe ne ima. Zẹvbe ne owowo ọghe ovẹn ya tua yọ, erriọ ozone layer na ya mwẹ ẹmi yọ. Ọna ma ya ruẹ rẹn wẹẹ, Ayi rrọọ nọ yi emwi hia, nọ vbe hoẹmwẹ ima?

11. U ghaa hoo ne u ruẹ vbekpa evbayi, ne u mieke na gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe, vbọ khẹke ne u ru? (Ya ghee ẹkpẹti nọ khare wẹẹ “ Emwi Eso Ni Gha Ya Ruẹ Gha Mwẹ Amuẹtinyan Nọ Wegbe.”)

¹¹ U ghaa hoo ne u miẹn uhunmwuta ughughan ni dekaan evbayi, nọ gha ya ruẹ gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe, u sẹtin loo Watch Tower Publications Index kevbe jw.org ya gualọ uhunmwuta vberriọ. U sẹtin loo avbe uhunmwuta kevbe vidio ni rre ototọ uhunmwuta nọ khare wẹẹ “Was It Designed?” vbe jw.org ya suẹn. Avbe uhunmwuta kevbe vidio na ma tan gbe, iran gha ya ruẹ rẹn emwi ọyunnuan nibun vbekpa avbe aranmwẹ kevbe evbayi ọvbehe. Ọ vbe guan kaan vbene avbe umẹwaẹn ya hia hẹ, ne iran loo emwi ne iran miẹn ruẹ vbe emwi ne Osanobua yi, ya kun emwi ughughan.

12. De emwi eso nọ khẹke ne u ye ẹre ro, zẹvbe ne u ya tie Baibol?

¹² Gha tie Baibol. Ọtẹn ọkpa nọ rri egie ebe na ka ya unu kaan sin, nọ ma ka yayi wẹẹ Ayi rrọọ khare wẹẹ: “Ẹi re emwi ne I ruẹ re vbe esuku ọkpa, ẹre ọ ru iyobọ mẹ ya rẹn wẹẹ, Ayi rrọọ nọ yi emwi hia. Emwi ne I ghaa tie vbe Baibol wa vbe ru iyobọ mẹ.” A sẹtin miẹn wẹẹ, u rẹn emwi nibun nẹ vbe uwu e Baibol, sokpan u ghaa hoo ne u gele mu ẹtin yan Ayi ọghomwa, ọ khẹke ne u ye gha tie Baibol ne egbuẹ vbe ẹghẹ hia. (Jọs 1:8; Psm 119:97) Zẹvbe ne u ya ruẹ e Baibol, u ghi gha gbe aro ke otọ tie okha ughughan ne Baibol guan kaan, ẹmwẹ akhasẹ ni rrọọ, kevbe vbene emwi ni rre Baibol ya gu egbe ro hẹ. Ọna gha ya ruẹ gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, Osanobua ẹre ọ gele yi ima, kevbe wẹẹ, irẹn ẹre ọ yan ẹmwẹ ni rre uwu e Baibol. *​—2 Tim 3:14; 2 Pit 1:21.

13. Ibude ni rre Baibol mwẹ esa nọ ye ra? Ru igiemwi yọ.

¹³ U ghaa tie Baibol, u ghi kọe ye orhiọn, vbene ibude ni rrọọ ya ru iyobọ ne ima hẹ. Vbe  igiemwi, vbe ukpo nibun nọ gberra, e Baibol khare wẹẹ, ọmwa gha hoẹmwẹ igho, ọ sẹtin si ikuanegbe kevbe “akhiẹ nibun” gie egbe ẹre. (1 Tim 6:​9, 10; Itan 28:20; Mat 6:24) Ibude na ye mwẹ esa nọ ye vbe ẹdẹnẹrẹ ra? Ebe ọkpa na tie ẹre The Narcissism Epidemic khare wẹẹ: “Emwa ni khu ẹfe khian i mobọ ghọghọ, iro vbe rherhe han iran. Uhiẹn emwa ni hoo ne iran fe, rherhe mu emianmwẹ, ọ sẹtin gha re emianmwẹ ẹrherhe ra emianmwẹ ọvbehe.” Gele gele, ibude nọ maan ẹre Baibol rhie ne ima, nọ na wẹẹ ne ima ghẹ hoẹmwẹ igho! U gha sẹtin ye ibude rhọkpa nọ rre uwu e Baibol rre ra, ni he ru iyobọ nuẹn? Ma ghaa muẹn roro ibude hia ni rre Baibol, ọ ghi ya ima rẹn wẹẹ, Ayi ọghomwa ẹre ọ gele rẹn emwi nọ maan sẹ ne ima. (Jems 1:5) Ma ghaa lele ibude ọghẹe, ẹre agbọn khian na maan ima.​—Aiz 48:​17, 18.

14. U ghaa tie Baibol ne egbuẹ, de emwi nọ khian ya ruẹ rẹn vbekpa e Jehova?

¹⁴ U ghaa tie Baibol, u ghi gha mwẹ ọnrẹn vbe ekhọe wẹẹ, rhunmwuda ne u na hoo ne u rẹn e Jehova sayọ, ẹre u gu ruẹ e Baibol. (Jọn 17:3) Zẹvbe ne u ya tie Baibol, u ghi do gha bẹghe avbe akpa ughughan ne Osanobua mwẹ, u gha vbe bẹghe vbene Osanobua ya rhie avbe akpa na ma vbe emwi ne ọ yi. Ma ghaa mu avbe akpa na roro, ma ghi do bẹghe ẹre wẹẹ, ọmwa nọ gele rrọọ ẹre Jehova khin. (Ẹks 34:​6, 7; Psm 145:​8, 9) Zẹvbe ne u ya ruẹ vbekpa e Jehova sayọ, amuẹtinyan kevbe ahoẹmwọmwa ne u mwẹ daa ẹre ghi gha wegbe yọ, ẹghẹ nii, uwẹ vbe ọre ghi do gha re ọse ne kankankan.

15. De ere ne u gha miẹn, deghẹ u na gha tama emwa ọvbehe vbekpa emwi ne u yayi?

¹⁵ Gha tama emwa ọvbehe emwi ne u ruẹ vbekpa Osanobua. U ghaa ru vberriọ, amuẹtinyan ne u mwẹ ghi do gha wegbe yọ. Sokpan deghẹ ọmwa ne u kporhu ma, ma yayi wẹẹ Osanobua gele rrọọ, kevbe wẹẹ, u ma rẹn vbene u khian ya rhan otọ ẹre ma rẹn hẹ, vbọ khẹke ne u ru? U sẹtin loo ọkpa vbe ebe ọghe ima ya ru ezanzan, vbe iyeke ọni, u ghi do gu ọmwa nii ziro vbekpa emwi ne u miẹn vbe ezanzan nii. (1 Pit 3:15) U sẹtin vbe nọ iyobọ vbe obọ ọtẹn nọ fuẹro. Ọ gha khọnrẹn wẹẹ ọmwa ne u kporhu ma, ma miẹn ẹmwẹ ruẹ yi, u ma mu ẹghẹ rhia ya ru ezanzan nii, rhunmwuda emwi ne u ruẹ re vbọ, gha ya amuẹtinyan ruẹ wegbe sayọ. Ẹghẹ nii, deghẹ emwa ni rri egie ebe na kha wẹẹ, iran ma yayi wẹẹ Ayi rrọọ, u i khian gha gbe awawẹ deghẹ ẹmwata ẹre nọ.

16. De emwi nọ gha sẹtin sunu daa ima, deghẹ ima i hia ne ima ya amuẹtinyan ọghe ima khian nọ wegbe?

¹⁶ Ọ khẹke ne ima hia fẹẹrẹ hia ne emwi rhọkpa ghẹ gbe ima amuẹtinyan mu otọ, ọre te ima da suẹn gha ga e Jehova, ra ọ kpẹẹ re ne ima ke gae. Vbọzẹ? Deghẹ ima ma na begbe, amuẹtinyan ọghe ima sẹtin worua. Yerre wẹẹ, amuẹtinyan ọghomwa hẹnhẹn egbe yan emwi ne ima i bẹghe ne ekhọe ima mu, rhunmwuda osẹ rrọọ nọ so igiẹ yọ wẹẹ, emwi nii gele rrọọ. Ma sẹtin rherhe mianmian emwi ne ima i zaro miẹn, ẹi khabe ne Pọl na gi ima rẹn wẹẹ, adeghẹ ọmwa i mwẹ amuẹtinyan, ọni sẹtin mu “idobo” ye ọre egbe. (Hib 12:1) Vbọ khian ghi ru iyobọ ne ima, ne emwi rhọkpa ghẹ gbe amuẹtinyan ọghe ima mu otọ?​—2 Tẹs 1:3.

17. Vbọ khian ru iyobọ ne ima ya gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe?

¹⁷ Vbe okaro, gha rinmwian e Jehova vbe ẹghẹ hia, ne ọ rhie orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe nuẹn. Vbọzẹ? Rhunmwuda amuẹtinyan keghi re ọkpa vbe usun akpa ne orhiọn nọhuanrẹn ya ọmwa mwẹ. (Gal 5:​22, 23) Ma wa gualọ iyobọ ọghe orhiọn nọhuanrẹn rhunmwuda, ma i khian sẹtin ya ẹtin obọ ima ru ẹre, ne ima gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe. Adeghẹ ima na gha rinmwian e Jehova, ne ọ rhie orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe ne ima vbene egbe ma na wọọ ima, ọ gha rhie ẹre ne ima. (Luk 11:13) Ma sẹtin rinmwian e Jehova  wẹẹ: ‘Ya amuẹtinyan ọghe ima khian nọ wegbe.’​—Luk 17:5.

18. Zẹvbe nọ rre ebe Psalm 1:​2, 3, de ukpamuyọmọ ne ima mwẹ?

¹⁸ Deba ọni, gha tie Baibol ne egbuẹ vbe ẹghẹ hia, ghẹ gbe ẹdẹ yọ. (Tie Psalm 1:​2, 3.) Vbe ẹghẹ na ya gbẹn ebe psalm na, Ivbi Izrẹl nibun ma gha mwẹ Ebe Uhi Ọghe Osanobua, vbọrhirhighayehẹ, avbe ọba kevbe avbe ohẹn ghaa mwẹ ọnrẹn. Ẹghẹ ke ẹghẹ nọ ya gba vbe ukpo ihinrọn, Ivbi Izrẹl hia ghi si egbe koko, do danmwehọ Uhi Ọghe Osanobua, ke “ikpia hia, ikhuo hia, ibiẹka hia kevbe avbe orhunmwuyẹn.” (Diut 31:​10-12) Vbe ẹghẹ Jesu, ibozẹghẹ emwa ẹre ọ ghaa mwẹ Ebe Nọhuanrẹn, a vbe gha miẹn ọnrẹn tie vbe sinagọg. Sokpan ẹi ye vberriọ vbe ẹdẹnẹrẹ, emwa ni ghi bun sẹ vbe uhunmwu otagbọn gha sẹtin miẹn Evbagbẹn Nọhuanrẹn tie ne egbe iran. Ọ ma gha re abọ hia, ọ gha re abọ eso vbọ. Ukpamuyọmọ nọkhua wa na khin. Vbe ima khian ya rhie ẹre ma wẹẹ ma gbọyẹmwẹ ye ukpamuyọmọ na?

19. Vbọ khẹke ne ima ru, ne ima mieke na gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe?

¹⁹ Odẹ ne ima khian ya rhie ẹre ma wẹẹ, ma gbọyẹmwẹ ye Ebe Nọhuanrẹn ne ima mwẹ, ọre ne ima gha tie ẹre vbe ẹghẹ hia. Ọ ma khẹke ne ima gha ghee ẹre wẹẹ, ẹghẹ ke ẹghẹ ne ima ya miẹn obọ, ẹre ima khian ya tie Baibol. Sokpan ọ khẹke ne ima gha mwẹ ẹghẹ ne ima zẹ kọ ne ima khian ya gha ru ọna. Ma ghaa tie Baibol vbe ẹghẹ hia, ọ gha ru iyobọ ne ima ya gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe.

20. Vbọ ghi khẹke ne ima ru nia?

²⁰ Ma i yevbe avbe “umẹwaẹn” ọghe agbọn na, emwi nọ rre Evbagbẹn Nọhuarẹn ẹre amuẹtinyan ọghe ima hẹnhẹn egbe yan. (Mat 11:​25, 26) Evbagbẹn Nọhuanrẹn ne ima tie, ẹre ọ ya ima rẹn emwi nọ si ẹre ne agbọn na, na rhia yọ rhia yọ, kevbe vbene Jehova khian ya sọfurre ye ọlọghọmwa ni rre agbọn na hẹ. Nọnaghiyerriọ, gi ima hia ne ima gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe. Ma ghi gha ru iyobọ ne emwa ya do rẹn wẹẹ, Ayi rrọọ nọ yi emwi hia. (1 Tim 2:​3, 4) Gi ima hia fẹẹrẹ rhie aro ye odẹ gha khẹ ẹghẹ ne emwa hia ni rre agbọn na, khian ya ta ẹmwẹ nọ rre ebe Arhie Maan 4:11 nọ khare wẹẹ: “Nọyaẹnmwa kevbe Osanobua mwa! Wẹ sẹ nọ gha miẹn uyi kevbe ọghọ . . . rhunmwuda wẹ ẹre ọ yi emwi hia.”