1. ¿Jas awetaʼm chrij ri Bʼanol re ronojel ri jastaq?

¿LA PA jun familia e testigos rech Jehová xatkʼiy wi at? We jeriʼ, xawetaʼmaj kʼi jastaq riʼ chrij ri Jehová are chiʼ kʼa at akʼal na. Xawetaʼmaj che are ri Bʼanol re ronojel ri jastaq, kʼo utz taq ubʼantajik y kraj che ri oj winaq kojkʼojiʼ pa jun kotzʼiʼjalaj uwach Ulew (Gén. 1:1; Hech. 17:24-27).

2. ¿Jas kkichomaj jujun winaq chkij ri winaq che kkikojo che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq?

² Are kʼu, e kʼi winaq kkibʼij che kʼo ta Dios o kʼo ta xbʼanow ri jastaq. Kkibʼij che nabʼe kanoq kʼo ta kʼaslemal, are kʼu are chiʼ xqʼax ri tiempo nojimal chi nojimal xkikʼex kibʼ ri e jastaq rech xkʼojiʼ kikʼaslemal. Jujun chke ri winaq ri kkibʼij wariʼ e qʼaxinaq pa nimaʼq taq tijobʼal. Weneʼ kkibʼij che ri ciencia uqʼalajisam che qastzij ta ri kubʼij ri Biblia y che xaq xiw ri winaq che kʼo ta ketaʼmabʼal, ri e okʼowinaq ta pa nimaʼq taq tijobʼal y ri e pay o e mox taq winaq kkikojo che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq.

3. ¿Jasche nim ubʼanik chqajujunal kqakowirisaj ri qakojonik?

³ ¿Jas kubʼan chqe ri kkibʼij ri winaq che e qʼaxinaq pa nimaʼq taq tijobʼal? ¿La kekunik kkikoj pa qanimaʼ che are ta ri Jehová ri Bʼanol re ronojel ri jastaq? Kekun taj we qas qetaʼm jasche kqabʼij che are ri Jehová bʼanowinaq ronojel. ¿La xa rumal ri bʼim chqe o rumal che qesam qatiempo che unikʼoxik jasche kqabʼij wariʼ? (1 Cor. 3:12-15). We nim o nim ta tiempo qapatanim chi ri Jehová, qonojel rajawaxik kqakowirisaj ri qakojonik. We je kqabʼano, kojkichʼak ta ri e winaq che kkikoj «noʼjinik» y «chʼakabʼal» che ubʼixik che qastzij ta ri kubʼij ri Biblia (Col. 2:8; Heb. 11:6). Rech kojkun che ubʼanik wariʼ, pa wajun kʼutunem kqil na 1) jasche e kʼi winaq kkikoj taj che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq,  2) jas kqabʼano rech kqakowirisaj ri qakojonik chrij ri Jehová, ri Bʼanol re ronojel ri jastaq, y 3) jas kqabʼano rech kqaj ta uchuqʼabʼ ri qakojonik.

4. Junam rukʼ ri kubʼij Hebreos 11:1, ¿jas ubʼanik ri qastzij kojonik?

⁴ E kʼo jujun winaq kkibʼij che ri kojonik kraj kubʼij kqakubʼsaj qakʼuʼx chkij jastaq che qastzij taj e kʼolik. Are kʼu, ri Biblia je ta kubʼij (chasikʼij uwach Hebreos 11:1). Ri uTzij ri Dios kubʼij che ri kojonik chrij ri keʼilitaj taj, junam rukʼ ri Jehová, ri Jesús, ri Qʼatbʼal tzij kʼo pa ri kaj are jastaq che «qetaʼm pa qanimaʼ chi qastzij e kʼolik paneʼ keʼilitaj taj» (Heb. 11:3). Jun bioquímico che xux Testigo, kubʼij: «Ri qakojonik chrij ri Dios kʼo jastaq kkʼutuwik, y junam rukʼ ri kubʼij ri ciencia».

5. ¿Jasche e kʼi winaq kkibʼij che are ta ri Dios xbʼanow ronojel ri jastaq kʼo kikʼaslemal?

⁵ Rumal laʼ, we qʼalaj che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq, ¿jasche e kʼi winaq kkibʼij che are ta ri Dios xbʼanow ri jastaq che kʼo kikʼaslemal? Rumal che e kʼo winaq kinikʼom taj jasche kkibʼij che kʼo ta xbʼanow ri kʼaslemal. Ri a Robert che kimik testigo rech Jehová chik, kubʼij: «Rumal che pa ri tijobʼal kʼo ta jumul xechʼaw ri ajtijabʼ chrij ri xbʼanow ronojel ri jastaq, xinchomaj che kʼo ta jun xbʼanow ri kʼaslemal. Kʼate qas xinchʼobʼo are chiʼ kʼo chi 22 nujunabʼ rumal che xintzijon kukʼ ri testigos rech Jehová y e areʼ xkikʼut chnuwach rukʼ ri Biblia che ronojel ri jastaq kʼo bʼanowinaq». * (Chawilaʼ ri recuadro « Jupaj tzij nim ubʼanik chke ri e tat nan»).

6. ¿Jasche jujun winaq kkibʼij che kʼo ta jun Bʼanol re ronojel ri jastaq?

 ⁶ Jujun winaq kkikoj taj che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq, rumal che kkibʼij che xaq xiw kekojon chrij ri jastaq che kekunik kkilo. Are kʼu ri qastzij e areʼ xuqujeʼ kekojon chrij ri jastaq che keʼilitaj taj. Jun kʼutbʼal re, kkichʼobʼo che ketzaq loq we kepaqiʼ kʼa chikaj, wariʼ kbʼix ri gravedad che. Ketaʼm che qastzij ketzaq loq, paneʼ kkil ta ri gravedad. Pa ri uTzij ri Dios kqetaʼmaj che «qastzij e kʼo ri jastaq ri man keʼilitaj taj» che kʼo kibʼanik rukʼ ri qakojonik (Heb. 11:1). Rech kqetaʼmaj más chkij taq ri e jastaq che keʼilitaj taj, rajawaxik kqakoj qatiempo y qachuqʼabʼ che kinikʼoxik, are kʼu e kʼi winaq kkaj taj kkibʼan wariʼ. Rumal laʼ kkibʼij che kʼo ta Dios.

7. ¿Jasche qetaʼm che konojel ta ri e qʼaxinaq pa nimaʼq taq tijobʼal kkibʼij che are ta ri Dios xbʼanow ri kajulew?

⁷ Jujun científicos xekinikʼoj ri jastaq che kʼo kikʼaslemal, xkichʼobʼo che are ri Dios xbʼanow ri kajulew. Junam rukʼ ri a Robert  che xojchʼaw chrij pa ri párrafo 5, weneʼ e kʼo jujun kkibʼij che kʼo ta jun Bʼanol re ronojel ri jastaq, rumal che pa ri nimaʼq taq tijobʼal kkʼut ta wariʼ. E kʼi científicos ketaʼmam uwach ri Jehová y sibʼalaj kkiloqʼoqʼej chi kimik. Apastaneʼ ubʼanik ri tijobʼal oj qʼaxinaq wi rajawaxik che oj kqakowirisaj ri qakojonik chrij ri Dios junam rukʼ ri xkibʼan e areʼ. Kʼo ta jun chi winaq kojtoʼw che ubʼanik wariʼ, pa qaqʼabʼ oj kʼo wi. *

8, 9. a) ¿Jas kqanikʼoj chanim? b) ¿Jas tobʼanik kuya chqe kqanikʼoj ri jastaq ubʼanom ri Dios?

⁸ ¿Jas kqabʼano rech kqakowirisaj ri qakojonik chrij ri Bʼanol re ronojel ri jastaq? Chqilaʼ kajibʼ jastaq.

⁹ Chqanikʼoj ri jastaq ubʼanom ri Dios. We qas kqil ri kibʼanik ri e chikop, ri e tikoʼn y ri e chʼumil, kkowir ri qakojonik chrij ri Bʼanol re ronojel wariʼ (Sal. 19:1; Is. 40:26). We kqakoj qachuqʼabʼ che kinikʼoxik wariʼ, qas kqachʼobʼo che are ri Jehová ri Bʼanol re ronojel ri jastaq. Pa taq ri e qawuj keqariq kʼutunem che kechʼaw chrij ri kibʼanik ri jastaq che e kʼo pa ri kajulew. Paneʼ kʼo kʼutunem qas ta kqachʼobʼ ronojel ri kukʼutu, chqakojoʼ qachuqʼabʼ che usikʼixik uwach y chqetaʼmaj ri kojkunik kqachʼobʼo. Y masach chqe che pa ri qakʼolbʼal re Internet, jw.org, kojkunik kqil chi jumul ri jeʼlalaj taq videos che kechʼaw chrij ri jastaq ubʼanom ri Dios, ri xekʼut pa ri kʼisbʼal nimaʼq taq riqbʼal ibʼ.

10. Chayaʼ jun kʼutbʼal ri kqʼalajisanik che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq (Romanos 1:20).

¹⁰ Are chiʼ kqanikʼoj ri jastaq che kʼo pa ri kajulew, kqetaʼmaj chrij ri e ubʼantajik ri Dios (chasikʼij uwach Romanos 1:20). Jun kʼutbʼal, ri Qʼij xaq xiw ta kuya ri saqil y ri qʼaqʼil che kajwatajik rech kʼo kʼaslemal pa ri uwach Ulew, xaneʼ xuqujeʼ kukʼaq rayos ri sibʼalaj kʼatan y wariʼ kubʼan kʼax chqe ri oj winaq. ¿La kʼo kojtoʼw chuwach wariʼ? Ri uwach Ulew chʼuqutal rij rumal jun gas che kbʼix ozono che, wariʼ kuya ta bʼe che ri rayos re ri Qʼij kubʼan kʼax chke ri jastaq che kʼo kikʼaslemal. Are chiʼ knimar ri uchuqʼabʼ ri rayos, xuqujeʼ knimar ri uchuqʼabʼ ri ozono. ¿La mat qastzij che wariʼ kukʼutu che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq che kʼo nim unojibʼal y uloqʼoqʼebʼal?

11. ¿Jawiʼ kqetaʼmaj wi más chrij ri jastaq ubʼanom ri Dios che kukowirisaj ri qakojonik? (Chawilaʼ ri recuadro « E chakubʼal che kkikowirisaj ri qakojonik»).

¹¹ We kqaj kqakowirisaj ri qakojonik chrij ri Dios, kojkunik keqariq kʼutunem pa ri Índice de las publicaciones Watch Tower y pa jw.org. Weneʼ kojkunik kqamaj kinikʼoxik ri e kʼutunem y ri alaj taq videos re ri sección «¿Lo diseñó alguien?», chupam kqetaʼmaj kʼi jastaq chrij ri kibʼanik ri e chikop y ri e tikoʼn. Xuqujeʼ kqetaʼmaj ri kibʼanom ri científicos che resaxik uwach ri jastaq che kʼo pa ri uwach Ulew.

12. ¿Jas chrij rajawaxik kojchoman wi are chi kqanikʼoj ri Biblia?

¹² Chqanikʼoj ri uTzij ri Dios. Ri bioquímico che xojchʼaw chrij pa ri párrafo 4 nabʼe kukoj taj che kʼo jun Bʼanol re ronojel ri jastaq, are kʼu are chiʼ xqʼax ri tiempo xukʼex ri uchomanik. Kubʼij: «Xaq xiw ta kinkojon chrij che kʼo xbʼanow ronojel ri jastaq rumal ri wetaʼm chrij ri ciencia, xaneʼ xuqujeʼ rumal che qas nunikʼom ri kukʼut ri Biblia». Weneʼ nim chi ri qetaʼmabʼal chrij ri kukʼut  ri uTzij ri Dios. Are kʼu, rajawaxik kqaya ta kan unikʼoxik rech kqakowirisaj más ri qakojonik chrij ri Bʼanol re ronojel ri jastaq (Jos. 1:8; Sal. 119:97). Chojchoman chrij che qas tzʼaqat ri kukʼut ri Biblia are chiʼ kchʼaw chrij ri kʼulmatajinaq, qas e bʼantajinaq ri e tzʼibʼam kan chupam y xaq junam ri kukʼut pa ronojel. Wariʼ kojutoʼo rech kqakojo che ri Bʼanol re ronojel ri jastaq y ri Yaʼol re ri qakʼaslemal, sibʼalaj nim unojibʼal, kojuloqʼoqʼej y che are ri uchomanik kʼo pa ri Biblia (2 Tim. 3:14; 2 Ped. 1:21). *

13. Chayaʼ jun kʼutbʼal che kukʼut ri nojibʼal kʼo pa ri uTzij ri Dios.

¹³ Are chiʼ kqanikʼoj uwach ri uTzij ri Dios, chqilaʼ che kʼax ta kibʼanik ri pixabʼ e kʼo chupam. Jun kʼutbʼal, ojer xtzʼibʼax kan chupam che utz taj kbʼe qakʼuʼx chrij ri pwaq rumal che kuya «kʼiʼalaj kʼax» chqe (1 Tim. 6:9, 10; Prov. 28:20; Mat. 6:24). ¿La kʼa kʼo na upatan kimik wajun pixabʼ riʼ? Kʼolik. Ri wuj La epidemia del narcisismo, kubʼij: «Ri e winaq che sibʼalaj kbʼe kikʼuʼx chrij ri jastaq re ri uwach ulew, kekikot taj. Paneʼ e kʼo jujun xaq xiw kkaj kkʼojiʼ kirajil, sibʼalaj kʼi yabʼil kkiriqo». Wariʼ kukʼutu che nim ubʼanik ri kubʼij ri Biblia, che utz taj kbʼe qakʼuʼx chrij ri pwaq. ¿La kʼo jun chi pixabʼ re ri Biblia knaʼtaj chqe che sibʼalaj oj utoʼm? We nim kqil wi ri pixabʼ re ri Biblia, kojkunik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri unojibʼal ri Bʼanol re ronojel ri jastaq (Sant. 1:5). Wariʼ kuya nimalaj kikotemal chqe (Is. 48:17, 18).

14. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri Jehová are chiʼ kqanikʼoj uwach ri uTzij?

¹⁴ Chqanikʼoj ri uTzij ri Dios rumal che kqaj kqetaʼmaj más uwach ri Jehová (Juan 17:3). Are chiʼ utz kqabʼan che unikʼoxik uwach ri Biblia, más kqetaʼmaj chrij ri e ubʼantajik ri Jehová, che keʼilitaj pa taq ri e jastaq ubʼanom. We qas utz kqabʼan che retaʼmaxik ri ubʼantajik, kqachʼobʼo che ri Jehová qastzij kʼolik (Éx. 34:6, 7; Sal. 145:8, 9). Are chiʼ kqetaʼmaj más uwach ri Jehová, sibʼalaj kkowir ri qakojonik chrij, sibʼalaj kqaloqʼoqʼej y kojux utz taq rachiʼl.

15. ¿Jas tobʼanik kuya chqe we kqatzijoj chke ri e winaq ri qetaʼmam chrij ri Dios?

¹⁵ Chqatzijoj chke ri e winaq ri qetaʼmam chrij ri Dios. Chiʼ kqabʼan wariʼ kkowir ri qakojonik. Are kʼu, ¿jas kqabʼano we jun winaq kuta chqe ri rumal kqakojo che kʼo ri Dios? Cheqanikʼoj ri qawuj y ri uTzij ri Dios rech kqetaʼmaj jas kqabʼan che uqʼalajisaxik chuwach (1 Ped. 3:15). Xuqujeʼ kojkunik kqata tobʼanik che jun qachalal che nim chi ri retaʼmabʼal. Apastaneʼ ri kubʼij ri winaq, we kukojo o kukoj ta ri kubʼij ri uTzij ri Dios, sibʼalaj utz we kqatzukuj kʼi etaʼmanik chrij ri kʼutunem, rumal che kubʼan ko che ri qakojonik. Wariʼ kojutoʼ chuwach ri kichomanik ri e winaq che kkibʼij che kʼo ta jun Bʼanol re ronojel ri jastaq.

16. ¿Jas kkʼulmatajik we kqakowirisaj taj y kqachajij ta ri qakojonik?

¹⁶ Apastaneʼ ri tiempo che tajin kqapatanij chi ri Jehová, rajawaxik che kqataqej ukowirisaxik y uchajixik ri qakojonik chrij. ¿Jasche? Rumal che we kqabʼan taj, kqaj uchuqʼabʼ. Chnaʼtaj chqe che ri kojonik are ukubʼsaxik qakʼuʼx chrij ri jastaq paneʼ keʼilitaj taj. Y ri jastaq kilitaj taj, aninaq ksach chqe. Rumal laʼ, ri Pablo xubʼij che we kʼo ta qakojonik are «ri mak ri kʼo chqij che qachapik» (Heb. 12:1). Rumal riʼ, ¿jas kojkunik kqabʼano rech kqaj ta uchuqʼabʼ ri qakojonik? (2 Tes. 1:3).

17. ¿Jas kqabʼano rech kqakowirisaj ri qakojonik?

¹⁷ Nabʼe, amaqʼel chqataʼ ri ruxlabʼixel  ri Jehová. ¿Jasche? Rumal che rukʼ ri utobʼanik ri uxlabʼixel kqariq ri kojonik (Gál. 5:22, 23). We kʼo ta ri uxlabʼixel qukʼ, kojkun taj kqakowirisaj ri qakojonik chrij ri Bʼanol re ronojel ri jastaq. Ri Jehová kraj kuya ri ruxlabʼixel chqe, rumal laʼ amaqʼel chqataʼ che (Luc. 11:13). Chqabʼij wariʼ che: «Chbʼanaʼ la chqe chi kujkowir pa ri qakojonik» (Luc. 17:5).

18. Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 1:2, 3, ¿jas jun jastaq nim ubʼanik kʼo qukʼ?

¹⁸ Xuqujeʼ, amaqʼel chqanikʼoj ri uTzij ri Dios (chasikʼij uwach Salmo 1:2, 3). Are chiʼ xtzʼibʼax wajun salmo, konojel ta ri israelitas kʼo kicopia re ri uTzij ri Dios. Xaq xiw kʼo kech ri e qʼatal taq tzij y ri e kojol tabʼal toqʼobʼ. Y, chuwuq taq junabʼ konojel ri tinamit kkimulij kibʼ, «chi achijabʼ chi ixoqibʼ, ri akʼalabʼ xuqujeʼ ri man e [k]iwinaqil» taj, rech kkitaʼ ri usikʼixik uwach ri uTaqanik ri Dios (Deut. 31:10-12). Pa taq ri uqʼij ri Jesús, qas ta e kʼi ri winaq kʼo ri uTzij ri Dios kukʼ, rumal che xaq xiw kriqitaj pa taq ri kʼolbʼal ri kkitijoj wi kibʼ ri judíos (sinagogas). Are kʼu kimik, más oj kʼi chik kʼo ri Biblia qukʼ. ¿Jas kojkunik kqabʼano rech kqakʼutu che nim kqil wi wariʼ?

19. ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kqaj ta uchuqʼabʼ ri qakojonik?

¹⁹ We ronojel qʼij kqasikʼij ri uTzij ri Dios, kqakʼutu che nim kqil wi. Kqaj taj che xaq kʼateʼ kqakʼam apan ri Biblia are chiʼ kqachomaj che kʼo jubʼiqʼ qatiempo. We qatzʼibʼam chuwach jun wuj jas hora kqanikʼoj uwach ri Biblia, kojutoʼo rech kqaj ta uchuqʼabʼ ri qakojonik.

20. ¿Jas rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik?

²⁰ Kʼo uchuqʼabʼ ri qakojonik rumal che kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri uTzij ri Dios, junam ta kukʼ «ri kʼo kinoʼj xuqujeʼ ri kʼo kichʼobʼobʼal» re wajun uwach Ulew (Mat. 11:25, 26). Rumal che kqanikʼoj wajun wuj ubʼanom ri Dios, qetaʼm jasche xa tajin knimataj ri kʼax pa ri uwach Ulew y qetaʼm ri kubʼan na ri Jehová che usukʼumaxik. Rumal laʼ, chqakojoʼ qachuqʼabʼ che ukowirisaxik ri qakojonik y chqayaʼ tobʼanik chke nikʼaj chi winaq rech kekojon chrij ri Bʼanol re ronojel ri jastaq (1 Tim. 2:3, 4). Y rukʼ kikotemal chqeyeʼj ri qʼij che konojel ri e kʼo pa ri uwach Ulew kkiqʼijilaj ri Jehová y kkibʼij ri e tzij e kʼo pa Apocalipsis 4:11: «Qajaw xuqujeʼ qaDios, yaʼtal che la ri ukʼamik ri juluwem [rumal che] lal xbʼanow la konojel ri jastaq».