1, 2. a) Rkʼë ri nuʼij chpan Proverbios 16:31, ¿achkë rubʼanik kʼo ta chë yeqatzʼët ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ? b) ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj chpan re tjonïk reʼ?

RI JAʼÄL taq abʼäj ri kibʼiniʼan diamantes, taq majun ta jun samajnäq chkij, rkʼë jbʼaʼ ma kan ta jaʼäl xkeqatzʼët rma ma kan ta yetzʼitzʼan. Rma riʼ, we jun winäq nrïl jun chkë ri abʼäj riʼ, rkʼë jbʼaʼ ma xtnaʼej ta chë rukʼwan jun jaʼäl abʼäj ri kan nüm rajäl.

² Ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kan ye achiʼel ri jaʼäl taq abʼäj riʼ, rma ryeʼ kan ye achiʼel ta jun nimaläj bʼeyomäl. Ri Ruchʼaʼäl Dios nujnamaj ri rusmal kiwiʼ ri qachʼalal riʼ rkʼë jun corona (taskʼij ruwäch Proverbios 16:31; 20:29). Ye kʼa rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqatzʼët chë kan kʼo kiqʼij. Ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ ri kan yekiloqʼoqʼej ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ nkïl jun ri más na chik ruqʼij chwäch jun bʼeyomäl. Rma riʼ, chpan re tjonïk reʼ xkeqaqʼalajsaj re oxiʼ kʼutunïk reʼ: ¿achkë rma chwäch Jehová ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kan ye achiʼel ta jun nimaläj bʼeyomäl?, ¿achkë rma ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kan kʼo kiqʼij chpan rutinamit Jehová? y ¿achkë ütz nqaʼän rchë kan kʼïy xtqatamaj qa chkij?

3. Rkʼë ri nuʼij chpan Salmo 92:12 kʼa 15, ¿achkë rma Jehová kowan yeruloqʼoqʼej ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ?

³ Jehová kowan yeruloqʼoqʼej ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ. Ryä kan retaman kiwäch y nuloqʼoqʼej ri utziläj taq naʼoj kʼo kikʼë. Ryä kan kiʼ rukʼuʼx taq nutzʼët chë ri qachʼalal riʼ, rma kan kʼïy kiqʼaxan pä chuyaʼik ruqʼij, yekiyaʼ utziläj taq naʼoj chkë ri  qʼopojiʼ kʼojolaʼ (Job 12:12; Prov. 1:1-4). Jehová chqä kowan nuloqʼoqʼej chë ryeʼ kan kʼïy junaʼ kikochʼon pä (Mal. 3:16). Tapeʼ kʼo kʼayewal kilon pä, ryeʼ ronojel mul kikʼutun chë kan kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij Jehová. Komä kan más na chik kikʼuqbʼan kikʼuʼx chë Jehová xtuʼän ri rutzjun, chwäch ri qʼij ri xeʼok pä chpan rutinamit; y Jehová kan yerajoʼ rma kʼa najin na nkitzjoj chrij ryä tapeʼ ya xbʼä kijunaʼ (taskʼij ruwäch Salmo 92:12-15).

4. ¿Achkë xttoʼö kichë ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ?

⁴ We rït ya xbʼä ajunaʼ, tayaʼ chwäch awan chë Jehová ma rumestan ta jontir ri abʼanon pä chpan rutinamit (Heb. 6:10). Rït kan rkʼë ronojel awan atzjon pä ri Ruchʼaʼäl, ya riʼ nuʼän chë ri Qatataʼ ri kʼo chkaj kan kiʼ rukʼuʼx nuʼän. Rït chqä kan yït qʼaxnäq pä chkipan nmaʼq taq kʼayewal —jojun chkë riʼ kan kibʼanon chë kowan atjon poqän—, ma ayaʼon ta qʼij chë nqasäx kiqʼij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, abʼanon nmaʼq taq samaj chpan rutinamit Jehová chqä yeʼatjon nkʼaj chik kikʼë jalajöj samaj. Rït chqä anman rutzij rutinamit Jehová tapeʼ kan kʼïy jalon pä chpan. Chqä kan yeʼatoʼon ri qachʼalal ri kiksan kikʼaslemal rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios. Jehová kan yatrajoʼ rma majun bʼëy ayaʼon ta qa, y ryä nuʼij chë «majun bʼëy xkeruyaʼ ta qa ri ma nkiqʼäj ta rutzij» (Sal. 37:28). Ryä chqä nuʼij chë «tapeʼ xtuʼän säq ri rusmal awiʼ, ryä ronojel mul xkaturtoʼ pä» (Is. 46:4). Rma riʼ, ma taquʼ ta rït chë rma ya xbʼä ajunaʼ majun ta chik aqʼij chpan rutinamit Jehová. ¡Rït kan kowan na aqʼij!

5. ¿Achkë kʼo chë ma nkimestaj ta ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ?

⁵ Ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kan kʼïy rubʼanik yetoʼon chpan rutinamit Jehová. Tapeʼ ma kan ta junan chik kichqʼaʼ achiʼel wä rubʼanon qa, ryeʼ kan kʼïy kinaʼoj kilon pä. Rma riʼ Jehová kan jalajöj rubʼanik yeruksaj, achiʼel xtqatzʼët qa rkʼë ri xuʼän kikʼë jojun rusamajelaʼ ojer chqä ri najin nuʼän kikʼë jojun ri ye kʼo komä.

6, 7. Tatzjoj kij jojun rusamajelaʼ Dios ri xyaʼöx utzil pa kiwiʼ rma xkiyaʼ ruqʼij Jehová tapeʼ ya kʼo wä chik kijunaʼ.

⁶ Le Biblia nutzjoj kij ye kʼïy rusamajelaʼ Dios ri ma xkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij tapeʼ ya kʼo wä chik kijunaʼ. Jun chkë riʼ ya riʼ Moisés, ri kʼo wä jun 80 rujunaʼ taq xok profeta chqä  ukʼwäy bʼey pa ruwiʼ ri tinamït Israel. Jun chik chkë riʼ ya riʼ Daniel, ri kʼa ru-profeta na Jehová tapeʼ rkʼë jbʼaʼ más wä chik 90 rujunaʼ. Y achiʼel ta ri apóstol Juan más wä chik 90 rujunaʼ taq rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios xtzʼibʼaj ri wuj Apocalipsis.

⁷ Le Biblia chqä nutzjoj kij ye kʼïy rusamajelaʼ Dios ri ma kan ta xtamatäj kiwäch. Rma riʼ, rkʼë jbʼaʼ ma kan ta xyaʼöx kejqalen kimä ri winäq. Ye kʼa Jehová kan xerutzʼët pä chqä xyaʼ utzil pa kiwiʼ rma majun bʼëy xkiyaʼ ta qa. Tqaquʼ rij Simeón, «jun achï ri jïk rukʼaslemal chqä kan xyaʼ ruqʼij Jehová». Tapeʼ chpan le Biblia ma kan ta kʼïy ntzjöx chrij, Jehová kan retaman wä ruwäch. Rma riʼ xyaʼ qʼij che rä chë xtzʼët Jesús taq kʼa ti neʼy na chqä rchë xuʼij jun profecía chrij Jesús chqä chrij María (Luc. 2:22, 25-35). Tqaquʼ chqä rij jun profetisa ri rubʼiniʼan Ana. Ryä malkaʼn wä chik chqä 84 wä rujunaʼ. Tapeʼ ke riʼ, «ronojel mul kʼo wä pa templo». Rma jontir ri xuʼän, Jehová chqä xyaʼ qʼij che rä chë xtzʼët Jesús taq kʼa ti neʼy na. Achiʼel nqatzʼët, Simeón chqä Ana kan kowan wä kiqʼij chwäch Jehová (Luc. 2:36-38).

8, 9. ¿Achkë nimaläj toʼïk nkiyaʼ na ri qachʼalal ixoqiʼ ri ye malkaʼn chik?

⁸ Pa qaqʼij komä, ye kʼïy qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kan nkiyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ. Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë ri qachʼalal Lois Didur. Taq kʼa riʼ wä 21 rujunaʼ, xok precursora especial pa tinamït Canadá. Chrij riʼ, ryä chqä John, ri rachjil, kan kʼïy junaʼ xebʼä chkichʼbʼexik ri congregaciones. Chrij riʼ, xejeʼ pa Betel rchë Canadá más 20 junaʼ. Taq ya Lois 58 wä chik rujunaʼ, xkʼutüx chkë we nkajoʼ yebʼä Ucrania. ¿Achkë komä xtkiʼän? ¿Xkiquʼ komä chë, rma ya kʼo wä chik kijunaʼ, ma xkekowin ta chik xkebʼä jukʼan chik tinamït? Manä, ma ke riʼ ta xkiquʼ. Ryeʼ xkikʼän ri samaj riʼ, y John xok chpan ri Comité rchë Sucursal. 7 junaʼ chrij riʼ John xkäm. Tapeʼ ke riʼ, ya Lois xkanaj qa chpan ri Sucursal rchë Ucrania. Komä 81 chik rujunaʼ y kʼa najin na nuyaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ronojel ran, y jontir kan kowan nkajoʼ.

⁹ Rkʼë jbʼaʼ jojun qachʼalal ixoqiʼ, achiʼel ya Lois, taq ye malkanäj qa, ma kan ta nyaʼöx chik más kejqalen. Ye kʼa chwäch Jehová kan kowan na kiqʼij kʼo. Ryä kowan nuloqʼoqʼej ri toʼïk xkiyaʼ chkë kichjil chqä chë ryeʼ ma kiyaʼon ta qa ruyaʼik ruqʼij (1 Tim. 5:3). Chqä ri qachʼalal riʼ kowan yekitoʼ ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ.

10. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri utziläj tzʼetbʼäl nuyaʼ Tony?

¹⁰ Kan ye kʼïy qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ ma yekowin ta yeʼel äl chkachoch. Ryeʼ chqä kan ye achiʼel ta jun nimaläj bʼeyomäl. Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë Tony, jun qachʼalal ri kʼo chpan jun jay ri akuchï yechajïx wä ri kʼo chik kijunaʼ. Pan agosto rchë ri junaʼ 1942, ryä xqasäx pa yaʼ chlaʼ Pensilvania (Estados Unidos) taq kʼo wä 20 rujunaʼ. Jbʼaʼ chrij riʼ, rma ma xrajoʼ ta xok soldado, xyaʼöx pacheʼ kaʼiʼ junaʼ rkʼë nkʼaj. Ryä chqä ya Hilda, ri rixjayil, xekikʼiytisaj pä ri kaʼiʼ kalkʼwal chpan rutinamit  Jehová. Chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, Tony xok superintendente presidente chkipan oxiʼ congregaciones (komä coordinador pa kiwiʼ ri ukʼwäy taq bʼey nbʼix che rä ri samaj riʼ) chqä xkʼwaj bʼey chkipan ri nimamoloj rchë circuito. Ryä chqä napon wä pa jun cárcel rchë yeruqʼaxaj ri qamoloj chqä yeruyaʼ tjonïk chrij le Biblia. Komä 98 chik rujunaʼ, y kʼa najin nuʼän na jontir ri kʼo pa ruqʼaʼ rchë nuyaʼ ruqʼij Jehová chqä rchë ntoʼon chpan ru-congregación.

11. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë yeqaloqʼoqʼej ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ ri ma yekowin ta yeʼel äl chkachoch?

¹¹ ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë yeqaloqʼoqʼej ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ ri ma yekowin ta yeʼel äl chkachoch? Ri ukʼwäy taq bʼey xtkikanuj rubʼanik rchë xkekitoʼ ri qachʼalal riʼ rchë nkitzjoj le Biblia chqä rchë yebʼä chkipan ri qamoloj o rchë yekikʼoxaj. Röj xtqakʼüt chkiwäch chë yeqajoʼ we xkeqabʼechʼaʼej o xtqtzjon kikʼë chkipan videollamadas. Y kan janina rejqalen ma yeqamestaj ta ri qachʼalal ri kʼa näj ye kʼo wä che rä ri congregación. Kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë nqakʼüt chkiwäch chë kan kʼo kiqʼij. Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun kʼayewal nuʼän chkiwäch nkitzjoj achkë najin nkiqʼaxaj o rkʼë jbʼaʼ nkinaʼ ryeʼ chë ma pa rubʼeyal ta najin nkiʼän we nkiʼän riʼ. Ye kʼa kan kʼïy qanaʼoj xtqakʼän qa chkij we xtqakʼutuj chkë achkë kiqʼaxan pä chpan rutinamit Jehová chqä xtqayaʼ qaxkïn che rä ri xtkiʼij chqë.

12. ¿Achkë chë qachʼalal rkʼë jbʼaʼ ye kʼo chpan qa-congregación?

¹² Rkʼë jbʼaʼ, majun bʼëy qachʼobʼon ta rij chë chpan ri qa-congregación ye kʼo qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ ri kan kitjon pä kiqʼij chuyaʼik ruqʼij Jehová. Jun qachʼalal ixöq aj Estados Unidos, ri rubʼiniʼan Harriette, kan kʼïy junaʼ xyaʼ ruqʼij Jehová chpan ri congregación ri akuchï kʼo wä rubʼanon qa chlaʼ pa tinamït Nueva Jersey. Ye kʼa xkʼatzin xbʼä jukʼan chik tinamït rchë xbʼejeʼ rkʼë ral. Ri qachʼalal ri ye kʼo chpan ri congregación akuchï xapon wä kan xkijäm kiwäch rchë xkitamaj ruwäch. Taq xkiʼän riʼ, ryeʼ xkitzʼët chë ri qachʼalal riʼ kan kʼïy rubʼanon pä chuyaʼik ruqʼij Jehová. Ya Harriette xtzjoj utziläj taq experiencias chkë chrij ri rubʼanik xtzjöx le Biblia pa taq junaʼ 20, taq ryä xok chpan rutinamit Jehová. Chkipan ri junaʼ riʼ, ryä ronojel mul rukʼwan wä jun cepillo rchë rey taq nbʼä wä chutzjoxik le Biblia. ¿Achkë rma? Rma ma retaman ta ajän xtekʼwäx äl pacheʼ. Pa junaʼ 1933, kaʼiʼ mul xjeʼ jun semana pacheʼ. Taq ryä xjeʼ pacheʼ, ri rachjil, ri ma Testigo ta, xeruchajij ri oxiʼ ral. Kantzij na wä chë ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ, achiʼel ya Harriette, nkʼatzin nqakʼüt chkiwäch chë kan yeqaloqʼoqʼej.

13. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kowan kiqʼij chpan rutinamit Jehová?

¹³ Ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ kan kʼo kiqʼij chpan rutinamit Jehová. Ryeʼ kitzʼeton achkë rubʼanik Jehová ruyaʼon pä kʼïy utzil pa ruwiʼ rutinamit chqä pa kiwiʼ ryeʼ. Kan kʼïy naʼoj kesan qa chrij ri ma ütz ta kibʼanon chpan kikʼaslemal. Nqʼalajin kʼa chë ryeʼ kan kowan kinaʼoj kʼo. Rma riʼ kan kʼo qanaʼoj tqesaj qa chkij (Prov. 18:4). We nqajäm qawäch rchë nqatamaj kiwäch, ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx xtkowïr y kan kʼïy naʼoj xtqatamaj qa chkij.

14. ¿Achkë naʼoj nuyaʼ qa Deuteronomio 32:7 chkë ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ?

¹⁴ Tqajamaʼ qawäch rchë nqtzjon kikʼë ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ (taskʼij ruwäch Deuteronomio 32:7). Rkʼë jbʼaʼ ma yetzuʼun ta chik achiʼel wä rubʼanon qa, más eqal yebʼiyïn chqä ma kan ta kuw chik yetzjon. Ye kʼa ryeʼ kan nkajoʼ na yesamäj, y kan ütz yetzʼetetäj rma Jehová (Ecl. 7:1, nota). Ma tmestäj ta  chqë achkë rma Jehová kowan yeruloqʼoqʼej chqä majun bʼëy tqaqasaj ta kiqʼij. Tqakʼamaʼ qanaʼoj chrij Eliseo, ri taq xa rukʼisbʼäl chik qʼij kʼo rkʼë Elías, ma xrajoʼ ta xyaʼ qa ruyonïl. Ryä oxiʼ mul xuʼij reʼ che rä: «Ma xkatinyaʼ ta qa» (2 Rey. 2:2, 4, 6).

15. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ ütz nqakʼutuj chkë ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ?

¹⁵ Xtqakʼüt chkiwäch ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ chë kantzij yeqajoʼ taq nqachʼöbʼ na achkë kʼutunïk yeqaʼän chkë (Prov. 1:5; 20:5). Rkʼë jbʼaʼ ütz yeqaʼän re kʼutunïk reʼ chkë: «¿Achkë xatoʼö rït rchë xqʼax chawäch chë xawïl rutinamit Dios?», «¿Achkë aqʼaxan pä chpan akʼaslemal ri kibʼanon chë más junan rubʼanon awäch rkʼë Jehová?», «¿Achkë yït toʼoyon rchë kan kiʼ akʼuʼx ayaʼon pä ruqʼij Jehová?» (1 Tim. 6:6-8). Chrij riʼ, tqayaʼ qaxkïn che rä ri xtkitzjoj chqë.

16. Taq jun kʼajol o jun qʼopoj ntzjon rkʼë jun qachʼalal ri kʼo chik rujunaʼ, ¿achkë rma nqaʼij chë kan che kaʼiʼ xtkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chkiwäch?

¹⁶ Taq jun kʼajol o jun qʼopoj ntzjon rkʼë jun qachʼalal ri kʼo chik rujunaʼ, kan che kaʼiʼ xtkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chkiwäch (Rom. 1:12). Ri kʼajol o ri qʼopoj kan más xtyaʼ chwäch ran chë Jehová yeruchajij ri rusamajelaʼ ri majun bʼëy nkiyaʼ ta qa, y ri qachʼalal ri kʼo chik rujunaʼ xtnaʼ chë najowäx y kan jaʼäl xtnaʼ xttzjoj ri rubʼanik chajin pä rma Jehová.

17. ¿Achkë rma nqaʼij chë taq más junaʼ yeqʼax, más jaʼäl yerutzʼët Jehová ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ?

¹⁷ Tapeʼ ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ ronojel junaʼ xa más yerijïx, Jehová kan más na jaʼäl yerutzʼët (1 Tes. 1:2, 3). ¿Achkë rma? Rma chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä, kiyaʼon qʼij chë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios yerutoʼon rchë yejeʼ utziläj taq naʼoj kikʼë. Taq más nqatamaj kiwäch ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ chqä nqesaj qa qanaʼoj chkij, más xkeqaloqʼoqʼej chqä kan xkeqatzʼët chë ye achiʼel ta jun nimaläj bʼeyomäl.

18. ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tjonïk?

¹⁸ Ye kʼa, ri congregación ma xa xuʼ ta xtkowïr rma ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ yekiloqʼoqʼej ri kʼo chik kijunaʼ, xa kan nbʼanatäj chqä riʼ taq ri kʼo chik kijunaʼ yekiloqʼoqʼej ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ. Chpan ri jun chik tjonïk xtqatzʼët achkë rubʼanik ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ nkikʼüt chë kan yekiloqʼoqʼej ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ ri ye kʼo pa congregación.