1-2. (a) Beji Proverbs 16:31 rẹman, ẹlo nela mhan ha rẹ ha ghe ibhio mhan bhi ẹkẹ agbotu ne ki wanre? (b) Inọnta nela mhan ha re ewanniẹn ọi bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

 EJE manman mhọn-ose ọkpa nin ẹbho da re egbe re ahoho ribhi Arkansas bhi agbaẹbho ọsi U.S.A. Eria ne rẹnẹ yo enin dẹ sabọ miẹn udo nọn manman ghan nin ebo tiọle daiamọnd. Ọkpakinọn, inian ele diabe udo ọkhọnkhan. A bha sẹ gbo ele a nin ele da ha fi wanlan-wanlan beji a ha da sabọ noo ele rẹ lu emhin kẹkẹ nan re ele lu. Ranmhude ọnan, eria ne miẹn ene udo nan ki gbera ele a, ranmhude ele ghe ọle bii udo ọkhọnkhan.

² Inian ibhio mhan ne ki wanre bhi agbotu diabe ene idaiamọnd nin. Ele wo manman ghan. Baibo tale ghe, edẹn nọnsele diabe ukparu nin ojie mun ọbhi uhọnmhọn. (Tie Proverbs 16:31; 20:29) Ọrẹyiriọ, ẹbho kẹ wo re ẹlo gbera ene ibhio nan an, beji ẹbho rẹ ha re ẹlo gbera ene udo natiọle daiamọnd nin mhan ka tẹmhọnlẹn. Ahamiẹn ene elasẹre lẹn sẹbhọ ghe, eria ne ghanlẹn ene ibhio mhan nan khin, ele ki miẹn emhin nọn ghan gbera ẹfe bi ua luẹ bhi obọ ele. Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan, mhan dẹ re ewanniẹn ọbhi inọnta ea. Ene inọnta hi; Bezẹle nin Jehova da re ẹlo nọn ghanlẹn ghe ibhio mhan ne ki wanre bhi oga? Bezẹle nin ene ibhio mhan nan da manman ghan bhi agbotu nọnsi Jehova? Be imhan ha lu nin mhan da manman miẹn emhin luẹ bhi ijiẹmhin nọnsele?

3. Beji Psalm 92:12-15 rẹman, bezẹle nin ibhio mhan ne wanre bhi oga da manman ghan bhi ẹlo nọnsi Jehova?

³ Ibhio mhan ne ki wanre bhi ẹkẹ agbotu wo ghan bhi ẹlo nọnsi Jehova. Ọle lẹn unan ọria nin ele gene khin, bi ikpẹ esili nin ele mhọnlẹn. Ene ikpẹ esili nan ti ọle bhọ. Ọ ti Jehova bhọ sade ene ibhio mhan nan man ene elasẹre emhin nin ele luẹle bhi ikpe ne  bunbun nin ele sẹ rẹ ga ọle. (Job 12:12; Prov. 1:1-4) Uwedẹ nin ele rẹ mhọn iziẹngbe, yẹ wo ti Jehova bhọ. (Mal. 3:16) Arẹmiẹn ele sẹ wo miẹn ọkakale ne bunbun bhi iẹnlẹn, urẹọbhọ nin ele mhọn da iJehova yẹ wo deziẹn. Sẹyẹ, ikhuaẹloghe nin ele mhọn wo ha ziẹn ọbhọ ẹghe rebhe. Jehova wo hoẹmhọn ele, ranmhude, arẹmiẹn ele ki dọmanlẹn, ele yẹ wo ha lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua.​—Tie Psalm 92:12-15.

4. Be ha sabọ re ikoudure nin ibhio mhan ne ki wanre bhi oga?

⁴ Ahamiẹn uwẹ ki wanre, lẹn sẹbhọ ghe, Jehova yere ẹsọn rebhe nin uwẹ miẹn nanlẹn bhi ẹghe nọn gbera. (Heb. 6:10) Ọ wo ti Jehova nin Aba mhan bhọ ghe, uwẹ sẹ wo re egbe rebhe rẹ lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua, uwẹ sẹ wo ziẹngbe ọkakale ne bunbun, rẹ dọ sẹbhi ene bha lẹkhẹ nan rẹ ziẹngbe ọle. Ọ yẹ ti ọle bhọ ghe, uwẹ re obọ rẹkhan adia ne ribhi Baibo, yẹ miẹnsọn kẹkẹ nan mun nin uwẹ bhi agbotu nọnsọle. Uwẹ sẹ wo dọnmhegbe rẹ lu rẹkhan ufidenọ kẹkẹ ne sunu bhi agbotu nọnsi Jehova. Uwẹ sẹ wo re izebhudu nin ibhio mhan kẹkẹ ne lu iwẹnna oga ọsi ẹghe rebhe. Jehova wo manman hoẹmhọn uwẹ nin uwẹ rẹ sun rẹkhan ọlẹn. Ọle vele ghe, “Ọle ida fikeke gbe ene sun rẹkhan ọlẹn.” (Ps. 37:28) Ọle da yẹ ve nin uwẹ ghe, ‘Rẹ sẹbhi ẹghe nin uwẹ ha rẹ fu edẹn, ọle dẹ sẹyẹ ha ziẹngbe uwẹ.’ (Isa. 46:4) Ọkpakinọn, hẹi ha riale ghe, ranmhude uwẹ ki ha wanre, uwẹ iyẹ mhọn ebi a ha sabọ re uwẹ lu bhi agbotu nọnsi Jehova. Lẹn sẹbhọ ghe, uwẹ wo mhọn ọne uwẹ ye bhọ!

5. Emhin nela ọkhẹke nin ibhio mhan ne ki wanre ha mhọn bhi ọkhọle?

⁵ Ibhio mhan ne ki wanre, mhọn emhin ne bunbun nin ele ha sabọ lu bhi agbotu nọnsi Jehova. Aharẹmiẹn ele iyẹ manman mhọn ahu, ele wo mhọn isẹlobhemhin ne bunbun bhi iẹnlẹn. Beji ijiẹmhin kẹkẹ nin mhan ha zilo nyan nian ha rẹman, Jehova dẹ sẹ yẹ wo ha noo ele bhi uwedẹ ne bunbun.

6-7. Sounun bhi ijiẹmhin eso bhi Baibo ọsi eria ne wanre nin Jehova nan erọnmhọn nan ranmhude ele sun rẹkhan ọlẹn.

⁶ Mhan dẹ miẹn ijiẹmhin ọsi eria bhi Baibo ne re ẹghe rebhe nọnsele rẹ ga iJehova arẹmiẹn ele wanre. Bhi ọsi ijiẹmhin, ikpe 80 Moses ha ye ẹghe nin ọle rẹ munhẹn ha yi ohẹn nọnsi Jehova, yẹ ha sun agbaẹbho ọsi Izrẹl. Jehova da sẹ  yẹ ha noo iDaniel nin akhasẹ arẹmiẹn ọle wanre. Asabọmiẹn ọle gbera ikpe 90 bhi ọne ẹghe nan. Sẹyẹ, asabọmiẹn John nin odibo gbera ikpe 90 ẹghe nin Jehova rẹ noo ọle rẹ gbẹn ebe ọsi Revelation bhi Baibo.

⁷ Ijiẹmhin ọsi eria ne bunbun ribhi Baibo ne ga iJehova arẹmiẹn ele wanre. Ọ ha wo rẹ lẹkhẹ nan rẹ re ẹlo gbera ene ẹbho nan ranmhude a bha manman họn ẹmhọn ele. Ọrẹyiriọ, Jehova da ji ẹmhọn ele da rẹtẹ ọle, yẹ lu ele nọnsẹn ranmhude ele sun rẹkhan ọlẹn. Bhi ọsi ijiẹmhin, okpea ọkpa ribhi Baibo natiọle Simeon nọn re egbe rebhe ha ga Osẹnobulua. Arẹmiẹn a bha manman tẹmhọnlẹn bhi Baibo, Jehova da yẹ lẹn unan ọria nin ọle khin. Bhiriọ, ọle da re isẹhoa kpataki nanlẹn rẹ miẹn iJesu ẹghe nan rẹ bie ọle, yẹ rẹ kha akhasẹ rẹji ọne ọmọn bi inẹn ọlẹn. (Luke 2:22, 25-35) Ijiẹmhin ọbhebhe hi ọsi Anna nin akhasẹ. Ikpe 84 ọle ha ye. Sẹyẹ, ọle iyẹ mhọn ọdọ. Ọrẹyiriọ, ẹghe iribhọ nin ọle rẹ ha gbẹdẹ bhi uwa oga. Ranmhude ọnan, Jehova da nan erọnmhọn nanlẹn, yẹ re isẹhoa nanlẹn rẹ miẹn iJesu ẹghe nin ọle rẹ ha yi ọmọn-obọ. Simeon bi Anna wo manman ghan bhi ẹlo nọnsi Jehova.​—Luke 2:36-38.

8-9. Emhin nela obhio mhan nin okhuo nọn iyẹ mhọn ọdọ lu bhi agbotu nọnsi Jehova?

⁸ Ijiẹmhin ọsi ibhio mhan ne bunbun ne wo sun rẹkhan iJehova arẹmiẹn ele wanre, wo ribhọ ẹlẹnan. Ijiẹmhin nọnsele dẹ sabọ rẹkpa ene elasẹre. Bha ji mhan tẹmhọn ijiẹmhin ọsi obhio mhan nin okhuo natiọle Lois Didur ghe. Ikpe 21 ọle ha ye ẹghe nin ọle rẹ munhẹn ha lu iwẹnna ọkanẹfan kpataki bhi agbaẹbho ọsi Canada. Akizẹbue, ọle bi ọdọ ọle nin John da wo re ikpe ne bunbun rẹ lu iwẹnna ọfẹotughe. Akizẹbue, ele da re ebe gbera ikpe 20 ga bhi Bẹtẹ nọn ribhi Canada. Lois ki ha ribhi ikpe 58, agbotu da yọle nin ele dọ ha ga bhi Bẹtẹ nọn ribhi otọ Ukraine. Be ele ha ki lu yẹ? Ele dẹ be yọle ele ida sabọ diọbhi agbaẹbho ọbhebhe dọ ha ga ranmhude ele ki wanre? Ele da miẹn ọne ẹsọn ọbhi egbe. Sẹyẹ, a da re ọdọ ọle kiẹn ọkpa bhi Ene Sun Bẹtẹ nọn ribhi enin. Ọ ki sẹbhi ikpe ihinlọn nin ele rẹ ha ga bhi ọne iBẹtẹ nan, John da yu. Ọrẹyiriọ, Lois da sẹyẹ ha ga bhi enin. Ikpe 81 Lois ki khin nian. Ọle sẹyẹ wo sun rẹkhan iJehova. Ọrebhe bhi Bẹtẹ nọn ribhi otọ Ukraine wo manman hoẹmhọn ọlẹn.

⁹ Bọsi Lois, ibhio mhan eso yẹ ribhọ ne iyẹ mhọn ọdọ. Asabọmiẹn ẹbho iyẹ ji ẹmhọn ele da manman rẹtẹ ele, beji ele ka lu khẹ ẹghe nin ene ibhio mhan nan rẹ mhọn ọdọ. Aharẹmiẹn ele iyẹ mhọn ọdọ, ele sẹ yẹ wo manman ghan. Jehova re ẹlo nọn ghanlẹn ghe ibhio mhan nin ikhuo ne sun rẹkhan ọlẹn, yẹ rẹkpa ọdọ ele bhi ikpe ne bunbun bhi iwẹnna oga. (1 Tim. 5:3) Ele sẹ yẹ wo re izebhudu nin ene elasẹre.

10. Be imhan luẹ bhi ijiẹmhin esili nọnsi Tony?

¹⁰ Ibhio mhan ne bunbun ne ki wanre nan miẹn ghe ele iyẹ sabọ sibhi uwa re ranmhude idọmanlẹn, wo manman ghan bhi ẹlo nọnsi Jehova. Bhi ọsi ijiẹmhin, uwa nan da gbẹloghe ẹbho ne ki wanre, ọle obhio mhan ọkpa natiọle Tony ki da nyẹnlẹn. Ikpe 20 ọle ha ye ẹghe nin ọle rẹ mianmẹn bhi Pennsylvania,  U.S.A., bhi August, ukpe 1942. Egbẹghe nin ọle wo rẹ mianmẹn fo, a da yọle nin ọle dọ deba eyokhọnlẹn. Ọkpakinọn, ọle bha ka deba. Bhiriọ, a da mun ọlẹn ọbhi ighan bhi ikpe eva bi ukhiọnmhẹn. Imọn eva ọle bi okhuo ọle nin Hilda biẹ. Ele wo man ene imọn emhin nin ele ha ga iJehova. Bhi ẹkẹ ikpe ne bunbun, Tony da ga bhi ihe ọsi ọwanlẹn nọn sun otu ene ewanlẹn bhi agbotu ea kẹkẹ. Ọle da yẹ ga bhi ihe ọsi ọwanlẹn nọn sun usikoko nin khere. Ọle ki rẹnẹ yo ighan dọ man ene ribhi enin iBaibo, yẹ re ele do ikolo oga. Arẹmiẹn ikpe 98 Tony ye nian, ọle yẹ wo re ọyaya lu iwẹnna oga. Ọle wo ha lu eka nin ọle ha sabọ lu rẹ deba ibhio ọle bhi agbotu ha ga iJehova.

11. Be imhan ha rẹ rẹman ibhio mhan ne ki wanre nin ele ọkpa ribhi uwa, la ne deba ọria bhi azagba-uwa nọnsele nọn iga iJehova nyẹnlẹn ghe, ẹmhọn ele rẹtẹ mhan?

¹¹ Be imhan ha rẹ ji ẹmhọn ibhio mhan ne ki wanre nin ele ọkpa ribhi uwa, la ne deba ọria bhi azagba-uwa nọnsele nọn iga iJehova nyẹnlẹn da rẹtẹ mhan yẹ? Ene ewanlẹn ki mhanmhanlẹn beji ele ha da sabọ deba mhan ha do ikolo oga, yẹ lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua. Ọdeọde bhi ẹwẹ mhan dẹ sabọ rẹnẹ ji ele, la re ifoni tie ele. Ọkhẹke nin mhan ji ẹmhọn ene ibhio mhan nan manman rẹtẹ mhan. Ọkhẹke nin mhan dọnmhegbe nin mhan hẹi ye ene ibhio mhan nan ne ki wanre a. Ahamiẹn mhan ne ene ibhio mhan nan talọ, ọ sabọ rẹ ha nọghọ ele rẹ tẹmhọn egbe ele man mhan, la ele sabọ rẹ ha riale ghe, ọ bha khẹke nin ele tẹmhọn egbe ele man mhan. Sokpan, mhan dẹ miẹn elele sade mhan re ẹghe rẹ fẹkẹ ha nọọn ele ọta, yẹ ka ele ehọ beji ele ha rẹ ha taman mhan eghọnghọn nin ele sẹ miẹn bhi oga nọnsi Jehova.

12. Unan eria nela mhan ha sabọ miẹn bhi agbotu nọnsẹmhan?

¹² Ọ sabọ han mhan ilo rẹ lẹn ghe, ibhio mhan ne ki wanre ne mọn da ga iJehova ribhi agbotu nọnsẹmhan. Ikpe ne bunbun, ọle obhio mhan nin okhuo nin Harriette rẹ ga iJehova bhi agbotu nọnsọle nọn ribhi New Jersey, bhi agbaẹbho ọsi U.S.A. Akizẹbue, ọle da dọ deba ọmọn okhuo nọnsọle ha nyẹnlẹn. Ibhio mhan ne ribhi agbotu nin ọle ki ha ye da dọnmhegbe rẹ lẹn ọlẹn. Bhiriọ, ele da dọ kere ghe, ọle wo manman ghan bhi agbotu nọnsi Jehova. Ọle da gbokha ọsi ebi ọle rẹ ha lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua yẹ bhi ẹghe nin ọle rẹ luẹ ẹmhọanta bhi egbẹghe ukpe 1925, rẹ re izebhudu nin ele. Bhi ọne ẹghe nin, ahamiẹn ọle khian la dagbare bhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua, ọle ki re brọsh nan rẹ kpe akọn rẹkhan egbe, nin ọle miẹn rẹ kpe akọn sade unakpa mun ọlẹn khue. Bhi ọsi ẹmhọanta, bhi ẹkẹ ukpe 1933, igba eva a mun ọlẹn khue bhi ighan. Uzana ọkpa ọle gbe bhi ene ẹghe nan kẹkẹ nan rẹ mun ọlẹn khue. Bhi ọne ẹghe nan, ọdọ ọle nọn iyi Ọsali Jehova, ọle hi ọnọn ha gbẹloghe imọn ea nesele. Gene-gene, ibhio mhan ne ki wanre ne diabe Harriette sẹ eria nan mun ekpẹn nan!

13. Be imhan sẹ luẹ nọn rẹman ghe, ibhio mhan ne ki wanre wo manman ghan rẹji agbotu nọnsi Jehova?

¹³ Ibhio mhan nin ikpea bi ikhuo ne ki wanre, wo manman ghan bhi ẹlo nọnsi Jehova bi agbotu nọnsọle. Ele sẹ wo daghe uwedẹ kẹkẹ nin Jehova rẹ rẹman ghe, ọle nyan ọne agbotu nan. Ele sẹ yẹ wo daghe uwedẹ kẹkẹ nin Osẹnobulua rẹ nan erọnmhọn nin ele. Ele wo luẹ emhin kpataki bhi idobọ nọnsele. Ha ghe ele bii eria ne manman mhọn ẹwanlẹn, uwẹ ha yẹ luẹ emhin bhi okha nọnsele. (Prov. 18:4) Uwẹ ha re ẹghe ọbhi otọ rẹ lẹn ene ibhio mhan nan, urẹọbhọ nọnsẹ ki deziẹn, sẹyẹ, uwẹ ki miẹn emhin ne bunbun luẹ bhi obọ ele.

14. Be Deuteronomy 32:7 yọle nin ene usẹn ha lu?

¹⁴ Dọnmhegbe ka ha ne ene ibhio mhan nan ne ki wanre talọ. (Tie Deuteronomy 32:7.) Arẹmiẹn ene ibhio mhan nan iyẹ manman  daghe nọnsẹn, ele iyẹ sabọ khian, la manman talọ nọnsẹn, ele yẹ mhọn ọne ọhubhudu rẹ lu iwẹnna oga. Jehova wo re ẹlo esili ghe ele. (Eccl. 7:1) Bha ha yere ebezẹle nin ele da ghan bhi ẹlo nọnsi Jehova. Wo ha mun ekpẹn nin ele. Re egbe khọkhọ Elisha bhi uwedẹ nin ọle rẹ sun rẹkhan Elijah bhi ukpẹdẹ nọn kike nin ele ko gbe. Igba ea Elisha taman Elijah ghe, ọle ida zẹ ọle obọ.​—2 Ki. 2:2, 4, 6.

15. Inọnta nela mhan ha sabọ nọọn ibhio mhan ne ki wanre le?

¹⁵ Rẹman ibhio mhan ne ki wanre ghe ẹmhọn ele rẹtẹ uwẹ, bhi uwedẹ nin uwẹ ha rẹ re ekpẹn ha nọọn ele ọta nin uwẹ da sabọ lẹn ele nọnsẹn. (Prov. 1:5; 20:5; 1 Tim. 5:1, 2) Uwẹ sabọ rẹ nọọn ele inọnta bọsi: “Be re uwẹ rẹọbhọ ghe uwẹ miẹn oga ẹmhọanta ẹghe nin uwẹ rẹ ha yi usẹn?” “Be emhin ne sunu ji uwẹ bhi iẹnlẹn rẹ re uwẹ sikẹ iJehova yẹ?” “Emhin nela uwẹ riale ọ dẹ sabọ re ọria ha ghọnghọn bhi oga nọnsi Jehova?” (1 Tim. 6:6-8) Kaehọ ẹghe nin ele ha rẹ ha taman uwẹ okha nọnsele.

16. Elele nela ibhio mhan ne wanre bi ene elasẹre ha miẹn sade ele ne egbe zilo?

¹⁶ Ibhio mhan ne wanre bi ene elasẹre dẹ miẹn elele sade ele ko ne egbe zilo. (Rom. 1:12) Ọnan ki rẹkpa ene usẹn lẹn sẹbhọ ghe, Jehova wo gbẹloghe ene sun rẹkhan ọlẹn. Sẹyẹ, ọne obhio mhan nọn wanre ki lẹn sẹbhọ ghe, ibhio mhan wo hoẹmhọn ọlẹn. Bhiriọ, ọ ki ha ti ọle bhọ rẹ ha taman uwẹ ebi Jehova sẹ rẹ nan erọnmhọn nanlẹn yẹ.

17. Bezẹle nin mhan ha da sabọ yọle ghe ibhio mhan ne ki wanre ne sun rẹkhan iJehova kie wo ha mhọn-ose ọbhọ?

¹⁷ Ose ida tọ sẹbhi ighegheghe. Ọkpakinọn, ọria nọn sun rẹkhan iJehova, dẹ wo ha mhọn-ose bhi ẹlo nọnsọle beji ẹghe ha rẹ ha gbera. (1 Thess. 1:2, 3) Bezẹle nọn da yi iriọ? Ranmhude, ele wo ji ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua da ha man ele emhin, yẹ rẹkpa ele ha mhọn ikpẹ esili. Beji mhan ha rẹ manman ha lẹn ene ibhio mhan nan, mun ekpẹn nin ele, yẹ luẹ emhin bhi obọ ele, iriọ mhan ha rẹ manman ha re ẹlo nọn ghanlẹn rẹ ghe ele.

18. Be imhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe?

¹⁸ Nin agbotu da sabọ ha ziẹn ọbhọ, ọ iyi ene usẹn ọkpa ọkhẹke ne ha re ẹlo nọn ghanlẹn ghe ene wanre. Ọ yẹ khẹke nin ene wanre ha re ẹlo nọn ghanlẹn ghe ele. Bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe, mhan dẹ zilo nyan ebi ene wanre ha rẹ re ẹlo nọn ghanlẹn ha ghe ene usẹn ne ribhi agbotu yẹ.