1. ?Kannzɛ aniaan kun w’a yo kpɛnngbɛn’n, sanngɛ ngue yɛ ɔ kwla yo-ɔ?

 KƐ ANIAAN kun ko yo kpɛnngbɛn’n, ɔ kwlá diman Zoova i junman’n kɛ laa’n sa kun. I sɔ’n ti’n srɛ kwla kun i. Kannzɛ bɔbɔ ɔ leman wunmiɛn kɛ laa’n sa’n, sanngɛ ɔ kwla fa ngwlɛlɛ ng’ɔ si i’n nin ninnge ng’ɔ si be yo’n fa uka aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n naan b’a di Zoova i junman wie mun. Aniaan kun m’ɔ ti asɔnun kpɛnngbɛn w’a cɛ’n, ɔ seli kɛ: “Kpɛnngbɛn’n ti’n, ninnge wie’m be yolɛ wa yoli kekle min sa nun. Sanngɛ kɛ n wunnin i kɛ aniaan gbanflɛn wie’m be o lɛ naan be kwla di asɔnun’n nun junman mun’n, i sɔ’n yoli min fɛ.”

2. ?Ngue yɛ é wá kɛ́n i ndɛ like suanlɛ nga nun-ɔn?

² Like suanlɛ ng’ɔ sinnin lɛ nun’n, e wunnin i kɛ sɛ aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n be fa be wun mantan aniaan oke mun’n, bé ɲán su ye. Like suanlɛ nga nun’n, é wá wún i kɛ sɛ aniaan oke’m be yi nzuɛn wie’m be nglo’n, bé kwlá úka aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n be kpa. Ɔ maan aniaan’m be kwlakwla bé ɲán su ye. Nzuɛn sɔ mun yɛle wun ase kanlɛ’n nin ye silɛ’n ɔ nin klun ufue yolɛ’n. Asa ekun’n, ɔ fata kɛ be wun i wlɛ kɛ be kwlá yoman like ngba.

3. (1) ?Kɛ nga Filipufuɛ Mun 2:3, 4 fa kan’n sa’n, ngue yɛ sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n ɔ yo-ɔ? (2) ?Ngue yɛ aniaan oke nga be ti wun ase kanfuɛ’n be yo-ɔ?

³ Sɛ aniaan oke’m be kunndɛ kɛ bé úka aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n be kpa’n, ɔ fata kɛ be yo wun ase kanfuɛ. Sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n ɔ bu i wiengu’m be sran. (An kanngan Filipufuɛ Mun 2:3, 4 nun.)  Aniaan oke nga be ti wun ase kanfuɛ’n, be wun i wlɛ kɛ wafa nga be kwla di junman kun’n ɔ sɔnnin. Ɔ maan sɛ aniaan kun se be kɛ be di junman sɔ’n i wafa uflɛ’n naan ɔ nin Ɲanmiɛn Ndɛ’n be sansanman be wun’n, be kplin su. Asa ekun’n, be seman aniaan’m be kɛ saan fii be di junman wie kɛ nga be bɔbɔ be fa dili i laa’n sa. (Aku. 7:10) Kannzɛ be si ninnge kaka yo’n, sanngɛ be wun i wlɛ kɛ “mɛn’n su kaci” naan i ti’n wie liɛ’n, ɔ fata kɛ be kaci be sa ninnge wie’m be yolɛ’n nun.​—1 Kor. 7:31.

4. ?Ngue ti yɛ e kwla se kɛ akpasua sunianfuɛ’m be yo kɛ Levifuɛ’m be sa-ɔ?

⁴ Aniaan oke nga be ti wun ase kanfuɛ’n, be wun i wlɛ kɛ kɛ mɔ b’a yo kpɛnngbɛn’n ti’n, be kwlá yoman ninnge mun kɛ laa’n sa kun. Akpasua sunianfuɛ’m be wun i sɔ liɛ’n i wlɛ wie. Kɛ be ko ɲan afuɛ 70, be se be kɛ be di Ɲanmiɛn junman uflɛ. Kɛ ɔ ko yo naan b’a nanti ajalɛ sɔ’n su’n, ɔ kwla yo kekle man be. Afin be klo be junman laa’n i kpa, yɛ be kunndɛ kɛ bé dí i titi. Sanngɛ be wun i wlɛ kɛ sɛ aniaan gbanflɛn’m be di junman sɔ’n ɔ flunman. I lɛ nun’n, be yo kɛ Levifuɛ mun sa. Laa’n, kɛ Levifuɛ kun ko ɲan afuɛ 50 ɔ yaci Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun junman dilɛ. Kannzɛ Levifuɛ sɔ’n diman junman Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun kun’n, sanngɛ ɔ te di aklunjɔɛ. Afin nán junman sɔ’n i ngunmin yɛ ɔ mɛn i aklunjɔɛ-ɔ. Asa’n, kannzɛ ɔ diman junman Ɲanmiɛn i tannin sua’n nun kun’n, sanngɛ ɔ tu i klun uka Levifuɛ nga be te yo gbanflɛn’n naan b’a di be junman’n i kpa. (Kal. 8:25, 26)  Andɛ’n, like kunngba’n yɛ akpasua sunianfuɛ nga b’a ɲan afuɛ 70 be yo-ɔ. Kannzɛ be sinsinman asɔnun’m be su kun’n, sanngɛ be tu be klun be uka aniaan nga be o be asɔnun’n nun’n be kpa.

5. ?Ngue yɛ aniaan bian Danin nin i yi Kati be su ndɛ’n kle e-ɔ?

⁵ Maan e kan aniaan bian kun m’ɔ suan Danin’n i ndɛ kan. Ɔ dili akpasua sunianlɛ junman’n lele afuɛ 23. Kɛ ɔ ɲannin afuɛ 70, ɔ nin i yi Kati be kacili ngunmin atin bofuɛ. ?Ngue yɛ be yoli naan b’a kwla di junman uflɛ nga be fa mannin be’n i kpa-ɔ? Aniaan bian Danin seli kɛ siɛn’n ɔ ɲɛnmɛn i ti kun. Afin junman ng’ɔ fata kɛ ɔ di’n ɔ sɔnnin. Ɔ di asɔnun’n nun junman wie mun. Kpɛkun ɔ uka aniaan bian mun naan be yi nzuɛn wie’m be nglo naan be sie be asɔnunfuɛ’m be lika nianfuɛ. Asa’n, ɔ uka aniaan mun naan be bo jasin fɛ’n klɔ dandan’m be su ɔ nin bisua’m be nun. Ɔ maan aniaan oke mun, sɛ amun di Ɲanmiɛn junman blɛ kwlaa nun-o annzɛ amun diman wie-o, sanngɛ amun kwla uka aniaan’m be kpa. ?Wafa sɛ yɛ amun kwla yo i sɔ-ɔ? Amun sɔ junman uflɛ nga be fa man amun’n i nun klanman, yɛ amun fa ninnge wie mun sie amun ɲrun kɛ amún yó be. Asa’n, nán amun fa amun ɲin sie i ninnge nga amun kwlá yoman be’n be su. Sanngɛ amun fa amun ɲin sie i ninnge nga amun kwla yo be’n be su.

6. ?Ngue ti yɛ sɛ e wun i wlɛ kɛ e kwlá yoman like ngba’n, ɔ ti kpa-ɔ? An fa sunnzun ase kun be yiyi nun.

⁶ Sran ng’ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman ninnge ngba’n, ɔ di aklunjɔɛ yɛ ɔ tu i klun yo i liɛ ng’ɔ kwlɛ i yo’n. E kwla fa sran sɔ’n e sunnzun sran kun m’ɔ su fɛ i loto’n fu kpɔlɛ’n. Atrɛkpa’n, laa m’ɔ nin-a toman kpɔlɛ’n ɔ kɔ ndɛndɛ. Sanngɛ kɛ mɔ siɛn’n ɔ su fu kpɔlɛ’n ti’n, ɔ kɔ blɛblɛ. Kannzɛ bɔbɔ ɔ kɔman ndɛndɛ kɛ laa’n sa’n, sanngɛ ɔ kɛmɛn i osu kunngba’n nun lɛ kusu. Ɔ kɔ i ɲrun. I wafa kunngba’n, sran ng’ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman like ngba’n, ɔ si blɛ ng’ɔ fata kɛ ɔ kaci i sa ninnge wie’m be yolɛ nun naan w’a kwla di Zoova i junman’n i kpa titi’n.​—Fp. 4:5.

7. ?Wafa sɛ yɛ Baazilai kleli kɛ ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman ninnge ngba-ɔ?

⁷ Siɛn’n, maan e kan Baazilai i ndɛ kan. Famiɛn Davidi seli i kɛ ɔ ko trɛn i awlo lɔ naan ɔ yo i afɔtuɛ manfuɛ. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n nn Baazilai le afuɛ 80. Kɛ mɔ w’a yo kpɛnngbɛn m’ɔ kwlá yoman ninnge wie mun’n ti’n, w’a kplinman su. Asa’n, ɔ seli Davidi kɛ ɔ fa Kimamun mɔ i liɛ’n ɔ te yo gbanflɛn’n. (2 Sam. 19:35-37) Kɛ Baazilai sa’n, aniaan oke’m be klun klo su be fa be junman’n wie man aniaan nga be te yo gbanflɛn’n.

8. ?Wafa sɛ yɛ Famiɛn Davidi kleli kɛ ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman ninnge ngba-ɔ?

⁸ Famiɛn Davidi kusu kleli kɛ ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman ninnge ngba. Ɔ kunndɛli kpa kɛ ɔ́ kplán sua kun mán Zoova. Sanngɛ Zoova seli i kɛ i wa Salomɔn yɛ ɔ́ kplán sua sɔ’n niɔn. Davidi nantili Zoova i ajalɛ sɔ’n su, yɛ i klun klo su ɔ kunndɛli ninnge nga bé fá kplán sua’n sieli Salomɔn. (1 Nyo. 17:4; 22:5) Davidi w’a seman kɛ Salomɔn ‘te yo gbanflɛn kan naan i akunndan’n nin-a tinman’ ti’n, i bɔbɔ yɛ ɔ fata kɛ ɔ kplan sua sɔ’n niɔn. (1 Nyo. 29:1) Afin ɔ wunnin i wlɛ kɛ Zoova yɛ maan junman sɔ’n kwla yo ye-ɔ. Ɔ maan sran ng’ɔ́ wá kplán sua’n i afuɛ’n annzɛ ninnge ng’ɔ si be yo’n be timan cinnjin dan sɔ liɛ. Andɛ’n, aniaan oke’m be nian Davidi i ajalɛ kpa sɔ’n su. Yɛle kɛ sɛ be fa be junman’n be man aniaan gbanflɛn wie mun’n, be tu be klun be di junman uflɛ nga be fa mannin be’n. Asa ekun’n, be lafi su kɛ Zoova wá yrá junman nga aniaan gbanflɛn sɔ’m be di’n su.

9. ?Wafa sɛ yɛ Betɛli komite kun i nunfuɛ kun kleli kɛ ɔ wun i wlɛ kɛ ɔ kwlá yoman like ngba-ɔ?

 ⁹ E blɛ su kusu’n, aniaan sunman be kle kɛ be wun i wlɛ kɛ be kwlá yoman ninnge ngba. I wie yɛle aniaan bian kun m’ɔ suan Sigeo i liɛ’n. Afuɛ 1976 nun’n, be sieli i Betɛli kun i komite’n i nunfuɛ. Kɛ ɔ́ yó sɔ’n nn ɔ le afuɛ 30. Afuɛ 2004 nun’n, ɔ kacili Betɛli sɔ’n i komite nunfuɛ’m be lika siesiefuɛ. Sanngɛ i sin’n, ɔ wa sieli i nzɔliɛ kɛ ɔ leman wunmiɛn kun naan ɔ kwlá diman junman sɔ’n i kpa kun. I ti’n, ɔ srɛli Ɲanmiɛn yɛ ɔ seli i wun kɛ sɛ aniaan uflɛ m’ɔ te yo gbanflɛn’n ɔ di junman sɔ’n ɔ ti kpa. Kɛ é sé yɛ’n, aniaan bian Sigeo timan Betɛli komite nunfuɛ’m be lika siesiefuɛ kun. Sanngɛ ɔ te suan aniaan nga be nin i di junman Betɛli komite nun’n, be bo kpa. Baazilai nin Famiɛn Davidi nin aniaan bian Sigeo be su ndɛ’n kle e like cinnjin kpa kun. Yɛle kɛ sran ng’ɔ ti wun ase kanfuɛ’n, ɔ fɛmɛn i ɲin siemɛn i ninnge nga i wiengu’m be kwlá yoman’n su. Sanngɛ ɔ fɛ i ɲin sie i ninnge nga be si i yo’n su. Ɔ maan ɔ fɛmɛn i ɲin ciman be sanngɛ ɔ uka be naan b’a kwla di be junman’n i kpa.​—Nya. 20:29.

10. ?Wafa sɛ yɛ aniaan oke’m be bu aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n niɔn?

¹⁰ Aniaan oke’m be bu aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n be kɛ be ti like kpa kun mɔ Zoova fa mannin be-ɔ. Yɛ kɛ be fa be gbanflɛn annzɛ be talua nzue’n be su Zoova kpɛkun be uka aniaan mun’n, i sɔ’n yo aniaan oke’m be fɛ dan.

11. ?Wafa sɛ yɛ ndɛ ng’ɔ o Rit 4:13-16 nun’n ɔ kle kɛ sɛ aniaan oke’m be kplin su kɛ be uka be’n bé ɲán su ye-ɔ?

¹¹ Ɔ fata kɛ aniaan oke’m be kplin su kɛ aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n be uka be. Naomin mɔ Biblu’n kɛn i ndɛ’n, ɔ kle be ajalɛ kpa i sɔ yolɛ’n nun. Naomin i wa kun jali Riti.  Kɛ i wa sɔ’n wuli’n, ɔ seli i sewi Riti kɛ ɔ sɛ i sin i osufuɛ’m be wun. Sanngɛ Riti w’a kplinman su. Ɔ nin Naomin be ko trannin Bɛtleɛmun. I sɔ mɔ Riti yoli’n, ɔ yoli Naomi i fɛ dan. (Rit 1:7, 8, 18) Kɛ Naomin kplinnin su kɛ Riti ukɛ i’n, be sran nɲɔn’n be ɲannin su ye dan. (An kanngan Rit 4:13-16 nun.) Aniaan oke nga be ti wun ase kanfuɛ’n be nian Naomin i ajalɛ kpa sɔ’n su.

12. ?Kɛ aniaan’m be ukali akoto Pɔlu’n, wafa sɛ yɛ ɔ kleli kɛ ɔ si ye-ɔ?

¹² Kɛ aniaan’m be ukali akoto Pɔlu’n, i sɔ’n yoli i fɛ kpa yɛ ɔ yoli be mo. I wie yɛle kɛ kɛ Klisifuɛ nga be o Filipu lɔ’n be mɛnnin i like’n, ɔ lali be ase. (Fp. 4:16) Kpɛkun kɛ Timote ukɛli i’n ɔ yoli i mo. (Fp. 2:19-22) Asa ekun’n, kɛ bé fɛ́ i bé kɔ́ Rɔmun naan bé kó wlɛ́ i bisua’n, aniaan wie’m be wlɛli i fanngan. I sɔ mɔ be yoli’n ti’n, ɔ lali Ɲanmiɛn ase. (Yol. 28:15) Pɔlu ti wakawakafuɛ kpɛkun ɔ ɔli mmuammua kpa ko boli jasin fɛ’n yɛ ɔ wlali aniaan’m be fanngan. Ɔ nin i sɔ ngba’n, ɔ kplinnin su kɛ aniaan’m be ukɛ i.

13. ?Wafa sɛ yɛ aniaan oke’m be kwla kle kɛ be si ye-ɔ?

¹³ Aniaan oke mun, amun kwla yo ninnge fanunfanun fa kle kɛ amun si ye. I wie yɛle kɛ sɛ aniaan’m be kunndɛ kɛ bé fá amun kɔ́ aɲia’m be bo annzɛ bé dí gua mán amun annzɛ bé yó ninnge uflɛ wie mun mán amun’n, amun kplin su yɛ amun yo be mo. Nán amun wla fi su kɛ kɛ be uka amun’n, Zoova yɛ ɔ su yi i nglo kɛ ɔ klo amun-ɔn. Asa’n, sɛ amun yo sɔ’n amun nin be kwla tra janvuɛ. Amun uka aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n naan be nin Zoova be afiɛn mantan kpa titi. Asa’n, amun yo be mo afin be tu be klun be di junman asɔnun’n nun. Amun fa amun wun be mantan be, yɛ amun kan ninnge nga amun yoli be laa’n be ndɛ kle be. Sɛ amun yo sɔ’n, amún klé kɛ kɛ Zoova yoli maan gbanflɛn nin talua kpanngban be o i anuannzɛ’n nun’n, ɔ yo amun fɛ naan “amun si ye.”​—Kol. 3:15; Zan 6:44; 1 Tes. 5:18.

14. ?Wafa sɛ yɛ Famiɛn Davidi kleli kɛ i klun ti ufue-ɔ?

¹⁴ Ɔ fata kɛ aniaan oke’m be yi nzuɛn kpa kun ekun i nglo. Nzuɛn sɔ’n yɛle klun ufue yolɛ’n. I lɛ nun’n, Famiɛn Davidi kle be ajalɛ kpa. Ɔ fɛli i bɔbɔ sika nin ninnge kpakpa kpanngban kpa mannin naan be fa kplan Ɲanmiɛn i sua’n. (1 Nyo. 22:11-16; 29:3, 4) Kannzɛ bɔbɔ ɔ si kɛ i wa Salomɔn dunman yɛ ɔ́ ká sua’n su’n, sanngɛ ɔ suɛnnin i bo. I sɔ’n kle aniaan oke’m be kɛ kannzɛ bɔbɔ be leman wunmiɛn be kplanman Ɲanmiɛn sulɛ sua mun’n, sanngɛ be kwla fa be sa ti like be man be fa suan junman sɔ’n i bo. Asa ekun’n, be kwla fa like nga be si i’n be uka aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n.

15. ?Ninnge benin wie mun yɛ Pɔlu kleli Timote-ɔ?

¹⁵ Akoto Pɔlu kusu kleli kɛ i klun ti ufue wie. I wie yɛle kɛ kɛ ɔ́ kó dí i ngaliɛ dilɛ junman’n, ɔ seli Timote kɛ ɔ ko sunmɛn i. Asa’n, ɔ kleli i like naan ɔ si jasin fɛ’n i bo kpa yɛ ɔ si sran’m be like kle. (Yol. 16:1-3) I sɔ mɔ Pɔlu yoli’n ti’n, Timote kwla dili junman sɔ’n i kpa. (1 Kor. 4:17) Timote kusu fali ninnge nga Pɔlu kleli i’n fa ukali sran uflɛ.

16. ?Ngue ti yɛ aniaan bian Sigeo kleli aniaan wie’m be like-ɔ?

¹⁶ Andɛ’n, aniaan oke’m be kle aniaan nga be te yo gbanflɛn’n be like. Kannzɛ bɔbɔ be si kɛ aniaan sɔ’m bé wá sín be osu’n, sanngɛ be like klelɛ kunman be srɛ. I sɔ’n i ɲin fite like kun mɔ aniaan bian Sigeo mɔ e kɛnnin i ndɛ’n yoli’n nun. Ɔ fali afuɛ kpanngban kleli aniaan nga be te yo gbanflɛn mɔ be o Betɛli komite’n nun wie’n be like. Ɔ yoli sɔ naan Ɲanmiɛn junman nga be di i be nvle liɛ nun’n, ɔ wɔ i ɲrun titi. I sɔ’n ti’n, kɛ ɔ yoli oke’n aniaan kun kwla sinnin i osu dili Betɛli komite  nunfuɛ’m be sunianlɛ junman’n. Sigeo wo Betɛli komite’n nun i afuɛ 45 tra su yɛ. Yɛ ɔ fa like ng’ɔ si i’n kle aniaan nga be te yo gbanflɛn’n. Aniaan oke nga be yo kɛ aniaan bian Sigeo sa’n, be ti e nanndoliɛ kpa.

17. ?Kɛ nga Liki 6:38 fa kan’n sa’n, ngue yɛ aniaan oke’m be kwla fa cɛ aniaan onga mun-ɔn?

¹⁷ Aniaan oke mun, amun kle e ajalɛ kpa. Yɛle kɛ amun dunman nun ti’n, e wun i wlɛ kɛ kɛ sran kun nin Zoova be nanti klanman titi’n, ɔ ɲan su ye. Asa ekun’n, kɛ sran kun suan Biblu’n nun like m’ɔ nanti i nun mmla’m be su’n, i liɛ yo ye sakpa. Amun si wafa nga laa’n be yo ninnge mun anuannzɛ’n nun’n. Yɛ amun si kɛ kɛ anuannzɛ’n fa ajalɛ uflɛ’n, ɔ fata kɛ amun kaci amun sa ninnge wie’m be yolɛ’n nun naan amun a kwla nanti su. Aniaan oke nga be yoli be batɛmun ɔ nin-a cɛman’n, be kusu be kwla kle aniaan’m be like wie. Yɛle kɛ kɛ sran kun ko yo oke m’ɔ fɛ i wun man Zoova’n, aklunjɔɛ ng’ɔ di’n, be kwla kɛn i ndɛ kle be. Sɛ amun kan amun su ndɛ kle aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n, ɔ́ yó be fɛ kpa. I sɔ mɔ amun yo’n, ɔ ti kɛ ‘amun su cɛ be like wie sa.’ Ɔ maan Zoova wá yrá amun su dan.​—An kanngan Liki 6:38 nun.

18. ?Wafa sɛ yɛ aniaan oke mun nin aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n be kwla uka be wiengu-ɔ?

¹⁸ Aniaan oke mun, sɛ amun fa amun wun mantan aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n, bé wlá amun fanngan. Yɛ amun kusu amún wlá be fanngan wie. (Rɔm. 1:12) I kpɛnngbɛn-o, i gbanflɛn-o, i talua-o, be kwlaa be mian be wiengu wun. Yɛle kɛ aniaan oke’m be si ngwlɛlɛ kpa yɛ be si ninnge kaka yo. Aniaan nga be te yo gbanflɛn annzɛ talua’n be kusu’n, be le wunmiɛn kpa. Kɛ be bue nɲɔn’n be bo yo kun be su Zoova likawlɛ’n, i sɔ’n manman e Si m’ɔ o ɲanmiɛn su lɔ’n m’ɔ klo sran’n. Kpɛkun be kwlakwla be ɲan su ye.