1. Tera tiara ae raoiroi ae ti kona ni kateia ngkana ti a tabe ni kara?

NGKANA ti a tabe ni kara, ti kona n raraoma bwa ti nang aki bongana iroun Iehova n aron are mai mwaina. E ngae ngke e a kerikaaki korakorara, ma ti kona ni kamanena wanawanara ao baike ti a tia n rinanoi, ni buokiia iai rooro n rikirake bwa a na karaoa aia kabanea ni konaa ao ni karekei mwioko aika boou. E taku temanna ae e a maan n unimwaane n te ekaretia: “Ngke I a namakinna bwa I a aki kona ni karaoa ae bati ibukina bwa I a kara, I kakaitau ngkai iai taari mwaane ake a ataei riki aika tau ni karaoa te mwakuri.”

2. Tera ae ti na rinanona n te kaongora aei?

² E kabwarabwaraaki n te kaongora are mai mwaina, aroia rooro n rikirake ni kakabwaiaaki ngkana a raoraonia naake a a kara. N te kaongora aei, ti na noria bwa e na kangaa te aroaro n aron te nanorinano, te kakaitau, ao te tituaraoi, ni buokiia naake a a kara riki bwa a na uaia ni beku ma ake a ataei riki, ao ni karekea te kakabwaia nakon te ekaretia ae bwanin.

3. Ni kaineti ma I-Biribi 2:​3, 4, tera te nanorinano, ao e kangaa ni buokaki iai te Kristian?

³ A riai ni bwaina te nanorinano naake a a kara riki ngkana a na buokiia rooro n rikirake. Te aomata ae nanorinano e iangoia bwa a kakawaki riki tabemwaang nakoina. (Wareka I-Biribi 2:​3, 4.) Naake a a kara ake a kaotiota te aroaro aei, a ataia ae iai aanga aika kakaokoro aika boraoi ma te Baibara ae kona ni karaoaki iai te mwakuri teuana. Ngaia are a aki kantaningaiia aomata nako bwa a na karaoi bwaai n aron are a kakaraoia  iai mai mwaina. (TeMin. 7:10) E ngae ngke iai wanawanaia ae bati ae a kona n tibwaia nakoia naake a ataei riki, ma a ataia ae “a bibitaki baika riiriki n te aonnaba” ao tao e a riai irouia bwa a na reiakin aanga aika boou ibukini karaoani bwaai.​—1Kor. 7:31.

4. A kangaa mataniwi n te aono ni kaota te nano are a kaotiotia naba tibun Rewi?

⁴ Naake a nanorinano a ataia ae ngkana a kara a aikoa kona ni karaoa ae bati n aron are mai mwaina. Iangoa aia katoto ara mataniwi n te aono. Ngkana e koro 70 aia ririki, a a kaoaki naba bwa a na karaoa te mwioko ae kaokoro. E kona ni kangaanga anne. A rangi ni kukurei ni beku ibukia taari. Bon anne mwiokoaia ae a tangiria, ao a teimatoa n tangiria bwa a na karaoa te mwakuri anne. Ma a ataia ae a kainnanoaki taari aika ataei riki ibukin te mwakuri anne. Ngaia are a kaota te nano are a kaotiotia naba tibun Rewi i Iteraera rimoa, ake a kantaningaaki bwa a na katoka aia beku n te umwanrianna ae tabu imwini koron 50 aia ririki. A boni kukurei tibun Rewi akanne, n aki ongeia bwa tera mwiokoaia. A ingainga ni karaoa aia kabanea ni konaa ni baike a kona ni karaoi, ao ni buokiia naake a ataei riki. (WarIte. 8:​25, 26) Ni boong aikai ao mataniwi n te aono ake a aikoa beku n ekaretia aika bati, a anga te ibuobuoki ao te kaungaunga ae bati nakon te ekaretia are a mwiokoaki bwa a na kaainna.

5. Tera reireiam n ana katoto Dan ao Katie?

 ⁵ Iangoa ana katoto Dan ae beku bwa te mataniwi n te aono i nanon 23 te ririki. Ngke e a koro 70 ana ririki Dan, e a mwiokoaki ma buuna ae Katie bwa bwaiania aika okoro. Tera aroia nakoni bitaki aika boou? E taekinna Dan bwa e a bati riki ngkai tabena. E tabeakini mwiokoana n te ekaretia, e buokiia taari mwaane bwa a na tau n riki bwa tabonibai, ao e reireinia ni kataneiaia tabeman bwa a na karaoa te uarongorongo n ana tabo te botannaomata ao n taiani karabuuti. Ngkami aika kam a kara, kam boni kona ni buokiia tabeman n aki ongeia bwa kam beku ni kabwanina ami tai ke kam aki. N te aro raa? Karekea kimwareireimi ni bitaki aika boou ake kam rinanoi, katei tiami aika boou, ao kaatuui ami iango i aoni baike kam kona ni karaoi ao tiaki ake kam aki kona ni karaoi.

6. E aera ngkai e kaota te wanawana bwainan te nanorinano? Taekina te kaikonaki.

⁶ Te aomata ae nanorinano e ataa tian ana konabwai. (TaeRab. 11:2) Ao ibukina bwa e nanorinano, e aki kantaningaia bwa e na karaoa ae riaon ana konaa. Ibukin anne, e na teimatoa ni kukurei ao ni mwakuri korakora. Ti kona ni kabotaua te aomata ae nanorinano ma temanna ae kabuta ana kaa ni waerakea te tabuki. E riai ni kaoka ana kiia nakon te moan ke te kauoua bwa e aonga n teimatoa ni buti ni waerake. E na boni bae ni buti ni karaurau, ma e na bon teimatoa ni buti ni waerake. N aron anne, e ataia te aomata ae nanorinano bwa n ningai ae e a riai ni kaoka iai ana kiia, n te aro are e na bon teimatoa ni beku ibukin Iehova ao ni buokiia tabemwaang.​—IBir. 4:5.

7. E kangaa ni kaotiota te nanorinano Baretirai?

⁷ Iangoa ana katoto Baretirai are ai 80 ana ririki ngke e kaoaki iroun te Uea ae Tawita bwa e na maeka n ana auti. E nanorinano Baretirai n aki butimwaea ana kakao te uea. E ataia Baretirai ae e a kerikaaki ana konabwai ngkai e a kara, ngaia are e a tuatua bwa e na onea mwina Kimam are ataei riki. (2Tam. 19:​35-37) N aroni Baretirai, a kukurei naba mwaane ake a a kara n anganako mwiokoaia nakoia mwaane ake a ataei riki.

8. E kangaa te Uea ae Tawita ni kaota te nanorinano ni kaineti ma katean te tembora?

⁸ E katea naba te katoto ae tamaroa te Uea ae Tawita ibukin te nanorinano. E korakora nanona ni kani katea ana auti Iehova. Ma ngke e tuangnga Iehova ae e na karaoaki anne iroun Toromon are ataei riki, e butimwaea ana babaire Iehova Tawita, ao e kabanea ana konaa ni boutokaa te mwakuri. (1Rong. 17:4; 22:5) E aki iangoia Tawita bwa e tau riki ni karaoa te mwioko anne, ngkai e “uarereke ao e ronnano” Toromon. (1Rong. 29:1) E ataia Tawita ae e boboto nakoraoin te mwakuri ni kateitei i aon ana kakabwaia Iehova, ao tiaki i aon aia ririki ke rabakauia taani kairiri. N aron Tawita, a teimatoa ni beku naake a a kara ni boong aikai, e ngae ngke e a bitaki mwiokoaia. Ao a ataia ae e na boni kakabwaiaia Iehova naake a ataei riki ni karaoan te mwakuri are a kakaraoia ngkoa.

9. E kangaa ni kaota te nanorinano temanna kaain te Komete n te Aobiti n Tararua?

⁹ Bon te katoto ae tamaroa ni boong aikai te tari te mwaane ae Shigeo ibukin te nanorinano. E mwiokoaki bwa e na beku n te Komete n te Aobiti n Tararua n 1976 ngke 30 ana ririki. N 2004, e a riki bwa te tia babaire n te Komete Ibukin te Aobiti n Tararua. Imwina, e a ataia ae e a kerikaaki korakorana ao e a kainnanoa te tai ae maan riki ibukini katiaan ana mwakuri. E tataroakina anne ao n iaiangoi kakabwaia ake a kona n reke ngkana e karaoi mwiokoana te tari te mwaane ae ataei riki. E ngae ngke ai tiaki te tia babaire ngaia, ma e  teimatoa n uaia n ibuobuoki ma kaain te Komete n te Aobiti n Tararua ake tabeman. E kaotaki n aia katoto Baretirai, te Uea ae Tawita, ao Shigeo, bwa te aomata ae nanorinano e na bon iaiangoa riki korakoraia naake a ataei, ao tiaki aia ririki. E na aki kaiangatoa ma ngaiia, ma e na taraiia bwa raona ni beku.​—TaeRab. 20:29.

10. Tera ae a riai n iangoia naake a a kara ibukia naake a ataei riki n te ekaretia?

¹⁰ Naake a a kara a iangoiia naake a ataei riki bwa bwaai n tituaraoi mairoun Iehova, ao a kakaitau iai. Ngkai e a tabe ni kekerikaaki korakoraia naake a a kara, a kakaitau ngkai iai rooro n rikirake aika korakora aika kukurei ao ni konabwai ni beku ibukin te ekaretia.

11. E kangaa ni kaotaki n Ruta 4:​13-16 kakabwaia ake a kona n reke mani butimwaean aia ibuobuoki naake a ataei riki?

¹¹ Bon te katoto ae tamaroa Naomi n te Baibara, ibukin te aomata ae e a kara ae butimwaea te ibuobuoki mairoun ae e ataei riki. N te moantai ao Naomi e kaumaka Ruta are buun natina are e a tia ni mate bwa e na okiriia ana koraki. Ma ngke e imanono Ruta ni kan iria n oki nako Betereem, e a butimwaea ana ibuobuoki Ruta. (Ruta 1:​7, 8, 18) A uaia ni kakabwaiaaki aine aikai ibukin anne! (Wareka Ruta 4:​13-16.) A na kairaki n te nanorinano naake a a kara bwa a na kakairi n ana katoto Naomi.

12. E kangaa te abotoro Bauro ni kaota ana kakaitau?

¹² E kakaitau te abotoro Bauro n te ibuobuoki are karekea. N te katoto, e karabwaia Kristian ake i Biribi ibukin aia bwaintangira ake a kanakoi nakoina. (IBir. 4:16) E kaota naba ana kakaitau ibukin ana ibuobuoki Timoteo. (IBir. 2:​19-22) Ao e kaitaua naba te Atua Bauro ibukia naake a roko ni kaungaa ngke e mwananga nako Rom bwa te bure. (Mwa. 28:15) Bon te mwaane ae korakora  Bauro ae mwamwananga n te raroa ae nga ma nga te maire, n uarongorongo ao ni kakorakorai ekaretia. Ma e ngae n anne, e nanorinano ao ni butimwaei aia ibuobuoki taari n te onimaki.

13. A na kangaa ni kaotiota aia kakaitau naake a a kara ibukia rooro n rikirake?

¹³ Ngkami ake kam a kara, kam kona ni kaota ami kakaitau nakoia ake a ataei riki n te ekaretia n aanga aika bati. Ngkana a kani buokingkami ni karekea baomi, ni boobwai, ke ni bwaai riki tabeua ake kam kainnanoi, butimwaea aia ibuobuoki ma te kakaitau. Tarai aia ibuobuoki bwa kaotan ana tangira Iehova. E kona n reke ami iraorao ae kaan ma naake a buokingkami. Kataia ni buokiia raoraomi ake a ataei riki bwa a na kaan ma Iehova, ao kaotia bwa kam kukurei n noraia rooro n rikirake ni karaoa ae bati riki n aia beku n te ekaretia. Ao kabanea ami tai ma ngaiia ni karakini baike kam a tia n rinanoi ni maiumi. Ni karaoan anne, kam a kona iai ni “kaotiota ami kakaitau” nakon Iehova ibukia rooro n rikirake ake e katikiia nakon te ekaretia.​—IKoro. 3:15; Ioa. 6:44; 1Tet. 5:18.

14. E kangaa te Uea ae Tawita ni kaota te tituaraoi?

¹⁴ E oti naba n ana katoto te Uea ae Tawita te aroaro riki teuana ae a riai ni kaotiotia naake a a kara, ae te tituaraoi. E anga ana bwaintangira ae bati Tawita mai buakoni kaubwaina ibukini boutokaani katean te tembora. (1Rong. 22:​11-16; 29:​3, 4) E karaoa aei e ngae ngke e na kamoamoaaki natina ae Toromon n te mwakuri ni kateitei aei. Ngkana ai akea korakorara ni buoka te mwakuri ni kateitei n ana botaki Iehova, ti kona n teimatoa ni boutokai mwakuri aikai ngkana ti anganga ara bwaintangira n aron ae ti konaa. Ao ti kona ni buokiia rooro n rikirake bwa a na kakabwaiaaki man rabakaura ake ti karekei i nanon ririki aika bati.

15. Baikara bwaai aika rangi ni kakawaki ake e tibwaia te abotoro Bauro nakon Timoteo?

¹⁵ Iangoa ana katoto te abotoro Bauro ni kaineti ma te tituaraoi. E kaoa Timoteo bwa e na raonna n ana mwakuri ni mitinare, ao e tituaraoi n reireina te rorobuaka n ataei aei aron te uarongorongo ao te angareirei. (Mwa. 16:​1-3) Ana reirei ni kataneiai Bauro e buoka Timoteo bwa e na mwaatai ni kabutaanako te rongorongo ae raoiroi. (1Kor. 4:17) Ao Timoteo e a manga kamanena aron ana angareirei Bauro, ni kataneiaia tabemwaang iai.

16. E aera Shigeo ngkai e reireinia ni kataneiaia tabeman?

¹⁶ A aki raraoma naake a a kara ni boong aikai bwa e nang akea bongaia ngkana a reireinia ni kataneiaia naake a ataei bwa a na karaoi mwioko ake a kakaraoi ngkoa n te ekaretia. N te katoto, i nanon ririki aika bati ao Shigeo are taekinaki mai mwaina, e anganga te reirei ni kataneiai nakoia kaain te Komete n te Aobiti n Tararua ake a ataei riki. E karaoa aei ibukini boutokaan te mwakuri ibukin te Tautaeka n Uea n te aba are e beku iai. N tokin te tai, e a reke te tari te mwaane ae e tia ni kataneiaaki raoi ae e a kona n onea mwina bwa te tia babaire n te komete. E a tia ni beku Shigeo n te Komete n te Aobiti n Tararua n te maan ae raka i aon 45 te ririki, ao e teimatoa ni buokiia taari mwaane ake a ataei riki n rabakauna ake e a tia ni karekei. A rangi ni kakabwaiaaki ana aomata te Atua irouia taari mwaane n aron Shigeo!

17. Ni kaineti ma Ruka 6:​38, tera ae a kona n anga naake a a kara?

¹⁷ Ngkami taari mwaane ao aine ake kam a kara, kam riki bwa bwaai ni kakoaua bwa te beku ibukin Iehova ma te kakaonimaki ao te nano ae eti, bon te maiu ae te kabanea n tamaroa.  Kam kaotia n ami katoto bwa e materaoi te kakorakora n reiakini booto n reirei man te Baibara ao maiuakinaia. Kam atai aroni karaoani bwaai mai mwaina, ma kam noria naba bwa kam a riai ni kaangaraoi aromi nakoni bitaki aika riiriki. Ngkami aika kam a kara ake kam a tibwa bwabetitoaki, kam kona n anga naba ae bati. Kam kona n taekina kimwareireimi ngkai kam a kinaa Iehova n te tai aei. A na boni kakaitau naake a ataei riki n ongoraean baike kam a tia n rinanoi ao reireiami ake kam karekei. Ngkana kam “teimatoa n anganga” man ami auti ni kaikobwai ae kanoana rabakaumi, e na boni kabatiaa kakabwaiaami Iehova.​—Wareka Ruka 6:38.

18. A na kangaa naake a a kara ao naake a ataei riki n uaia n ibuobuoki i marenaia?

¹⁸ Ngkana e a kaan reitakimi ngkami ake kam a kara ma ake a ataei riki, kam a kona ni boutokaingkami i marenami. (IRom 1:12) Iai iroumi te bwai ae kakawaki ae e kona n akea irouia ake tabeman. Iai wanawanaia ao rabakauia naake a a kara ake a a tia ni karekei ni waakinakon te tai. Ao naake a ataei riki, iai korakoraia. Ngkana a uaia ni mwakuri naake a ataei ma naake a a kara, a karekea neboan Tamara are i karawa ae tatangira, ao a kakabwaiaaki iai kaain te ekaretia ni kabane.