1. Nki beto lenda sala ntangu beto ke kuma minunu?

KANA beto ke yela mpi ke kuma minunu, beto lenda wa boma nde Yehowa ta sadila beto diaka ve mutindu yandi vandaka kusadila beto ntete ntangu beto vandaka baleke. Kana beto kele diaka ve ti ngolo mutindu beto vandaka ti yo ntete, beto lenda sadila mayele na beto mpi mambu yina beto me zaba sambu na kusadisa baleke na kubaka mikumba mpi kulungisa yo mbote. Mpangi mosi ya me salaka bamvula mingi na mukumba na yandi ya kinkuluntu tubaka nde: “Ntangu mono bakisaka nde mono ta kuka diaka ve kusala mutindu mono vandaka kusala ntete sambu mono kumaka mununu, mono vandaka na kiese sambu baleke yina lendaka kubaka mikumba vandaka na dibundu.”

2. Inki beto ta tubila na disolo yai?

² Na disolo ya me luta, beto tubilaka mutindu baleke ke bakaka mambote kana bo ke kangama ti bampangi ya minunu. Na disolo yai, beto ta tubila mutindu bikalulu yai: kudikulumusa, kuzaba bandilu na nge, kumonisa ntonda mpi kikalulu ya kukaba ta sadisa minunu na kusala ti baleke sambu na mambote ya dibundu ya mvimba.

3. Bafilipi 2:3, 4 ke tuba nde Mukristu ya kudikulumusa ke salaka nki mpi nki mutindu kikalulu ya kudikulumusa ke sadisaka yandi?

³ Bampangi ya minunu fwete vanda ti kikalulu ya kudikulumusa kana bo ke zola kusadisa baleke. Muntu ya kudikulumusa ke monaka nde bantu ya nkaka me luta yandi. (Tanga Bafilipi 2:3, 4.) Bampangi ya minunu ya ke vandaka ti kikalulu ya kudikulumusa, ke bakisaka nde muntu lenda lungisa mukumba mosi na mitindu mingi ya ke wakana ti minsiku ya Biblia mpi ya ke wakana ti mukumba yina. Yo yina, bampangi ya minunu ke lombaka ve nde bantu yonso kusala mambu mutindu bo vandaka kusala bilumbu  me luta. (Lon. 7:10) Bo ke vandaka ti mambu mingi ya mfunu ya kusonga baleke kansi bo ke zabaka nde “mambu ya ke salama na nsi-ntoto kele na kusoba” mpi nde yo lenda vanda mfunu nde bo longuka mitindu ya mpa ya kusala mambu.—1 Bak. 7:31.

4. Inki mutindu bankengi ya nziunga ke monisaka kikalulu yina Balevi vandaka ti yo?

⁴ Bampangi ya minunu ya ke vandaka ti kikalulu ya kudikulumusa ke bakisaka nde sambu bo me kuma minunu, bo ta kuka diaka ve kusala mambu mutindu bo vandaka kusala ntete. Beto baka mbandu ya bankengi ya nziunga. Kana bo me lungisa bamvula 70, bo ke vandaka diaka ve bankengi ya nziunga; bo ke pesaka bo mukumba ya nkaka. Yo lenda vanda mpasi sambu na bo. Bo vandaka kusepela mingi ti mukumba na bo ya kusadila bampangi. Yo kele kisalu yina bo vandaka kuzola mingi mpi bo ke zolaka kaka kulanda kusala yo. Kansi bo ke bakisaka nde baleke kele mfunu mingi sambu na kulungisa mukumba yina. Bo ke monisaka kikalulu ya Balevi na Izraele ya ntama. Kana bo lungisa bamvula 50, bo vandaka kusala diaka ve kisalu yina bo vandaka kusala na nzo-tenta. Balevi yina vandaka na kiese ata bo vandaka kusala diaka ve na nzo-tenta mpi bo vandaka kupesa bo mukumba ya nkaka. Bo vandaka kusepela ti mikumba yina bo vandaka na yo mpi bo vandaka kusala yonso sambu na kusadisa baleke. (Kut. 8:25, 26) Bubu yai, ata bampangi yina vandaka ntete bankengi ya nziunga ke talaka diaka ve mabundu mingi, bo ke sadisaka mingi bampangi ya dibundu yina bo kele mpi bo ke pesaka bo kikesa.

5. Inki malongi nge me baka na mbandu ya mpangi Dan ti nkento na yandi Katie?

 ⁵ Beto baka mbandu ya mpangi Dan yina salaka kisalu ya nkengi ya nziunga bamvula 23. Ntangu mpangi Dan kumaka ti bamvula 70, yandi ti nkento na yandi Katie kumaka bapasudi-nzila ya nene. Inki bo salaka sambu na kusepela ti mukumba na bo ya mpa? Mpangi Dan ke tuba nde bubu yai, yandi kele ti mambu mingi ya kusala. Yandi ke lungisaka mikumba mingi yina yandi kele ti yo na dibundu, yandi ke sadisaka bampangi na kulungisa mambu yina bo ke lombaka sambu na kukuma bansadi ya kisalu mpi yandi ke sadisaka bampangi ya nkaka na kulonga nsangu ya mbote na bambanza ya nene mpi na baboloko. Bampangi ya minunu, yo vanda beno kele na kisalu ya ntangu yonso to ve, beno lenda sala mambu mingi sambu na kusadisa bampangi. Inki mutindu beno lenda sala yo? Beno sepela ti mikumba na beno ya mpa, beno kuditudila balukanu ya mpa mpi beno tula dikebi na mambu yina beno lenda sala kansi ve na mambu yina beno ta kuka ve kusala.

6. Sambu na nki yo kele mfunu nde beto zaba bandilu na beto? Pesa mbandu.

⁶ Muntu yina ke zabaka bandilu na yandi, ke zabaka mambu yina yandi ta kuka kusala mpi yina yandi ta kuka ve kusala. Yo yina, yandi ke landaka kuvanda na kiese mpi yandi ke salaka ngolo. Beto lenda fwanisa muntu yina ke zabaka bandilu na yandi ti shofere yina ke pusa kamio na ngumba. Yandi fwete kulumusa vitesi sambu na kumata ngumba yina mbote. Ya kieleka, yandi ta mata ngumba yina malembe-malembe kansi yandi ta landa kaka kukwenda na ntwala. Mutindu mosi, muntu yina ke zabaka bandilu na yandi, ke zabaka ntangu yina yo ta lomba nde yandi “kulumusa vitesi” sambu na kulanda kusadila Yehowa mpi kusadisa bampangi.—Bafil. 4:5.

7. Inki mutindu Barzilai monisaka nde yandi vandaka kuzaba bandilu na yandi?

⁷ Beto tadila mbandu ya Barzilai. Yandi vandaka ti bamvula 80 ntangu ntotila Davidi bingaka yandi sambu na kusala na nzo na yandi. Barzilai buyaka kusala na nzo ya ntotila sambu yandi zabaka bandilu na yandi. Yandi zabaka nde yandi ta kuka ve kusala mingi sambu yandi kumaka mununu. Yo yina yandi pesaka ntotila Davidi, Kimami yina vandaka leke sambu na kusala na kisika na yandi. (2 Sam. 19:35-37) Bonso Barzilai, bampangi ya minunu ke vandaka na kiese ya kubika nde baleke kulungisa mikumba yina bo vandaka kulungisa na dibundu.

8. Inki mutindu ntotila Davidi monisaka nde yandi zabaka bandilu na yandi ntangu yandi zolaka kutunga tempelo?

⁸ Ntotila Davidi mpi monisaka nde yandi vandaka kuzaba bandilu na yandi. Yandi vandaka ti mpusa ya ngolo ya kutungila Yehowa nzo. Kansi ntangu Yehowa songaka yandi nde Salomo yina vandaka leke muntu ta tunga nzo yina, yandi ndimaka lukanu ya Yehowa mpi yandi sadisaka Salomo na ntima ya mvimba na kutunga nzo yina. (1 Bans. 17:4; 22:5) Davidi yindulaka ve nde yandi muntu ta sala kisalu yina mbote sambu Salomo vandaka ‘leke mpi yandi zabaka ve mambu mingi.’ (1 Bans. 29:1) Davidi zabaka nde bo ta tunga tempelo sambu Yehowa muntu ta sadisa bo na kutunga yo. Kansi bo ta tunga yo ve sambu bantu yina vandaka kutwadisa, vandaka ti bamvula mingi to zabaka mambu mingi. Bubu yai bampangi ya minunu ke landaka mbandu ya Davidi. Bo ke landaka kusadila Yehowa ata bo kele diaka ve ti mikumba yina bo vandaka ti yo ntete. Bo ke zabaka nde Yehowa ta sadisa baleke yina ke lungisa mikumba yina bo vandaka kulungisa.

9. Inki mutindu mpangi mosi ya Komite ya Filiale monisaka nde yandi zabaka bandilu na yandi?

⁹ Bubu yai mpi beto kele ti bambandu ya bampangi yina ke monisaka nde bo ke zabaka bandilu  na bo, mu mbandu mpangi Shigeo. Na 1976, ntangu yandi lungisaka bamvula 30, yandi kumaka kusala na Komite ya Filiale. Na 2004, yandi kumaka kordinatere ya Komite ya Filiale. Bamvula mingi na nima, yandi bakisaka nde yandi kele diaka ve ti ngolo ya kulungisa mikumba na yandi mbote. Yandi sambaka sambu na diambu yina mpi yandi monaka nde yo kele mbote na kupesa mpangi ya leke mukumba na yandi ya kuvanda kordinatere ya Komite ya Filiale. Ata mpangi Shigeo kele diaka ve kordinatere ya Komite ya Filiale, yandi ke landa kusala ti bampangi ya Komite ya Filiale. Mutindu mbandu ya Barzilai, ya ntotila Davidi mpi ya mpangi Shigeo me monisa yo, muntu ya kudikulumusa mpi ya ke zabaka bandilu na yandi ke tulaka dikebi na ngolo yina baleke kele ti yo kansi ve na mambu yina baleke me zaba ve. Yandi ta tesana ve ti bo, kansi yandi ta mona nde bo kele banduku na yandi ya kisalu.—Bing. 20:29.

10. Bampangi ya minunu fwete sala nki sambu na baleke yina kele na dibundu?

¹⁰ Bampangi ya minunu ke monaka nde baleke kele makabu yina me katuka na Yehowa mpi bo ke monisaka ntonda sambu na mambu yina baleke ke salaka. Ntangu ngolo ya bampangi ya minunu ke manaka, bo ke monisaka ntonda sambu na baleke yina ke vandaka ti ngolo mpi ke ndimaka kulungisa mikumba yina bampangi ya minunu vandaka kulungisa sambu na kusadisa dibundu.

11. Inki mutindu Ruti 4:13-16 ke monisa mambote yina bampangi ya minunu ta baka kana bo ke ndima lusadisu ya baleke?

¹¹ Naomi yina Biblia ke tubilaka kele mbandu mosi ya mbote ya mununu yina ndimaka lusadisu ya leke mosi mpi yandi monisaka ntonda. Ntete, Naomi songaka bokilo na yandi Ruti na kuvutuka na bwala na bo, kansi Ruti buyaka kuvutuka na bwala na bo mpi yandi zolaka kaka  kukwenda ti Naomi na Betelemi. Naomi sepelaka mingi mpi yandi ndimaka lusadisu ya Ruti. (Ruti 1:7, 8, 18) Yo natilaka bo zole mambote. (Tanga Ruti 4:13-16.) Kudikulumusa ta pusa bampangi ya minunu na kulanda mbandu ya Naomi.

12. Inki mutindu ntumwa Polo monisaka ntonda?

¹² Ntumwa Polo monisaka ntonda sambu na lusadisu yina bampangi pesaka yandi. Mu mbandu, yandi pesaka Bakristu ya Filipi mersi sambu na bima yina bo tindilaka yandi. (Bafil. 4:16) Yandi monisaka ntonda sambu na lusadisu yina Timoteo pesaka yandi. (Bafil. 2:19-22) Polo pesaka mpi Nzambi mersi sambu na bampangi yina kwisaka kupesa yandi kikesa ntangu bo vandaka kunata yandi na boloko na Roma. (Bis. 28:15) Polo vandaka muntu ya kikesa yina salaka banzietelo ya bakilometre ya nda sambu na kulonga nsangu ya mbote mpi sambu na kupesa bampangi na mabundu kikesa. Kansi, yandi vandaka muntu ya kudikulumusa mpi yandi ndimaka lusadisu yina bampangi pesaka yandi.

13. Inki mutindu bampangi ya minunu lenda monisila baleke ntonda?

¹³ Bampangi ya minunu, beno lenda monisila baleke ya dibundu na beno ntonda na mitindu mingi. Kana bo ke zola kusadisa beno na transpore, kusumbila beno bima to kusadisa beno na mambu ya nkaka ya mfunu, beno ndima lusadisu na bo mpi beno monisila bo ntonda. Beno vila ve nde lusadisu yina ke monisa zola ya Yehowa. Yo ta sala nde kinduku na beno ti baleke yina ke sadisa beno kukuma ngolo. Beno landa kusadisa bo na kukuma banduku ya ngolo ya Yehowa mpi beno songa bo nde beno ke sepelaka mingi na kumona mutindu bo ke salaka ngolo sambu na kusadisa dibundu. Beno lutisa ntangu ti bo mpi beno tela bo masolo ya luzingu na beno. Kana beno sala mutindu yina, ‘beno ta pesa Yehowa matondo’ sambu na baleke yina yandi me bendaka na dibundu.—Bakol. 3:15; Yoa. 6:44; 1 Bate. 5:18.

14. Inki mutindu ntotila Davidi monisaka kikalulu ya kukaba?

¹⁴ Mbandu ya ntotila Davidi ke monisa kikalulu ya nkaka ya mfunu yina bampangi ya minunu fwete vanda ti yo. Yo kele kikalulu ya kukaba. Yandi pesaka makabu ya me fwana na bimvwama na yandi sambu na kupesa maboko na kisalu ya kutunga tempelo. (1 Bans. 22:11-16; 29:3, 4) Yandi salaka yo ata yandi zabaka nde lukumu ta kwenda na Salomo. Kana beto kele diaka ve ti ngolo ya kusala bisalu ya kutunga na dibundu ya Yehowa, beto lenda landa kupesa maboko na bisalu yina ntangu beto ke pesa makabu na kutadila bima yina beto kele ti yo. Beto lenda sadisa baleke na kubaka mambote na mambu mingi yina beto me longukaka banda bamvula mingi.

15. Inki makabu ya mbote ntumwa Polo pesaka Timoteo?

¹⁵ Ntumwa Polo mpi monisaka kikalulu ya kukaba. Yandi bingaka Timoteo sambu bo sala ti yandi kisalu ya kimisionere mpi yandi monisaka kikalulu ya kukaba ntangu yandi songaka leke Timoteo bametode ya kusamuna mpi ya kulonga nsangu ya mbote. (Bis. 16:1-3) Formasio yina Polo pesaka Timoteo sadisaka yandi na kulonga nsangu ya mbote. (1 Bak. 4:17) Timoteo mpi na ture na yandi sadilaka bametode yina Polo songaka yandi sambu na kupesa bantu ya nkaka formasio.

16. Sambu na nki mpangi Shigeo pesaka bampangi ya nkaka formasio?

¹⁶ Bubu yai bampangi ya minunu ke waka ve boma nde bo ta vanda diaka ve mfunu kana bo pesa baleke formasio sambu bo sala bisalu yina bo vandaka kusala na dibundu. Mu mbandu, mpangi Shigeo yina beto me katuka kutubila pesaka baleke yina vandaka kusala na Komite ya Filiale formasio bamvula mingi. Yandi salaka  mutindu yina sambu na mambote ya kisalu ya Kimfumu na insi yina yandi ke salaka. Yo yina, ntangu yandi vandaka diaka ve ti ngolo, mpangi yina yandi pesaka formasio mbote kumaka kordinatere ya Komite ya Filiale na kisika na yandi. Mpangi Shigeo me sala bamvula kuluta 45 na Komite ya Filiale mpi yandi ke landa kusadila mambu yina yandi me zaba sambu na kusadisa baleke. Bampangi ya mutindu yai bonso mpangi Shigeo ke sadisaka mbote bansadi ya Nzambi.

17. Mutindu Luka 6:38 ke monisa yo, nki bampangi ya minunu lenda pesa bampangi ya nkaka?

¹⁷ Bampangi ya minunu, beno ke monisaka nde kusadila Yehowa mpi kukangama kaka na yandi kele kima ya kuluta mbote yina beto fwete sala na luzingu. Beno ke monisaka nde yo kele mfunu na kulonguka minsiku ya Biblia mpi na kusadila yo na luzingu na beto. Beno ke zabaka mutindu mambu salamaka bamvula me luta mpi beno ke zabaka mfunu ya kuyikama ti mambu ya ke soba. Beno bampangi ya minunu ya me katuka kubaka mbotika, beno lenda sadisa mpi bampangi na mambu mingi. Beno lenda songa bo kiese yina beno ke waka mutindu beno me zabaka Yehowa na kimununu. Baleke ta sepela mingi ntangu bo ta wa masolo yina mpi malongi yina beno me bakaka. Kana beno ke monisa “kikalulu ya kupesa” ntangu beno ke sadila malongi yina beno me bakaka na luzingu na beno sambu na kupesa bampangi ya nkaka formasio, Yehowa ta sakumuna beno mingi kibeni.—Tanga Luka 6:38.

18. Inki mutindu bampangi ya minunu lenda sadisa baleke mpi nki mutindu baleke lenda sadisa bampangi ya minunu?

¹⁸ Bampangi ya minunu, kana beno ke ta kinduku ti baleke, beno ta sadisa baleke mpi baleke ta sadisa beno. (Bar. 1:12) Konso muntu ke vandaka ti kima mosi ya mfunu yina muntu ya nkaka ke vandaka ve ti yo. Bampangi ya minunu kele ti mayele mpi bo me zaba mambu mingi sambu bo me zinga bamvula mingi. Baleke kele ti ngolo mpi kikesa. Kana baleke mpi bampangi ya minunu ke sala na bumosi, bo ta kumisa Tata na beto ya zulu yina beto ke zolaka mpi bo ta sadisa bampangi yonso na dibundu.