1. Nĩ muoroto ũrĩkũ mũndũ angĩigĩra o ũrĩa arakũra?

O ŨRĨA mũndũ arakũra, no one ta atarahingia maũndũ maingĩ ũtungata-inĩ wa Jehova ta ũrĩa eekaga hau kabere. O na gũtuĩka mũndũ no aigue ta atarĩ na hinya mũingĩ ta ũrĩa aarĩ naguo tene, no ahũthĩre ũũgĩ na ũmenyeru ũrĩa arĩ naguo gũteithia aarĩ na ariũ a Ithe witũ ethĩ nĩguo mahũthĩke na njĩra nene ithondeka-inĩ rĩa Jehova na mehokerũo mawĩra makĩria. Mũthuri ũmwe wa kĩũngano ũtungatĩte mĩaka mĩingĩ aaugire ũũ: “Hĩndĩ ĩrĩa ndambĩrĩirie kũremererũo nĩ wĩra nĩ ũndũ wa ũkũrũ, nĩ ndaakenire tondũ kwarĩ na ariũ a Ithe witũ ethĩ mangĩehokeirũo mawĩra marĩa ndaarutaga.”

2. Tũkwarĩrĩria ũndũ ũrĩkũ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?

² Gĩcunjĩ kĩrĩa kĩhĩtũku nĩ kĩarĩrĩirie ũrĩa andũ ethĩ magunĩkaga rĩrĩa magĩa na ũrata wa hakuhĩ na andũ arĩa akũrũ. Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, nĩ tũkwarĩrĩria ũrĩa ngumo ta wĩnyihia, kwaga kwĩĩkĩrĩra, gũkorũo na ngatho, na ũtaana ingĩteithia andũ arĩa akũrũ kũrutithania wĩra hamwe na andũ arĩa ethĩ, ũndũ ũrĩa ũkoragwo ũrĩ kĩrathimo kĩnene harĩ kĩũngano gĩothe.

3. Kũringana na Afilipi 2:3, 4, wĩnyihia nĩ kĩĩ? Wĩnyihia ũngĩteithia Mũkristiano na njĩra ĩrĩkũ?

³ Nĩguo andũ akũrũ mahote gũteithia andũ ethĩ, nĩ magĩrĩirũo gũkorũo na wĩnyihia. Mũndũ mwĩnyihia onaga andũ arĩa angĩ marĩ a bata kũmũkĩra. (Thoma Afilipi 2:3, 4.) Andũ akũrũ arĩa monanagia ngumo ya wĩnyihia nĩ mamenyaga atĩ nĩ kũrĩ njĩra nyingĩ cia Kĩĩmandĩko iria mũndũ angĩhũthĩra kũhingia  ũtungata mũna. Nĩ ũndũ ũcio, matiĩrĩgagĩrĩra andũ othe meke maũndũ ta ũrĩa o meekaga na hau kabere. (Koh. 7:10) O na gũtuĩka no makorũo na ũmenyeru mũingĩ ũrĩa mangĩhũthĩra kũmenyeria andũ arĩa ethĩ, nĩ mataũkagĩrũo atĩ ‘thĩ ĩno ĩrathiĩ ĩkĩgarũrũkaga,’ na atĩ no mabatare kwĩruta njĩra njerũ cia gwĩka maũndũ.—1 Kor. 7:31.

4. Arori a mũthiũrũrũko monanagia atĩa mwerekera ta ũrĩa warĩ na Alawii?

⁴ Andũ akũrũ arĩa monanagia wĩnyihia nĩ mamenyaga atĩ o ũrĩa marakũra, matingĩhota gwĩka maũndũ maingĩ ta ũrĩa meekaga hau kabere. Kwa ngerekano, ta wĩcirie ũhoro wa arori a mũthiũrũrũko. Rĩrĩa makinyia mĩaka 70, nĩ macenjagĩrio wĩra makaheo wĩra ũngĩ. Ũndũ ũcio no ũkorũo ũtarĩ mũhũthũ harĩ o. Nĩ maakenagĩra mweke wa gũtungata aarĩ na ariũ a Ithe witũ. Nĩ wĩra meendete, na nĩ maiguaga makĩenda gũthiĩ na mbere kũũruta. Ĩndĩ nĩ mataũkagĩrũo atĩ no ũkorũo ũrĩ ũndũ mwega makĩria andũ ethĩ mangĩũruta. Na njĩra ĩyo, monanagia mwerekera ta wa Alawii thĩinĩ wa Isiraeli ya tene, arĩa maatigaga gũtungata hema-inĩ ya gũtũnganwo makinyia mĩaka 50. Alawii acio akũrũ nĩ maakoragwo na gĩkeno gũtekũmakania nĩ ũtungata ũrĩkũ maahingagia. Nĩ meerutanagĩria kũhũthĩra mĩeke ĩrĩa yothe mangĩonire gũteithia Alawii arĩa maarĩ ethĩ. (Ndar. 8:25, 26) O na gũtuĩka arĩa maatungataga marĩ arori a mũthiũrũrũko tene rĩu matitungatagĩra ciũngano nyingĩ, nĩ makoragwo marĩ kĩrathimo kĩnene harĩ kĩũngano kĩrĩa maratungata.

5. Weruta atĩa kuumana na kĩonereria kĩa Dan na Katie?

 ⁵ Ta wĩcirie ũhoro wa Dan, ũrĩa watungatire arĩ mũrori wa mũthiũrũrũko kwa ihinda rĩa mĩaka 23. Rĩrĩa Dan aakinyirie mĩaka 70, we na mũtumia wake Katie maaheirũo wĩra wa gũtuĩka mapainia a mwanya. Hihi nĩ marakenera ũtungata ũcio mwerũ? Dan aaugaga atĩ rĩu akoragwo na maũndũ maingĩ ma gwĩka gũkĩra hĩndĩ ĩngĩ o yothe. Nĩ ahingagia mawĩra marĩa aheetwo thĩinĩ wa kĩũngano, agateithia ariũ a Ithe witũ kwagĩrĩra gũtuĩka ndungata cia kĩũngano, na akamenyeria andũ nĩguo mahote kũhunjia kũndũ kwa mũingĩ o hamwe na njera. Inyuĩ andũ akũrũ, gũtekũmakania kana mũrĩ ũtungata-inĩ wa mahinda mothe, no mũteithie aarĩ na ariũ a Ithe witũ na njĩra nene. No mwĩke ũguo na njĩra ya gũkenera ũtungata ũrĩa mũrĩ naguo ihinda-inĩ rĩrĩ, kwĩigĩra mĩoroto mĩerũ, na gwĩkĩrĩra mũno maũndũ marĩa mũrahota kũhingia handũ ha maũndũ marĩa mũtarahota kũhingia.

6. Heana ngerekano ĩronania bata wa kwaga kwĩĩkĩrĩra.

⁶ Mũndũ ũtarĩ mwĩĩkĩrĩri nĩ amenyaga maũndũ marĩa angĩhota kũhingia na marĩa atangĩhota. (Thim. 11:2, kohoro ka magũrũ-inĩ.) Ngumo ĩyo nĩ ĩmũteithagia kũiganĩra na maũndũ marĩa angĩhota kũhingia. Gwĩka ũguo nĩ kũmũteithagia gũtũũria gĩkeno na gũkorũo na maumĩrĩra mega. No tũgerekanie mũndũ ũtareĩkĩrĩra na mũndũ ũratwarithia ngaari mwambato-inĩ. Ndereba ũcio no abatare gũcenjia ngia ekĩre ninanini nĩguo ahote kũrĩkia mwambato ũcio. Eka ũguo, ngaari nĩ ĩgũthiĩ kahora makĩria no ndĩgũtiga gũthiĩ. Ũndũ ũmwe na ũcio, mũndũ ũtareĩkĩrĩra nĩ amenyaga ihinda rĩakinya rĩa gwĩka mogarũrũku maũndũ-inĩ marĩa angĩhota kũhingia nĩguo ahote gũthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova na akorũo na maumĩrĩra mega.—Afil. 4:5.

7. Barizilai oonanirie atĩa atĩ ndaarĩ mwĩĩkĩrĩri?

⁷ Ta wĩcirie ũhoro wa Barizilai ũrĩa warĩ na mĩaka 80 rĩrĩa Mũthamaki Daudi aamwĩrire mathiĩ nake agatuĩke ũmwe wa ataarani ake. No Barizilai tondũ ndaarĩ mwĩĩkĩrĩri ndetĩkĩrire gũthiĩ na mũthamaki. Nĩ ũndũ wa kũmenya atĩ kũrĩ maũndũ atangĩahotire gwĩka tondũ aarĩ mũkũrũ, Barizilai aahoire Kimuhamu ũrĩa warĩ mwĩthĩ athiĩ handũ-inĩ hake. (2 Sam. 19:35-37) O ta Barizilai, andũ arĩa akũrũ nĩ makenaga kũhe andũ arĩa ethĩ mĩeke ya ũtungata.

8. Mũthamaki Daudi oonanirie atĩa atĩ ndeeĩkagĩrĩra ũhoro-inĩ wĩgiĩ mwako wa hekarũ?

⁸ Mũthamaki Daudi o nake nĩ aaigire kĩonereria kĩega gĩa kwaga kwĩĩkĩrĩra. Nĩ eerutĩire na ngoro yake yothe gwaka nyũmba ya Jehova. No rĩrĩa Jehova aamwĩrire atĩ wĩra ũcio ũngĩarutirũo nĩ Suleimani ũrĩa warĩ mwĩthĩ, Daudi nĩ eetĩkĩrire itua rĩa Jehova na akĩnyita mwako ũcio mbaru na ngoro yake yothe. (1 Maũ. 17:4; 22:5) Daudi ndeyonire ta arĩ we ũngĩahotire gwaka hekarũ wega gũkĩra Suleimani, ũrĩa warĩ ‘mũnini na ndaarĩ na ũmenyeru.’ (1 Maũ. 29:1) Daudi nĩ aamenyaga atĩ hekarũ ĩyo ĩngĩakirũo nĩ ũndũ wa irathimo cia Jehova, no ti tondũ wa ũkũrũ kana ũmenyeru wa arĩa maatongoragia wĩra ũcio. O ta Daudi, andũ arĩa akũrũ ũmũthĩ no mathiaga na mbere gũtungatĩra Jehova o na mĩeke yao ya ũtungata yacenjia. Na nĩ mamenyaga atĩ Jehova nĩ arĩrathimaga andũ ethĩ arĩa marutaga mawĩra marĩa maarutaga hau kabere.

9. Mũthuri ũmwe wa Kamĩtĩ ya Wabici ya Rũhonge oonanirie atĩa atĩ ndaarĩ mwĩĩkĩrĩri?

⁹ Mahinda-inĩ maya tũrĩ na kĩonereria kĩa mũrũ wa Ithe witũ Shigeo, ũrĩa woonanirie ngumo ya kwaga kwĩĩkĩrĩra. Mwaka wa 1976, arĩ na mĩaka 30, nĩ aamũrirũo gũtungata Kamĩtĩ-inĩ ya Wabici ya Rũhonge. Mwaka-inĩ wa 2004, nĩ aamũrirũo gũtuĩka mũtabarĩri wa Kamĩtĩ  ya Wabici ya Rũhonge. Thutha-inĩ nĩ oonire atĩ hinya wake wa mwĩrĩ nĩ wathiaga ũgĩthiraga, na ndaahotaga kũhingia wĩra wake ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire. Nĩ aahoire igũrũ rĩgiĩ ũndũ ũcio, na agĩĩcũrania ũguni ũrĩa ũngĩaumanire na kwĩhokera mũrũ wa Ithe witũ mwĩthĩ wĩra ũcio ithenya-inĩ rĩake. O na akorũo rĩu ndatungataga atĩ mũtabarĩri, Shigeo no athiaga na mbere kũnyitanĩra na athuri acio angĩ a Kamĩtĩ ya Wabici ya Rũhonge. Kĩonereria kĩa Barizilai, Mũthamaki Daudi, na Shigeo nĩ kĩonania atĩ mũndũ mwĩnyihia na ũteĩkagĩrĩra nĩ eciragia na agakenio nĩ maũndũ marĩa andũ ethĩ moĩ handũ ha o gwĩciria maũndũ marĩa matoĩ. Ndamonaga marĩ ũgwati harĩ wĩra wake, no amonaga marĩ arutithania wĩra hamwe nake.—Thim. 20:29.

10. Andũ akũrũ monaga andũ ethĩ na njĩra ĩrĩkũ kĩũngano-inĩ?

¹⁰ Andũ akũrũ monaga andũ ethĩ marĩ iheo kuuma kũrĩ Jehova, na nĩ macokagia ngatho nĩ maũndũ marĩa mahingagia. O ũrĩa andũ akũrũ marathiĩ morĩtwo nĩ hinya, nĩ macokagia ngatho kuona atĩ andũ ethĩ arĩa marĩ na hinya nĩ makoragwo mehaarĩirie kũruta wĩra ũrĩa mararutaga na gũtungatĩra kĩũngano.

11. Ruthu 4:13-16 yonanagia andũ akũrũ magunĩkaga atĩa rĩrĩa metĩkĩra ũteithio kuuma kũrĩ andũ ethĩ?

¹¹ Thĩinĩ wa Bibilia, tũrĩ na ngerekano njega ya Naomi ũrĩa warĩ mũkũrũ no nĩ oonanirie ngatho na agĩtĩkĩra ũteithio kuuma kũrĩ mũndũ mwĩthĩ. Kĩambĩrĩria-inĩ, Naomi eerĩte Ruthu ũrĩa warĩ mũtumia wa mũriũ wake acoke kũrĩ andũ ao. No Ruthu ndeetĩkĩrire gũtiga Naomi no aacokire nake Bethilehemu, ũndũ ũrĩa wakenirie Naomi mũno. Nĩ eetĩkĩrire ũteithio wa Ruthu. (Ruth 1:7, 8, 18) Ũndũ ũcio nĩ watũmire atumia acio erĩ magĩe na irathimo nyingĩ. (Thoma Ruthu 4:13-16.) Wĩnyihia no ũteithie andũ akũrũ kũrũmĩrĩra kĩonereria kĩa Naomi.

12. Mũtũmwo Paulo oonanirie ngatho atĩa?

 ¹² Mũtũmwo Paulo nĩ aacokagia ngatho nĩ ũndũ wa ũteithio ũrĩa aaheagwo. Kwa ngerekano, nĩ aacokeirie ngatho Akristiano a Filipi nĩ ũndũ wa iheo iria maamũtũmĩire. (Afil. 4:16) Nĩ oonanirie ngatho nĩ ũteithio ũrĩa Timotheo aamũheire. (Afil. 2:19-22) Na rĩrĩa Paulo aatwaragwo Roma arĩ muohwo, nĩ aacokeirie Ngai ngatho nĩ ũndũ wa andũ arĩa mookire kũmũmĩrĩria. (Atũm. 28:15) Paulo aarĩ mũndũ warĩ na hinya mũingĩ na nĩ aathiaga kũndũ kũraihu mũno kũhunjia na gwĩkĩra ciũngano hinya. O na kũrĩ ũguo, nĩ oonanagia wĩnyihia na agetĩkĩra ũteithio ũrĩa aaheagwo nĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ.

13. Andũ arĩa akũrũ mangĩonania ngatho atĩa harĩ andũ arĩa ethĩ?

¹³ Inyuĩ andũ akũrũ, no muonanie ngatho cianyu harĩ andũ ethĩ thĩinĩ wa kĩũngano na njĩra nyingĩ. Rĩrĩa andũ ethĩ merutĩra kũmũtwara handũ, gũthiĩ kũmũgũrĩra indo, kana kũmũhe ũteithio ũngĩ o wothe, ĩtĩkagĩrai ũteithio wao. Ririkanagai atĩ ũteithio wao nĩ njĩra ĩmwe ya kuonania atĩ Jehova nĩ amwendete. Gwĩtĩkĩra ũteithio wao no kũmũteithie kũgĩa na ũrata wa hakuhĩ hamwe nao. Hingo ciothe teithagiai andũ ethĩ gũkorũo marĩ arata a Jehova, na mũmeerage ũrĩa mũkenagio nĩ kuona andũ ethĩ makĩĩrutanĩria gũkinyĩra mĩeke ya ũtungata thĩinĩ wa kĩũngano. Ningĩ, hũthagĩrai mahinda na andũ ethĩ na mũmeerage maũndũ mega marĩa mwĩyoneire ũtũũro-inĩ. Mweka ũguo, nĩ ‘mũrĩonanagia atĩ mũrĩ na ngatho’ kũrĩ Jehova nĩ ũndũ wa andũ ethĩ arĩa etĩkĩrĩtie makorũo thĩinĩ wa kĩũngano.—Kol. 3:15; Joh. 6:44; 1 Thes. 5:18.

14. Mũthamaki Daudi oonanirie ũtaana na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁴ Mũthamaki Daudi nĩ oonanirie ngumo ĩngĩ ya bata mũno andũ akũrũ magĩrĩirũo kuonania, ngumo ya ũtaana. Nĩ aarutire mũhothi warĩ mũnene mũno kuuma harĩ indo ciake wa gũteithĩrĩria gwaka hekarũ. (1 Maũ. 22:11-16; 29:3, 4) Eekire maũndũ macio mothe o na akĩmenyaga atĩ mũthia-inĩ hekarũ ĩyo ĩngĩetanirio na mũrũ wake Suleimani. O na angĩkorũo tũtirĩ na hinya wa kĩĩmwĩrĩ wa gũteithĩrĩria mĩako-inĩ ya ithondeka, no tũthiĩ na mbere gũteithĩrĩria mĩako ĩyo na njĩra ya kũruta mĩhothi kũringana na ũhoti witũ. Ningĩ andũ ethĩ no magunĩke na ũmenyeru witũ ũrĩa tũgĩte naguo kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ.

15. Nĩ iheo irĩkũ cia bata mũtũmwo Paulo aaheire Timotheo?

¹⁵ Mũtũmwo Paulo aaigire kĩonereria kĩrĩkũ kĩega ũhoro-inĩ wĩgiĩ kuonania ũtaana? Nĩ aanyitire Timotheo ũgeni, o ũcio warĩ mũndũ mwĩthĩ anyitanĩre nake wĩra-inĩ wa kũhunjia na arĩ na ũtaana akĩmũruta njĩra ciake cia kũhunjia na kũrutana. (Atũm. 16:1-3) Paulo nĩ aamenyeririe Timotheo na agĩkorũo arĩ mũhunjia na mwarimũ wa ũhoro ũrĩa mwega. (1 Kor. 4:17) Thutha-inĩ, Timotheo nĩ aahũthĩrire maũndũ marĩa aarutirũo nĩ Paulo kũmenyeria andũ angĩ.

16. Nĩ kĩĩ gĩatũmire Shigeo amenyerie ariũ a Ithe witũ angĩ?

¹⁶ Andũ arĩa akũrũ matiĩtigagĩra atĩ nĩ mekuoneka ta matarĩ a bata rĩngĩ mamenyeria andũ ethĩ kũruta mawĩra marĩa mararutaga kĩũngano-inĩ. Kwa ngerekano, Shigeo ũrĩa ũkũgwetetwo na hau rũgongo, kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ nĩ aamenyeragia athuri ethĩ a Kamĩtĩ ya Wabici ya Rũhonge. Eekire ũguo nĩguo ateithĩrĩrie harĩ wĩra wa Ũthamaki bũrũri-inĩ ũrĩa atungataga. Kwoguo rĩrĩa aatigire gũkorũo arĩ mũtabarĩri, mũrũ wa Ithe witũ ũmwe ũrĩa aamenyeretie nĩ ooire ithenya rĩake arĩ mũtabarĩri. Shigeo akoretwo agĩtungata Kamĩtĩ-inĩ ya Wabici ya Rũhonge makĩria ma mĩaka 45 na no arathiĩ na mbere kũhũthĩra ũmenyeru  wake kũmenyeria andũ ethĩ. Ariũ a Ithe witũ arĩa matariĩ ta Shigeo makoragwo marĩ kĩrathimo kĩnene harĩ andũ a Ngai.

17. Kũringana na Luka 6:38, nĩ ũndũ ũrĩkũ andũ akũrũ mangĩka?

¹⁷ Inyuĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ akũrũ, mũrĩ ũira mũiganu atĩ ũtũũro ũrĩa mwega biũ nĩ mũndũ gũtungatĩra Jehova arĩ na wĩtĩkio na wĩkindĩru. Nĩ muonanagia atĩ kwĩruta ithimi cia Bibilia na gũcihũthĩra nĩ kũrĩ ũguni. Nĩ mũĩ ũrĩa maũndũ meekagwo na hau kabere, no nĩ muonaga bata wa gũcenjia kũringana na mahinda. Inyuĩ andũ akũrũ arĩa mũrabatithirio ica ikuhĩ, no mũteithie mũno andũ ethĩ mũngĩmataarĩria gĩkeno kĩrĩa mũgĩte nakĩo nĩ ũndũ wa kũmenya Jehova. Andũ ethĩ no makene mũngĩmataarĩria maũndũ marĩa mwĩyoneire na marĩa mwĩrutĩte. ‘Mũngĩĩmenyeragia kũheana’ na njĩra ya kũruta andũ arĩa angĩ kuumana na ũmenyeru ũrĩa mũgĩte naguo, Jehova nĩ arĩmũrathimaga na njĩra nene.—Thoma Luka 6:38.

18. Andũ akũrũ na andũ ethĩ mangĩteithania na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁸ O ũrĩa andũ akũrũ maragĩa ũrata na andũ ethĩ, nĩ mahotaga gũteithania. (Rom. 1:12) Othe marĩ na ũndũ mangĩteithania naguo. Andũ akũrũ marĩ na ũũgĩ na ũmenyeru ũrĩa magĩte naguo kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ. Nao andũ ethĩ marĩ na hinya na ũhoti. Rĩrĩa andũ akũrũ na ethĩ marutithania wĩra marĩ na ũrata, nĩ magoocithagia Ithe witũ wa igũrũ ũtwendete na magakorũo marĩ kĩrathimo harĩ kĩũngano.