1. Ena i dap sɛɛasī lo edoo sɔ̄ i e’ina aa ana a?

SƆ̄ I e’ina aa ana, bɔɔ dap i aa kɔ a naale eluna esu i daānu bu esiatam Jɛhova dookɛ̄ a wee lu esu i daānu doo sɔ̄ i bee le zege. A dap lu kaka kɔ ii ɛrɛna ekpo dookɛ̄ i wee doo, mɛ i dap su i suānu le pya kari i e’ɛrɛ yeābah nɛ pya zege lokwa ba dap dɔbiī nɛ bɔŋanaloo Jɛhova, sa su baɛ bah suā pya aā tam alu enɛ wa. Ziī nɛɛ esia tam doodoo nɛɛ kanɛɛ bu nyɔɔnyɔɔ sɔ̄ bee kɔ: “Sɔ̄ mm bee dapna si gbɛnɛ-edo tam dookɛ̄ m wee doo nyɔɔbee m e’ana, bu mɛ bee ɛɛ kɔ pya zege wuga nɛɛdam a nyim tura bee le lo esi pya lo tam.”

2. Ena i nɔ bu ekobee ue ama a?

² Bu ekobee ue i aa a, i bee nɔ kɛ̄ pya zege ɛrɛ biī aāloo eyii gbo pya nama nɛɛ doo. Bu lo ekobee ue ama, i gaa le nɔ kɛ̄ kumalookɛ̄, kuūnadɛɛ̄, doo yaa, le dɔɔ̄ nu bu yaaribah dap yerebah nɛ pya e’ana kɔ ba a dap yɔ pya zege siniatam doo, e lo ama enua leelee loo dɛ̄dɛɛ̄ bɔŋanaloo.

3. Dookɛ̄ a le bu Pya Filipai 2:​3, 4 doo, ena kumalookɛ̄ a, e a dap yerebah nɛ Nɛɛ Kraist doodoo wa?

³ Lo pya e’ana gbī eyerebah nɛ pya zege, alu ebɛɛ̄ kɔ ba a ɛrɛ kumalookɛ̄. Nɛɛ a kumalookɛ̄ wee ɛp kɔ pya dɔɔ̄na ee e ye nyɔɔ. (Buū Pya Filipai 2:​3, 4.) Pya e’ana a kumalookɛ̄ suā kɔ a ɛrɛ keekee sīdee Baibol yerekpotɛ̄ lo nɛɛ edap su siātam sa a kiinagesī leere. Nyɔɔwo, ba naale emadɛɛ̄ kɔ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ a doo nu dookɛ̄ alaba bee doo sɔ̄ akii adumɛ. (Eklis 7:10) Kere  pya nama nɛɛ ɛrɛ booboo nu etɔgɛ pya zege, ba ɛrɛ esuā kɔ “sī nyɔuwe ama gaa tɛɛ̄ aa,” e a dap lu ebɛɛ̄ kɔ ba a nɔ aā sīdee aa lu esu daānu anyaawo.​—⁠1 Kɔr 7:⁠31.

4. Bu mɛ sīdee na pya kuūdɛɛ̄loo sɛkiut tɔgɛ dua elap dogo pya Livai bee tɔgɛ a?

⁴ Pya nama nɛɛ a kumalookɛ̄ suā leere kɔ ba naale edabe na si pya tam ba wee si sɔ̄ ba bee le zege. Bu edoba, naa kɛɛrɛ nu akiiloo pya i nɛɛ kuūdɛɛ̄loo sɛkiut. Aba sɔ̄ ba elua 70 zua, a wee lu ekɔ ba a ɔbɛ tam kuūdɛɛ̄loo sɛkiut sa alu enɛ wa dɔɔ̄na tam. Lo ama dap wa agaloo. Nyɔɔbee yerebah nɛ pya wuga wee wa ɛɛrɛbu. Alu tam a bee wa nia kaāna, e a lege aa wa taɛ ekiisī bu lo esiatam. Mɛ ba dābeeloo kɔ elee kɔ pya zege a si lo tam. Nyɔɔwo ba tɔgɛ elap dogo a bee lo pya Livai bee tɔgɛ bu Izrɛl a dee kere, lo ba wee ɔbɛ wa esiatam bu tɔkpo sɔ̄ ba elua 50 zua. Ɛɛbu pya Livai e’ana ama bee ɛrɛ naa wee dɛɛa nyɔɔ dɔtam a wa le bah. Ba su pya dee a bee wa kpaānɛ daānu leere tɛ̄maloo edoo dɛ̄dɛɛ̄ nu ba dap lo eyerebah nɛ pya a le zege. (Buā 8:​25, 26) Nii’ee, kereadoo pya a wee si tam kuūdɛɛ̄loo sɛkiut naa sina tam nyɔɔbee ba elua 70 zua, ba kiisī lo eyerebah nɛ sa yere mɛm loo ɛrɛgeba bɔŋanaloo alu eyere wa ture.

5. Ena o nɔ aāloo edoba Dan le Katie a?

⁵ Naa ɛp edoba Dan a bee si tam kuūdɛɛ̄loo sɛkiut loo 23 zua. Sɔ̄ Dan  bee lu 70 zua, bee lu ekɔ ye wa Katie le ɛɛ a si tam sɛmdee bu keebee sīdee. Ba aabaloo wa aā kɛ̄tɔɔ̄ ama doodoo wa ni? Dan kɔ, nyaawo a ɛrɛe gbɛnɛ-edo nu edoo ee sɔ̄ akii adumɛ a! A si pya tam a ye le bah bu bɔŋanaloo, yerebah nɛ pya wuga nɛɛdam kɔ ba a nyim tura lo elu nɛɛ yerebahtam, sa kpɔā pya dɔɔ̄na kɔ ba a ɛrɛ epoo bu tam zue ue taɛkɛ̄ le tɔ kpɔgɔrɔ. Pya nama nɛɛ, bui ɛrɛ gbɛnɛ-edo nu bui dap doo lo eyerebah nɛ pya dɔɔ̄na, kere bui le bu esiatam mmɛɛ sɔ̄ ale buii le. Bu mɛ sīdee ni? Ɛrɛ pya aā nu seeasī, sere ekɛɛrɛ nyɔɔ nu o dap doo taā o sere ekɛɛrɛ nyɔɔ nu oo le edap doo sa o su kɛ̄ o muɛ doo.

6. Ena anua alu nu suānu le loo lo ekuūnadɛɛ̄ a? Naa baatɛ̄.

⁶ Nɛɛ a kuūnadɛɛ̄ wee suā kɛ̄ ye ekpo ina yira. (Kam  11:2 NWT) Kuūnadɛɛ̄ edoo kɔ a suā nu a dap doo le nu a naale edap doo. E lo ama edoo kɔ a ɛrɛ ɛɛbu sa kiisī lo esi ye tam leere. I dap su nɛɛ a kuūnadɛɛ̄ dooreloo nɛɛ a gaa ɔp fah kuma nyɔɔ egu. Lokwa nɛɛ a gaa ɔp fah a dap dɛɛ̄ lo egu, alu ebɛɛ̄ kɔ a lɛɛ ye gear loo sa teera kinakina. Bu kaka, a dap le aa teera lo fah kina kina, kerewo e’ina kɛ̄ a gaa kii. Bu aba lo sīdee, nɛɛ a kuūnadɛɛ̄ ɛrɛ esuā sɔ̄ alu ebɛɛ̄ kɔ a “lɛɛ ye gear loo” lokwa a dap kiisī lo esitam nɛ Jɛhova sa yerebah nɛ pya dɔɔ̄na.​—⁠Fil 4:⁠5.

7. Ena a bee tɔgɛ kɔ Bazilai lu nɛɛ a kuūnadɛɛ̄ a?

⁷ Naa kɛɛrɛ nu akiiloo edoba Bazilai, lo ebee lu 80 zua sɔ̄ Mɛnɛ Devid bee ye kue kɔ a le yɛɛ pya esitam tɔ mɛnɛ. Nyɔɔbee Bazilai bee kuūnadɛɛ̄ a, a naa bee yiga esi. Nyɔɔbee Bazilai bee suā kɔ e’anae a, a bee bara Mɛnɛ kɔ ziī zege nɛɛdam a kura Kimham a si lo tam. (2 Sam 19:​35-37) Doodoo Bazilai, bu pya e’ana ɛɛ lo elɛa tam bah nɛ pya zege.

8. Mɛnɛ Devid bee tɔgɛ kɔ a kuūnaedɛɛ̄ kiiloo wuwu tɔkaɛ doodoo wa?

⁸ Mɛnɛ Devid bee serenage le edoba akiiloo kuūnadɛɛ̄. A bee ye taɛ kaāna lo ewu ziī tɔ nɛ Jɛhova. Mɛ sɔ̄ Jɛhova bee ye kɔ nɛ kɔ ɛɛ ye nwiī Solomɔn na ewu lo tɔ a, Devid bee su baɛ bah suā biaɛfii Jɛhova sa bee yerekpotɛ̄ lo tam tɛ̄maloo dɛ̄dɛɛ̄ ye beenyiɛ. (1 Edoo 17:4; 22:⁠5) Devid naa bee kɛɛrɛ kɔ taɛ alɛe na edabe si lo tam leere a, nyɔɔbee Solomɔn “lege gbagbara sa sii ɛrɛ buā-bee.” (1 Edoo 29:⁠1) Devid bee suā leere kɔ ɛɛ leelee Jɛhova na edoo kɔ lo tam a kiisī leere a, e a naa dɛɛa nyɔɔ zua ale kɛ̄ pya a gaa zaāsī lo tam suā nu doo. Doodoo Devid, pya nama nɛɛ a le bu ilii dee aa kiinagesī lo esitam, kere sɔ̄ wa tam nyaa. E ba suā kɔ Jɛhova enɛ leelee pya zege a gaa si pya tam alaba wee si sɔ̄ akii adumɛ.

9. Bu mɛ sīdee na ziī nɛɛ a le yɛɛ Kɔmitii A Kuūdɛɛ̄loo Tɔ-naatam bee tɔgɛ kuūnadɛɛ̄ a?

⁹ Bu ilii dee ama, ziī wuga nɛɛdam a kura Shigeo bee tɔgɛnage kɔ a kuūnaedɛɛ̄. Bu zua 1976 sɔ̄ ebee lu 30 zua, a bee lu etubo ye baloo nua ziī nɛɛ a le yɛɛ Kɔmitii A Kuūdɛɛ̄loo Tɔ-naatam. E bu zua 2004 a bee lu nɛɛ a baɛbee Kɔmitii A Kuūdɛɛ̄loo Tɔ-naatam. Sɔ̄ sɔ̄ aa kiisī, a bee muɛ kɔ ye ekpo ekira kɛ̄ sa a naale edabe na si tam dookɛ̄ a wee doo. A bee yere kara sa ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ kɛ̄ edɔbiī doo lo a le ziī wuga nɛɛdam a lege zege lu nɛɛ a baɛbee  Kɔmitii A Kuūdɛɛ̄loo Tɔ-naatam. Kere Shigeo naa luna nɛɛ a wa baɛbee, a kiisī lo esitam doodoo ziī nɛɛ a wa le yɛɛ. Dookɛ̄ edoba Bazilai, Mɛnɛ Devid, le Shigeo tɔgɛ doo, nɛɛ a kumalookɛ̄ sa kuūnadɛɛ̄, naale esere ekɛɛrɛ nyɔɔ kɛ̄ pya zege sii suā gbɛnɛ-edo nu doo, taāwo esere ekɛɛrɛ nyɔɔ nu ba dap doo. Naale e’ɛp wa nua pya a gaa be nyɔɔ dɔ, mɛ e’ɛp wa nua pya ba aa gbaa siniatam.​—⁠Kam 20:⁠29.

10. Amunu elap dogo na pya nama nɛɛ ɛrɛ kiiloo pya zege a le bu bɔŋanaloo a?

¹⁰ Pya e’ana ɛp pya zege nua dɔɔ̄nu a aabah Jɛhova, e ba tɔgɛ nia loo pya nu ba doo. Kuma sɔ̄ ekpo pya nama nɛɛ aa dɔ kiikɛ̄ a, ba tɔgɛ elap dogo doo yaa kɔ pya zege a ɛrɛ mɛm kpɛ̄naloo esi pya tam a le bu bɔŋanaloo.

11. Mɛ sīdee na kpa Rut 4:​13-16 tɔgɛ leelee pya nama nɛɛ e’ɛrɛ sɔ̄ ba su baɛ bah suā yerebah pya zege wa nɛ a?

¹¹ Naomi lu ziī nɛɛ e’ana a bee tɔgɛ le edoba bu Baibol lo a bee tɔgɛ doo yaa tɛ̄maloo esu baɛ bah suā yerebah ziī nɛɛ a le zege bee ye nɛ. Tua sɔ̄, Naomi bee kɔ nɛ wa ye nwiīnɛɛdam a kura Rut lo ye dam ebee u kɔ a obia kii pii pya ye nɛɛ. Kerewo, sɔ̄ Rut bee kiigesī lo ekɔ nɛ Naomi kɔ enyɔɔnɛe ye kii Bɛtlihɛm, a bee ye aaloo kɔ a nyɔɔnɛe ye. (Rut 1:​7, 8, 18) Naa ɛp kɛ̄ a bee lee loo baɛ aba doo a! (Buū Rut 4:​13-16.) Kumalookɛ̄ ezū pya e’ana kɔ ba a nɔ edoba Noami.

12. Bu mɛ sīdee na Pɔɔl bee tɔgɛ doo yaa a?

¹² Nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee tɔgɛ nia loo kɛ̄ pya dɔɔ̄na bee ye yerebah nɛ doo. Bu edoba, a bee doo yaa Pya Nɛɛ Kraist a le Filipai, nyɔɔ pya nu ba bee  ye dɔɔ̄ nɛ. (Fil 4:16) A bee doonage yaa Timoti loo kɛ̄ a bee ye yerebah nɛ doo. (Fil 2:​19-22) E Pɔɔl bee doonage Bari yaa loo pya a bee lu wee yere ye mɛm loo sɔ̄ aa bee lu esu ye kuma kpɔgɔrɔ li Rom. (Doonu 28:15) Pɔɔl bee le nɛɛ a ɛrɛ mɛm, lo a wee kiā nyɔɔnyɔɔ dɛɛ̄ kiā lo ezue le yereue sa yere mɛm loo keekee bɔŋanaloo. Kerewo a naa bee eeloo nɛ nyɔɔ kɔ a naale esue yerebah a aabah pya ye wuga nɛɛdam le nɛɛwa.

13. Bu mɛ sīdee na pya e’ana edap tɔgɛ nia loo pya zege a?

¹³ Pya nama nɛɛ, bui dap tɔgɛ nia loo pya zege a le bu bui bɔŋanaloo bu keekee sīdee. Su baɛ bah wa suā sa wa doo yaa sɔ̄ ba gbī eyerebah a nɛ tɛ̄maloo e’ɔb a kuma kɛ̄ o gbī esi, yaɛ nu a nɛ ale sɔ̄ ba gbī edoo pya dɔɔ̄na nu alu o ebɛɛ̄. Nyɛŋiabu kɔ pya yerebah ba a yere nɛ lu nu a tɔgɛ wereloo Jɛhova a ɛrɛ loo. Dap a ɔbɛ loo kɛ̄ bui nyinia gbo e’agatɛ̄ doo. Wee tɔgɛ nia loo kɛ̄ pya o gbo a le zege aa nyim kiisī bu edɔɔ̄ doo, sa o doo kɔ ba a suā kɔ bu a ɛɛe kaāna loo kɛ̄ ba gaa nyim tura pya dɔtam bu bɔŋanaloo doo. Sa o kpɛ̄naloo esu sɔ̄ wa tɔma kpaɛ̄ sa kɔ pya nu o etɛ̄na bu bu dum wa nɛ. Lo o doo wo, o le yɛɛ “pya a doo yaa” Jɛhova loo pya zege a doo kɔ ba a le bu ye bɔŋanaloo.​—⁠Kɔl 3:15; Jɔn 6:44; 1 Tɛs 5:⁠18.

14. Bu mɛ sīdee na Mɛnɛ Devid bee tɔgɛ kɔ a lue nɛɛ a para dɔɔ̄ nu bu yaaribah a?

¹⁴ Aāloo edoba Mɛnɛ Devid, i muɛ dɔɔ̄na elap dogo a kuī lo pya e’ana dap tɔgɛ, lo a le lu nɛɛ a para dɔɔ̄ nu bu yaaribah. A bee dɔɔ̄ gbɛnɛkpo kpugi, le pya ye zɔ a kuī lo eyeākpotɛ̄ wuwu tɔkaɛ. (1 Edoo 22:​11-16; 29:​3, 4) A bee doo wo, kere a bee suā kɔ pya nɛɛ ekɔ Solomɔn na a bee wu lo tɔkaɛ a. Lo ii ɛrɛna ekpo esiātam wu pya i tɔ etɔɔ̄ taāŋabah dookɛ̄ i wee doo tua sɔ̄, i dap dɔɔ̄ kpugi lo eyeākpotɛ̄ kuma kɛ̄ i dap doo. E i dap yerebah nɛ pya zege kɔ ba a ɛrɛ biī aāloo pya nu i esuā bu pya zua akii adumɛ.

15. Pya amunu nu a kuī na nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee nɛ Timoti a?

¹⁵ Doo i naa ɛp edoba nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee sere kɛ̄ kiiloo dɔɔ̄ nu bu yaaribah. A bee kue Timoti kɔ a nyɔɔnɛe ye si tam zue ue aā ziī edo yii ziī, e Pɔɔl bee su ɛɛbu tɔŋɛ lo zege nɛɛ ama pya sīdee alɛ wee su zuema ue sa tɔŋɛ nu. (Doonu 16:​1-3) Kɛ̄ Pɔɔl bee kpɔā Timoti doo bee ye yerebah nɛ kɔ alu nɛɛ a para zue ue le tɔgɛnu. (1 Kɔr 4:17) E Timoti bee tɔgɛnage nu pya dɔɔ̄na dookɛ̄ Pɔɔl bee ye tɔgɛ doo.

16. Ena anua Shigeo bee kpɔā pya dɔɔ̄na a?

¹⁶ Pya nama nɛɛ a le bu ilii dee ama naa ɛrɛ edɔbu kɔ ba naale esunae wa siātam lo a le ba kpɔā pya zege kɔ ba a si pya tam ba wee si bu bɔŋanaloo sɔ̄ akii adumɛ. Bu edoba, sɔ̄ pio zua etɛ̄na, Shigeo i bee kɔ nu akiiloo tua sɔ̄ a bee kpɔā pya zege a le yɛɛ Kɔmitii A Kuūdɛɛ̄loo Tɔ-naatam. A bee doo wo lokwa a yerekpotɛ̄ tam Buɛ̄-mɛnɛ a gaa kiisī lo kɛ̄. Wo bee doo kɔ, sɔ̄ esaa ziī wuga nɛɛdam ebee lu ekpɔā leere bee lu etubobaloo kɔ a su ye dɔ doodoo nɛɛ a baɛbee. Shigeo esiatam doodoo nɛɛ a le yɛɛ Kɔmitii A Kuūdɛɛ̄loo Tɔ-naatam bu nu a eeloo 45 zua, e a  kiisī lo esu pya nu enɔā yeābah nɛ pya wuga nɛɛdam a le zege. Naa ɛp kɛ̄ pya wuga ale doodoo Shigeo lu leelee nɛ pya nɛɛ Bari doo a!

17. Dookɛ a le bu kpa Luk 6:38 doo, ena pya e’ana dap nɛ pya dɔɔ̄na a?

¹⁷ Bɔɔlo pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa e’ana tɔgɛ leere kɔ taāŋabah Jɛhova bu bɔ ture nyiɛ loo na sīdee tɔɔ̄dum a lee eera a. Tɛ̄maloo o edoba, o tɔgɛ kɔ biī le bu nɔ Baibol sa su pya nu o nɔ yere bu dogo. Aāloo pya nu o etɛ̄na bu, o suā pya kɛ̄ a wee lu edoo nu doo sɔ̄ akii adumɛ, mɛ nyaawo, o muɛ kɔ alu ebɛɛ̄ kɔ o kpɛ̄naloo enɔ pya aā kɛ̄ edoo nu doo. Bɔɔlo pya nama nɛɛ a liamaā aā dapnage yerebah nɛ pya dɔɔ̄na bu gbɛnɛ-edo sīdee. O dap wa kɔ nɛ kɛ̄ suāloo Jɛhova bu o dee ana edoora kɔ o ɛrɛ ɛɛbu doo. E nia pya zege edā pya nu o etɛ̄na bu bu dum le pya nu o enɔā aāloo. Lo o ‘nɔ edɔɔ̄ nu’ tɛ̄maloo ekpɔā pya dɔɔ̄na aāloo pya nu o enɔā bu dum, Jɛhova enɛ a leelee.​—⁠Buū Luk 6:⁠38.

18. Mɛ sīdee na pya nama nɛɛ le pya zege dap ɛrɛ biī aāloo ziī a?

¹⁸ Lo bɔɔlo pya nama nɛɛ yii gbo pya zege, bui gaa le yere mɛm loo ziī. (Rom 1:12) Ziī ziī aba ɛrɛ nu lo elua nɛɛ a naa ɛrɛ. Pya nama nɛɛ ɛrɛ suānu aāloo pya nu ba etɛ̄na bu. Pya zege ɛrɛ ekpo le mɛm. Sɔ̄ pya nama nɛɛ le pya zege gbaa siniatam bu bah le bah dookɛ̄ baɛ gbo wee doo, ba su ka nua loo i Tɛ a le li bunyɔɔ sa lu leelee nɛ dɛ̄dɛɛ̄ bɔŋanaloo.