1-2. Eeghe ogbaranhaạn kụ arọl igbo iyạl aruw-emhạ, ḅilhẹ eeghe asipuru kụ edị yira kooḅeghiọn?

OKIRIRIOM ophogh iyạl aruw-emhạ dị orọl iḍiodi phọ. Oniin atooghị ghan angọ iyạl arughunughun phọ aJuda; Kụ ophodiphọ atooghị ghan angọ ḍioph arughunughun phọ Izrạl. Ghalhamọ r’iduọn bidị u/tọl bọ eniin phọ amem mọ, bidị uughighighạn ni ibadị areten. Iyạl phọ aruw-emhạ phọ ugbagharạn oḍuạ esi aZihova oḅilhẹ oopụ we phọ odị. Iyạl phọ abidị uuḅereghị ikaanheẹn arumhụgh oḅilhẹ ozẹ we. Toroboiperolbọ, ogbaranhaạn dị aḍighan elhegh arọl li siphẹ igbo phọ abidị. Oniin arolonhaạn oḍighi ikarạph siphẹ oomo adọl aghuḍum mọ odị, kuolọ ophodiphọ akiton ni kụ osạr owilhenhaạn ikarạph phọ odị. Abuọ anhiạn kụ aruw-emhạ phọ abuẹn phọ?

² Asiḍien abidị Ahab uw-emhạ phọ Izrạl, ḅilhẹ r’aManasseh uw-emhạ phọ aJuda. Ogbaranhaạn phọ arọl bọ igbo awe phọ abuẹn phọ ketue ni itughemhị iyira ephigh iyaạr—ilọ okiton. (Iiḍighi 17:30; Rom. 3:23) Okiton p’eeghe, ḅilhẹ ika kụ idị yira kotue oḍeenhaan? Ewạ ni dị yira kolegheri loor esi dị yira rowạ ni mọ aZihova asạr ikarạph ayira uwilhenhaạn iyira. Orue omhiịn ophanyanhaạn asipuru phọ iphẹn phọ, pọ yira kooḅeghiọn sidọl aghuḍum iyạl aruw-emhạ phọ abuẹn phọ, kụ omiịn iyaạr dị yira kotuughạ esi areḍeenhaan phọ abidị. Ipẹ reten kụ yira ooḅeghiọn idị aZizọs atughemhị ilọ okiton.

3. Ahab aḍighi eeghe odọ uw-emhạ?

³ Ahab kụ omhunhenhiom oḍual uw-emhạ dị adạ ḍioph phọ arughunughun phọ Izrạl. Odị aphin Jezebel, onyanhị  uw-emhạ phọ aSidon. ASidon iḍighi eelhe dị emhoọgh eelạ agey epẹ esiinyọm mọ. Eeni apinien phọ isighẹ ni eelạ elhọgh siphẹ Izrạl. Kuolọ ighiọm kẹn ni ghisigh ephuẹ siya eelhe phọ r’aZihova. AJezebel aaḅereghị ghan Baal, ku aḅilhẹ akọm idị Ahab aphophe eten iiḅereghị phọ iphẹn phọ eḅaramaạm bọ ruutu iiḅereghị ipesi ḅilhẹ r’osighẹ ibạm anmụny ophinyonhọm ekiạ. Iphẹn phọ ikọm ooto r’osooromineen engọ oomo ariil phọ aZihova mem mọ abuọ aJezebel rotooghị bọ. Odị azẹ ni ibadị abidị. (1 Ki. 18:13) Ahab akạr kụ “alhoghorị siphẹ ariḍien phọ aZihova apu oomo abuphẹ orọl bọ kụ egbi oteẹny odị.” (1 Ki. 16:30) AZihova amhiịn ni aḅilhẹ alhegheri oomo ipẹ Ahab r’aJezebel roḍighi bọ. R’onmạ ighirigiir, aZihova arom ni oyil phọ Ilaija ophụr arurụ we phọ Odị mọ okiton kụ amem egbi oten. Kuolọ Ahab r’aJezebel u/meera unaghạn.

4. Eeghe ooruẹn kụ edị osophonhaan bọ Ahab, kụ odị amhegheron ika?

⁴ Ekureriom mọ, okparạm mọ aZihova asi ni eekunha. Odị arom ni Ilaija mọ odị aghị aghaạph idị kemitenhaan Ahab r’aJezebel. Kopiemhi ḍikoọl eghunotu phọ abidị. Ikpo onhụ phọ Ilaija itir ri agey Ahab. Dị eḍighi ni iikia, oye oboom ophoophe aloor phọ ophọn phọ “asooromhi ni loor odị.”—1 Ki. 21:19-29.

5-6. Eeghe kụ iḍeenhaan bọ mọ Ahab o/kạr okiton?

⁵ Obọ Ahab asooromhi ni loor odị mem mọ amuphẹ phọ, kuolọ ipẹ odị aḅilhẹ bọ azọ iḍeenhaan mọ odị o/kạr okiton. Odị o/kparaghạ oḍighi ipẹ odị katue bọ ogbuurogh iiḅereghị aBaal siphẹ eelhe phọ. Ḅilhẹ kẹn odị o/lhọgh ophophe iiseeny phọ aZihova. Ahab aḍeenhaan kẹn ni e”kiton esi inhọn ibadị areten.

⁶ Onyebel roten, Ahab amhạgh ogey Uw-emhạ phọ aJuda Jehoshaphat oḍighan odị oghị ee eghạm r’eelhe phọ aSyrians, kuolọ aJehoshaphat aromha nyodị mọ bidị ophụr oteẹny oyil phọ aZihova kụ bidị ogbi oghị eghạm mọ. Eḅẹl amem mọ, Ahab o/wạ oḍighi iduọn phọ, odị aḅẹm mọ: “Oniin oyil asugha ni dị yira kopuru ilọ aZihova, odị aMicaiah; kuolọ mị alọgh ni nyodị ḍien, idị eḍighi bọ odị imhị ru/mhiinhaạn ghan igey imiịn.” Toroboiperolbọ, bidị ughị ni oteẹny oyil phọ Micaiah. Okạr oghaạph, oye Enhaạn phọ amhiinhaạn ni ikarạph araraạr dị kemitenhaan Ahab! Kụ kparipẹ rokiton olhọm osạr owilhenhaạn aZihova, okarạph uw-emhạ phọ Ahab atọ mọ oroph oyil phọ olhọgh ikoli. (1 Ki. 22:7-9, 23, 27) Kụ ghalhamọ r’iduọn odị alhọgh bọ ni oyil phọ aZihova ikoli, odị o/rue osophoghom imiịn phọ omhunhughan. Epẹ eghạm mọ, kụ edị oghiigh Ahab.—1 Ki. 22:34-38.

7. Mem mọ Ahab amhugh bọ aZihova aghaạph eeghe ilọ odị?

⁷ Mem mọ Ahab amhugh bọ, aZihova agananami ni ipẹ odị amhiịn bọ nyodị. Mem mọ ogey uw-emhạ phọ Jehoshaphat arigheel bọ eghạm mọ, aZihova arom ni oyil phọ odị Jehu mọ aghị aḅaạm Jehoshaphat loor arighirị phọ odị aḍigh bọ r’Ahab. Oyil phọ aZihova aḅẹm mọ: “Nạ ragbi mọ eḍighi ni elhiom ologhonhaạn aḍighaạgh we ekarạph ezọ, ḅilhẹ orolạn r’awe dị olhọgh ḍien aZihova ḍughụm?” (2 Chron. 19:1, 2) Mọ Ahab akạr ri akiton, obọ oyil phọ aZihova mu/kaạph mọ odị aḍighi okarạph oye dị alhọgh ḍien aZihova. Dị eegholhaan ni, ghalhamọ r’iduọn Ahab aḍeenhaan bọ ni oọny okururu loor ikarạph phọ odị, odị o/kạr oḍeenhaan ogey okiton.

8. Eḍeenhaan phọ Ahab itughemhị iyira eeghe ilọ okiton?

⁸ Eḍeenhaan phọ Ahab itughemhị iyira eeghe? Ahab asooromhi ni loor odị mem mọ odị anhaghạn bọ ilọ ikarạph araraạr phọ Ilaija aghaạph bọ mọ kemitenhaan ḍikoọl eghunotu phọ odị. Ipẹ phọ iḍighi ni egey emhiighom. Kuolọ esighẹ rekị bịn iḍighinhom araraạr phọ odị eḍeenhaan mọ okiton phọ  odị o/ḍuạ k’ekpom. Esi iduọn phọ, ogey okiton, apelhom okururu oọny ekulha amem bịn. Esi iduọn phọ, ooḅeghiọn eḍeenhaan dị ketue ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh olhegheri iyaạr dị ogey okiton aru.

9. AManasseh aḍighi eeghe odọ uw-emhạ?

⁹ Iyạl okuron asiạ reten, bịn aManasseh aḍighi uw-emhạ aJuda. Kụ eeni odị alhoghorị ni apu Ahab! Igẹ iigbia phọ eḅẹm mọ: “Odị apioghọm ni iboom, kụ eghạgh olhoghi aZihova.” (2 Chron. 33:1-9) AManasseh asighẹ ni ekaanheẹn iyaạr, ḅilhẹ igbudu dị eeni reeseeny ghan orolạn esi dị u/ḅaạl alhọgh siphẹ otu iiḅereghị phọ aZihova! Odị amhaạr idike r’iiḍaạny, aghị ghan sipuru k’ariil imiịn r’oḅaanaạn aruwaloor. Kụ aḅilhẹ “azẹ iminighạn awe dị iyaạr u/piọm.” Odị azẹ ni ibadị awe dị tutụ “alhọgh ghan nmụny odị niạn,” ophighironhọm ekiạ ongọ ikaanheẹn arumhụgh.—2 Ki. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Ikạ kụ idị aZihova alhiọm Manasseh, kụ odị amhegheron ika?

¹⁰ Idiphọ Ahab, r’oḅom emhụ aManasseh agunhọm ni omhạn iphụr arurụ phọ aZihova angọ bọ dị eego esi ariil phọ odị. Eekunha phọ, “kụ aZihova aḍighi idị buọ itooghị awe eghạm mọ Asiria ozuom Juda eghạm. Bidị osiph Manasseh, okomoghị nyodị siḅạph, oghoroghiọm nyodị izime, kụ oghimọm nyodị Babilọn.” Kụ epẹ Babilọn phọ okasaghiọm bọ nyodị, kụ edị eeni aManasseh aatughiạn ilọ araraạr phọ odị aḍighi yogh bọ. Odị “asooromhi loor akiton aphogh Enhaạn aburudẹ phọ odị.” Kụ oḅarạm isiẹn. “Odị alhọm aZihova Enhaạn phọ odị osạr owilhenhaạn.” AManasseh aghị ghisigh “alhọm ghan Enhaạn esi iiḅereghị.” Okarạph oye phọ ophọn phọ ranmia. Kụ odị amhiigh omhiịn aZihova idiphọ “Enhaạn odị,” kụ aaḅereghị ghan angọ nyodị egbạ gbạ amem.—2 Chron. 33:10-13.

11. Odaphạn 2 Chronicles 33:15, 16, aManasseh aḍeenhaan ika mọ okiton phọ odị ogey ni?

¹¹ Esighẹ rekị bịn, aZihova anhaghạn iiḅereghị phọ aManasseh. Odị amhiịn mọ onmia phọ ḅilhẹ r’iiḅereghị phọ odị eḍuạ ni k’ekpom. AZihova alhọgh ni elhegh iphẹn phọ kụ aḅulhemhi Manasseh idiphọ uw-emhạ aJuda. AManasseh asighẹ ni eepoogh phọ epẹ phọ aḍeenhaan mọ odị akạr ri akiton. Odị aḍighi iyaạr phọ Ahab u/tue bọ uḍighi. Odị anme iḍighinhom araraạr phọ odị. Odị aghị ghisigh ee osiemhi eekunha ikarạph iiḅereghị, kụ alhọgh aphophe iiseeny phọ aZihova. (Bạl 2 Chronicles 33:15, 16.) Iphẹn phọ ikạr kụ emhoghi akpọ oḅio r’omheeraam, loor esi dị aManasseh esi ibadị asiạ aḍighi ni ekarạph eḍeenhaan angọ buọ eghunotu phọ odị, righirị odị, ḅilhẹ r’abunhọn. Kuolọ, siphẹ eekunha adọl aghuḍum mọ odị, aManasseh akparaghạ ni oolemhi ikarạph phọ odị. Kụ eeni aManasseh aḍighi ni egey eḍeenhaan angọ oọny phọ odị Josiah, aḍighi bọ ogey uw-emhạ.—2 Ki. 22:1, 2.

12. Eḍeenhaan phọ aManasseh itughemhị iyira eeghe ilọ okiton?

 ¹² Eḍeenhaan phọ aManasseh itughemhị iyira eeghe? Odị asooromhi loor odị, kụ aḍighi idị epelhom siphẹ. Odị aaḅereghị, kụ alhọm osạr owilhenhaạn. Kụ aḅilhẹ anme eḍighinhom iyaạr phọ odị. Odị akumuan ni iboom oolemhi ikarạph araraạr phọ odị adighiyogh bọ, kụ aghị ghisigh aaḅereghị aZihova kụ aḅilhẹ alhoghonhaạn ḍighaạgh bunhọn oḍighi iniin phọ kẹn. Eḍeenhaan phọ aManasseh engọ bulọ moḍighi igbogh ikarạph oḍuomolhoghi. Eḍeenhaan phọ odị emạ emiteom mọ aZihova Enhaạn phọ “anighẹ ḅilhẹ r’asạr ghan ikarạph k’awilhenhaạn.” (Ps. 86:5) AZihova k’asạr ri abilhenhaạn—buphẹ okạr bọ okiton.

13. Ngọ oghaạph omaaniọm dị aḍeenhaan iyaạr dị okiton aḅaramaạm.

¹³ AManasseh o/kururu esi ikarạph phọ odị bịn. Ipẹ phọ itughemhị iyira ephigh iyaạr ilọ ogey okitọn. Ooḅeghiọn oghaạph omaaniọm: Oḅẹm mọ nạ akị esi dị roḍighi ghan abrẹd. Kuolọ kparipẹ r’aalha anạ abrẹd, oḅilhẹ ghụn osighẹ eghelhe akenẹgh kụ ongọ nyinhạ. Nạ kameera ni asighẹ? Mị ugḅiom! Kụ eḍighi iyaạr dị bidị oḅenhị nyinhạ mọ rosighẹ ghan eghelhe akenẹgh kụ oḍighinhom abrẹd, ipẹ phọ bịn nyinhạ ke/nyu ni ogho eghelhe akenẹgh phọ! Eniin phọ eten phọ kẹn, aZihova rawạ dị oḍighinhom ikarạph kakạr akiton. Kụ eḍighi iyaạr dị odighinhom ikarạph phọ alhoghoma saị, pọ enighẹ agey. Loor esi dị ogey okiton aḅaramaạm ni olhoghoma asaị, kuolọ i/muneen siphẹ bịn. Eeghe kụ edị eḅilhẹ emhoghi oḍighi? Aḍidogh phọ aZizọs itughemhị ni iyira ibadị araraạr ilọ iphẹn phọ.

14. Siphẹ aḍidogh phọ aZizọs, ika kụ idị oọny uruur phọ aphụr aḍeenhaan mọ odị makiton?

¹⁴ AZizọs aghaạph ni ilọ aḍidogh dị etir rokpom awe, ilọ oọny uruur phọ, siphẹ Luk 15:11-32. Oọny phọ agbagharạn odẹ phọ odị, aakoroghian aḍuạ olhoghotu, kụ asuma aghị “eelhe dị ekẹl.” Kụ arọl dọl uruur r’adọl dị i/ḅaạl. Kuolọ mem mọ adọl phọ odị emheel bọ, odị agim ni iitughiạn. Odị aru ni amhiịn mọ adọl phọ aḍiphẹ odị arọl ghan bọ k’odẹ phọ odị kụ inhighẹ epu. AZizọs aḅẹm mọ, “mem dị odị maloghoma loor,” odị asopha oḅula oghị olhọm odẹ phọ odị osạr owilhenhaạn. Ekạr kụ enighẹ iduọn oọny uruur phọ alhoghoma bọ saị. Kuolọ emuneen siphẹ bịn ḍughụm? Eeye. Imhoghi dị odị kaḍighi iyaạr amiteom!

15. Ika kụ idị oọny uruur phọ aḍeenhaan mọ odị akạr ri akiton?

¹⁵ Oọny uruur phọ aḍighi ni aḍeenhaan mọ odị akạr ri akiton esi egbaany eḍighinhom iyaạr phọ odị. Odị asophạ oḅula k’odẹ phọ odị. Kụ odị r’oteẹny odẹ phọ odị, kụ aḅẹm mọ: “Mị maḍighi ni ikarạph ghisigh Enaạn r’aghisigh anạ. Mị u/kpeanaạn mun dị nạ kakol mọ oọny anạ.” (Luk 15:21) Ikpo onhụ oọny phọ iḍeenhaan ni mọ odị rawạ ni oolemhi asiya  phọ odị r’aZihova. Odị alhọgh ni elhegh mọ iḍighinhom araraạr phọ odị ikọm ni eephinha engọ odẹ phọ odị. Kụ odị akparaghạ oḍighi idị odị katue amoọgh kuuḅi aghisigh odẹ phọ odị, dị tutụ anyạ ni oḍighi oniin ophirineen odẹ phọ odị! (Luk 15:19) Ophọn phọ o/ḍighi ḍidogh dị edụgh onhaghạn bịn. Kuolọ ketue ni eloghonhaạn ḍighaạgh ikumor awe ookpomhoghan mem dị bidị rowạ ooḅeghiọn ophogh mughumọ onyọ umor obobọ umarani dị aḍighi igbogh ikarạph akạr ri akiton.

16. Uḍighi ika kụ ketue bọ ni ekparanhaạn ikumor awe phọ olhegheri mọ oye phọ akạr ri akiton?

¹⁶ Re/dughanhaan ghan ikumor awe phọ olhegheri mọ oye dị maḍighi igbogh ikarạph mọ akạr ri akiton. Eeghe kụ iḍighi? Ikumor awe phọ ko/tue obạl rokpom, esi iduọn phọ areeghe oye phọ kụ edị bidị kolegheriom mughumọ oye phọ amiịn ni mọ ipẹ onọ aḍighi bọ i/nighẹ. Eeni amem, ikarạph oye ketue ni ebụgh esi esi dị kekparanhaạn ikumor awe phọ omheeraam mọ odị makạr ri akiton.

17. (a) Eeghe eḍeenhaan kụ itughemhị iyira mọ oopho okururu ekulha amem bịn i/kasiạn oḍeenhaan ogey okiton? (b) Idiphọ oghaạph bọ siphẹ 2 Korịnt 7:11, eeghe kụ edị ewạ dị oye dị makạr akiton kaḍighi?

¹⁷ Ooḅeghiọn eḍeenhaan. Onyọ umor arọl dọl olheeghi emhạ esi ibadị asiạ. Kụ kparipẹ rowạ olhoghonhaạn aḍighaạgh, odị aghị ghisigh abooghinhaạn anhịr phọ odị, righirị odị, ḅilhẹ r’ikumor awe phọ. Epẹ eekuna phọ, ikarạph phọ iru ni eganana. Mem mọ ikumor awe phọ omhạgh bọ nyodị, odị o/pharanhaạn kụ eghịgh mudị odị aloghoma ni saị. Kuolọ iphẹn phọ bịn eḍeenhaan ni mọ odị makạr ri akiton ḍughụm? Ikumor awe phọ kopạm bọ raghaạph phọ odị kowạ ni omhiịn araraạr dị epel olhoghoma okururu bịn. Ophọn phọ koo/pho opiomạn dị odị u/seere olhoghi, kuolọ ekarạph eḍighinhom iyaạr dị odị marolhonhaạn esi ibadị asiạ. Kụ odị kụ o/ghị oḅenhị ikumor awe phọ; onhọn oye kụ ayegherọn. Esi iduọn phọ ikumor awe phọ kowạ ni omhiịn araraạr dị eḍeenhaan ogey okiton siphẹ iitughiạn phọ, olhoghoma phọ ḅilhẹ r’iḍighinom araraạr phọ odị. (Bạl 2 Korịnt 7:11.) Kesighẹ ni mem kụ ogbi olhegheri mọ okiton phọ odị ogey ni. Kụ eeni, otue ni oporogh oye phọ opọ phọ loor esi dị odị o”kạr oḍeenhaan ogey okiton.—1 Kọr. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Ikạ kụ edị oye dị mophorogh katue aḍeenhaan mọ odị makạr ri akiton, ḅilhẹ eeghe kụ ketue eḅuạ emite?

¹⁸ Oḍeenhaan mọ odị makạr ri akiton, oye dị mophorogh kamiịn mọ odị agbor ghan akị ituughạ ḅilhẹ adaphạn iromoghiom mọ ikumor awe phọ ongọ bọ nyodị ilọ omhoọgh egey edeọm ituughạ ḅilhẹ r’iiḅereghị. Kụ odị kalọgh ni inyaạm omhiịn mọ odị akel li raraạr phọ erorori bọ nyodị elhọgh dọl phọ aḍiphẹ phọ. Odị aḍighi ni ipẹ odị katue bọ oselhemi asiya phọ odị r’aZihova, odị k’akuphom ni owol mọ aZihova kasạr ri aḅilenaạn nyodị ḅilhẹ mọ ikumor awe phọ koḅilhẹ ni omạgh  nyodị oḅulhemi. Toroboiperolbọ, mem dị ikumor awe ookpomhoghan phọ ophạm raghaạph r’oye dị aḍighi ikarạph, ikumor awe phọ rolọgh ghan ni elhegh mọ asidọl egbaranhaạn ni, esi iduọn phọ bidị romiigha ghan ni loor kụ osoph ooruẹn dị akasiạn.

19. Ogey okiton eḅaramaạm eeghe? (Ezekiel 33:14-16)

¹⁹ Iduọn yira motuughạ bọ, ogey okiton apelhom olhoghoma asaị bịn. Kuolọ eḅaramaạm okiton dị aḍuạ k’ekpom dị kenyu oye phọ oḍighi iyaạr omiteom. Esi owilhẹ ekarạph eḍighinhom iyaạr phọ ayira kụ okiton omhiigh oḍighi araraạr eten dị eḅeraạn aZihova. (Bạl Ezekiel 33:14-16.) Okpanạ ogbolhomaam dị oḍighinhom ikarạph phọ kamoọgh pọ oolemhi asiya phọ odị r’aZihova.

20-21. Ika kụ idị yira kotue ologhonhaạn ḍighaạgh oye dị aḍighi igbogh ikarạph?

²⁰ AZizọs aghaạph ni aghol ekpanhạ iyaạr siphẹ arukumuan phọ odị esi oḅẹm mọ: “Mị uru . . . okirion abuḍighinom ikarạph phọ.” (Luk 5:32) Epẹ kụ eḍighi aani eephuạ ayira. Ewạ mọ oḍighi eeghe, mem dị yira olhegheri mọ oyaghirị ayira maḍighi igbogh ikarạph?

²¹ Ke/nighenhaạn oyaghirị phọ ayira eḍighi maạr dị yira oghiọm ghisigh ookpereghi ikarạph phọ odị. Ikuph phọ ipẹ phọ re/moọgh ghan ekol, loor esi dị aZihova ramiịn ni. (Prov. 5:21, 22; 28:13) Eten ghụn dị nạ katue aloghonhaạn oyaghirị phọ anạ ḍighaạgh pọ ootughianhạm odị oghị oghaạph oḅenhị ikumor awe phọ pidị odị amhoọgh olhoghonhaạn aḍighaạgh. Eḍighi maạr dị odị u/meera ukị, pọ nạ kụ kakị aḅenhị ikumor awe phọ. Iphẹn phọ keḍeenhaan mọ nạ akạr ri rawạ olhoghonhaạn odị ḍighaạgh. Asiya phọ odị r’aZihova kụ imhoọgh maạr oḍighinhom!

22. Yira kooḅeghiọn eeghe emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn?

²² Kụ kokaạph ika eḍighi maạr dị oḍighinhom ikarạph phọ marolhonhaạn dọl ikarạph phọ odị esi ibadị asiạ kụ ikumor awe phọ osopha ophorogh odị? Iphẹn phọ reḍeenhaan ghan mọ u/nmạ nyodị ighirigiir ḍughụm? Siẹn emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn, yira kokiririom opogh ipẹ aZihova raliọm ghan bọ buḍighinhom ikarạph r’onmạ ighirigiir ḅilhẹ r’ipẹ yira kotue bọ otuughaạny aani nyodị.