1-2. ˗Gblüdë Akabö waa Manase ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ ˈpö ˗tɔ ˗mën? ˈYö dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa ˗dho ˗an ˗yɔ bɔ?

˗GBLÜDË ˗nu ꞊plɛ ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗an ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü. ˗A mɛn do ˗yö ˗gblüdëdhɛ ˗kë Izraɛdhö ˈˈkwɛnŋ ˗gɔ ˗kɔŋ do ˗ta, ˈö˗ mɛn do ˗de ˈpö ˈö ˗gblüdëdhɛ ˗kë ˈˈkwɛnŋ ˗gɔ ꞊plɛ ˈwo ˗an ˗dhɛ Zuda ˈˈsɛ bhë ˗an ˗ta. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗wo ˈti ˗gblüdëdhɛ kë ˈˈtʋ̈ŋ do ˈgü, ˗an këwɔn ꞊vadhɛ ˗bhɔ ˈkwëë˗. ˗Kɔ ˈwo˗ ˗bha ꞊plɛ ˗wo ˗gban Zoova ˗gɔ ˈö ˈwo˗ ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗blü ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha. ˈGo mü, ˗wo ꞊sua ˗zlan ˗gba ˈwo mɛn zë. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ ˗kun mü. ˗A mɛn do ˗to ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha ˈö dho ˈö ga ˗a ˈka, ˈö˗ mɛn do ˗zë ˈö ˗kan ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha ˈö ˗Zlan ˗ya ˗bhawɔn to. De ˗nu ˗mü?

² ˗A mɛn do ˈnën ˗tɔ Akabö ˈö kun ˗gblüdë ˈka Izraɛdhö ˈˈkwɛnŋ ˗gɔ ˗kɔŋ do ˗ta. ˈYö ˈwo˗ mɛn do ˗dhɛ ˈpö Manase ˈö kun ˗gblüdë ˈka Zuda ˈˈkwɛnŋ ˗gɔ ꞊plɛ ˗ta. Mɛn ꞊plɛ ˈwo bhë ˗an ˈwɔn kë ˗kɔ ˗yö kwa ꞊klaŋ ˗kë ˈwɔn ꞊va ꞊dede ˈka ˈö ˗gban ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˗bha. (Këw. 17:30; Wlɔ. 3:23) ˈMën ˗tɔ ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü? ˈYö ˗wa ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa dua ˗mü ˈkwa˗ dɔ ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn yaa kë, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö Zoova kwa ˗bhawɔn ˈto. ˈKwa˗ pö dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo bhë ˈkwa ˗an ˗yɔ dɔ, kwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗gblüdë ˗nu ꞊plɛ ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bha ˗kwɛzlan ˈgü kö ˈkwa ˗gleŋ ˗nu ˈsü ˗a ˈgü. ˗Ya ˈgo mü, kwa ˗dho ˈpë Yesu ˗ya pö ˈö ˗gban ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˗bha ˗a ˗a yö ˈpö.

3. ˗Gblüdë suu ˗mɛɛn ˈö Akabö kun ˗a ˈka?

³ ˗Gblüdë ˗nu ˈwo ˗ya Izraɛdhö ˈˈkwɛnŋ ˗gɔ ˗kɔŋ do ˗gɔdhiʋ̈, Akabö ˗kun ˗a mɛn ˈˈsɔɔplɛ ˗bha ˗naan ˈka. ˗Yö Ʒezabɛdhö ˈö kun ˈˈsɛgɔ ꞊bhɔɔsü ˈö ˈˈdhʋ̈ŋ ˗ʒian ˈka ˈwo˗ ˗dhɛ Sidɔn bhë ˗a ˗bha ˗gblüdë ˈdhu ˈka, ˗a ˗sü dhe ˈka. ˗An ˗bha ˈkosüsü ˗ya ˗kë ˈö Izraɛdhö ˈˈsɛ ˗yö ˗kë ꞊bhɔɔsü. ˈˈKɛɛ ˗yö ˗mlɛɛn ˈö Zoova waa ˈˈsɛgɔ ˈö bhë ˗an ꞊zinŋgü ˗a ˗shiʋ̈. Ʒezabɛdhö ˗yö ˗kun Baadhö  ˗dhɔkëmɛn ˈka. ˗Yö Akabö ˗blü kö ˗yö nu ˗zlan ˗dhɔkë ˗kɔ yaa ˈö ˗kë ˈˈɲangüyaa waa ˈnën ˈˈpuu ˗nu ˈsaabhosü ˈka bhë ˗a ˈka wo ˗bha ˈˈsɛ ˈgü. Kö Ʒezabɛdhö ˗yö ˗gblüdhe ˈka, Zoova ˗wodhiʋ̈lomɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗kun ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˗ya mɛn ꞊vadhɛ ˗zë. (1 Rois 18:13) Akabö ˗de ˈpö «˗a këwɔn ˗kun yaa ˈgbɛ Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn ˈˈpɛpɛ ˈwo ˗gblüdëdhɛ ˗kë ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗an ˗ta.» (1 Rois 16:30) ˈYii kë ꞊dhɛ pë ˈö Akabö waa Ʒezabɛdhö ˈwo kun ˗a kë ˗ni ˈgü bhë, Zoova ˈˈɲan ˈyii yö. ˗Ya ˗yö ˈkpakpadhö. ˈˈKɛɛ Zoova ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗an ˗wëë ˗yö ö ˗kë, ˈyö ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Edhi bɔ ˗an ˈˈpiʋ̈ kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗wo ˈgo wo ꞊sɔnŋ yaa ˈgü kö ˈya ˈdho ˗an ˈgüshiʋ̈. ˈˈKɛɛ Akabö waa Ʒezabɛdhö ˈwii ˈˈwɩ˗ ˗bha kö ˗wo wo ˈˈtʋ ˈto.

4. ˗Mën ˈö Zoova ˗ya pö ö ˗dho ˗a kë Akabö ˈka? ˈYö Akabö ˗ya ˗kë mü ꞊dhɛ?

⁴ Zoova ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈö˗ nu ˗an ˗dhɛ ˗yö ˗wo. ˈYö ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Edhi bɔ kö pë ˈö ˗dho ˗a kë Akabö waa Ʒezabɛdhö ˗an ˈka, ˗ya pö ˗an ˗dhɛ. ˗Ya ˗pö ö ˗dho ˗an ˗bha ˈkɔɔmɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ zë. ˗Nɔɔn ˈö Edhi ˗ya dɔ bhë, ˗yö ˗pa Akabö zuʋ̈ˈˈ ˈka ꞊dedewo. ˈYö mɛn ˈö ˗kë zuʋ̈yaamɛn ˈka ˗be bhë, ˈö to mü «ˈö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ.»​—1 Rois 21:19-29.

5-6. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ Akabö ˈyii go ꞊dedewo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü?

⁵ ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈdhɛ ˗nɔɔn bhë ˗a man ˗yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ, ˈwɔn ˗nu ˈö ˗an ˗kë ꞊taabha ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈyii ˈgo ꞊dedewo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü. ˈYii ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö ˈö Baadhö ˗dhɔkësü bho ö ˗bha ˈˈsɛ ˈgü. ˈYii ˈˈsɛgümɛn ˗nu ꞊faan ˈmën Zoova ˗dhɔkësü ˗bha ˈpö. ˈWɔn ˈbha ˗nu ˈö ˗an ˗kë ˈzü ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈyii ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ꞊dedewo.

⁶ Yi do ˈka, ˗yö Zuda ˗gblüdë ˗tiaandhö ˈwo˗ ˗dhɛ Zozafa bhë ˗a ˗dhɛ kö waa˗ ˗nu ˈwo ˈdho ˈko zë Sidhimɛn ˗nu ˈka. ˈYö Zozafa ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ˗yö Zoova ˗wodhiʋ̈lomɛn ˗nu dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ꞊köŋ ˗blɛɛsü. ˗A zübhodhɛ ˈgü Akabö ˈyi ˈˈwɩ ˗a ˗bha, ˈyö˗ pö: «˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn do ˈbha ˗yö yö ö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö Zoova dhɛɛˈˈ ˈkpɔ kwa ˗bha ˈka, ˈˈkɛɛ ˗a ˗san ˗yö n ˗kë ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈyii ˈwɔn ˗së pö n ˗bha do toŋtoŋdhö. Pë ˈˈpɛpɛ ˈö˗ pö n ˗bha ˗yö ˈya˗.» ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗wo ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Mikaya dhɛɛˈˈ ˗kpɔ. Pë ꞊dede ˈö Akabö ˗ya pö bhë, ˈyö ˈö˗ ˗kë. ˗Nɔɔn ˈö ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn ˈö bhë ˈö˗ pö ˈyaa kun ˗së ˗a ˗bha ˈka. Akabö ˗yö ö ꞊ta ˗yö ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ ˗sü ˗bha ˈö Mikaya kun ˈö˗ ˗da ˗kasho ˈgü. (1 Rois 22:7-9, 23, 27) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn bhë ˗a ˗da ˗kasho ˈgü, ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ya kë kö pë ˈö Mikaya ˗ya pö, ˗yö ö bo kë ˗sü ˈka. ˈDhɛ dho ˗gblü ˈö bhë ˗a ˗bha, ˈyö ˈwo˗ zë.​—1 Rois 22:34-38.

7. ˗Dhɛ ˈö Akabö ˗yö ga, ˗mën ˈö Zoova ˗ya pö ˗a ˗bha?

⁷ ˈDhɛ Akabö ˗yö ga, Zoova ˗yö ˈwɔn ˈö kun ö ˗zopiʋ̈ ˗a ˗bha ˗a ˗blɛɛ. ˗Dhɛ ˈö ˗gblüdë Zozafa ˗yö dha ˈö ˗lo ö ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü, Zoova ˗yö ö ˗wodhiʋ̈lomɛn Ʒehu ˗bɔ ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗kɔ ˈö˗ ˗da Akabö ˗dhɛ bhë ˗yö ˈti˗ kë ˗së. Ʒehu ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: «ˈWɔnyaakëmɛn ˈnën ü dua ˈdhö ˗mü kö ˈü˗ ˗takun ˗ee? Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗san ˗yö ˗an ˗kë ˈnën ˗an ˗dhɔ dho ü ˗kë ˗ee?» (2 Chron. 19:1, 2) ˗Ya kë ꞊dhɛ Akabö ˗yö ˗go ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ꞊dedewo ˗be, ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn ˗dho ˗a ˗dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˈö Zoova ˗san ˗ya ˗kë ˗ee? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Akabö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa kë, ˗yö ˈti ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü.

8. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Akabö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗da kwa ˗bha ˈö ˗gban ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˗bha?

⁸ ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Akabö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗da kwa ˗bha? ˈDhɛ Edhi ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗dho nu ˗a ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗ta, ˗yö ˗to mü ˈö ö ˗de sü ˈˈtɩtɩ. ˗A kë ˈö˗ wo ˈˈdhʋ̈ bhë, ˗ya ˗kë ˗së. ˈˈKɛɛ ˈwɔn ˗nu ˈö ˗an ˗kë ꞊taabha, ˗wa ˗zɔn ꞊dhɛ ˗yö ˈti ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˈö zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˗a pö ˗sü dosɛnŋ ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn yaa kë. ˗Go ꞊sɔnŋ yaa  ˈgü ˗sü ꞊dede ˈwɔnzuan do ˈö ˗dho kwa ˗takun, ˗kwaa ˗ga.

9. ˗Gblüdë suu ˗mɛɛn ˈö Manase kun ˗a ˈka?

⁹ ꞊Taabha kö ˗kwɛ këŋ ꞊plɛ ˗ya ʒiö, Manase ˗kë Zuda ˈˈsɛ ˗bha ˗gblüdë ˈka. ˗Yö ˈwɔn yaa ˗kë ˈgbɛ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka Akabö ˗ta. Biblö ˗ya ˗pö: «ˈWɔn yaa ꞊va ꞊dede ˈwo ˗dho ˈmën Zoova ˈka, Manase ˗yö ˗an ˗kë.» (2 Chron. 33:1-9) ˗Yö ˈˈsaabhotapë ˗nu ˗yökë ꞊sua ˗zlan ˗nu ˗dhɛ. ˗A ˗de ꞊ʒiaan ˗yö pë ˈˈbin yaa ˗da Zoova ˗dhɔkëdhɛ ˈgü kö mɛn ˗nu ˗wo ˈˈɲangüyaadhɛ gba mü. ˗Yö ˗dho ˗dɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈö du ˗kë, ˈö go mü ˈzü ˈö «mɛn ˗nu ꞊ɲɔɔn ꞊wɛnŋ ˈgbɛ.» ˗A ˗bha mɛn ˗nu zë ˗sü ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a yaa ˈö kun mü ˈyö ˗tɔ ˗yö «ö ˗de ˗bha ˈnën ˈˈpuu ˗nu ˈˈsaa˗ ˗bho» ꞊sua ˗zlan ˗nu ˗dhɛ.​—2 Rois 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Zoova ˗yö Manase ˈˈklʋʋ ˗bho ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈYö Manase ˗ya ˗kë mü ꞊dhɛ?

¹⁰ ꞊Dhɛ Akabö ˈdhö, ˈdhɛ Zoova ˗yö bɔ ö ˈwodhiʋ̈lomɛn ˗nu ˗ta ˈö Manase ꞊kpɔɔ, ˗yö ˈti ö ˈˈtʋ ˈto ˗an ˗bha. ꞊Taabha «Zoova ˗ya ˗kë ˈö Asidhi ˗gblüdë ˗yö ö ˗bha ˈˈsɔdha ˗gɔmɛn ˗nu bɔ ˈwo Manase kun, ˈwo˗ ˗klu bhuʋ̈ʋ̈ˈˈ ˈka ˈwo dho ˗a ˈka Babidhɔnö.» Kö ˗yö ˗kasho ˈgü ˈdhɛ bhë ˗a ˈgü, ˈyö ˈö ö ˗zota ˗së ˈka ˈwɔn ˗nu ˈö ˗an ˗kë ˗an ˈgü. ˈYö «ˈö ˗ya ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩsü ˗bha ö ˈˈbhɛman ˗nu ˗bha ˗Zlan wëëdhö.» ˗Yö ˈwɔn ˈbha ˗kë ˈzü. «˗Ya ˗pö Zoova ˗dhɛ ˗yö ö ˗takun.» Manase ˗kun «bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˗kplawo [Zoova] ˗dhɛ». Gɔndë këwɔnyaasü ˈö bhë, ˗a ˈˈtakɔ ˗kun ˈgo ˗ni ˈgü ˈˈgblʋʋ ˈö Zoova yö ꞊dhɛ «ö ˗bha ˗Zlan» ˈdhö ˈö ˗bhɛɛ ˗a ˗dhɛ ˈˈtʋŋ ꞊gban ˈka.​—2 Chron. 33:10-13.

11. ˈKwa 2 Chroniques 33:15, 16 ˗wo pö, Manase ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˈya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü?

¹¹ Zoova ˗yö ˗dho ˈö Manase ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daa ˗kë. ˈWɔn ˗nu ˈö Manase kun bhɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˗an ˗wɔn ˈgü, ˗wa ˗kë ˈö Zoova ˗ya yö ꞊dhɛ ˗a wɔn kë ˗kɔ ˗ya ˈgo ˈˈgbʋʋ. Zoova ˗ya ˗bhawɔn ˗to ˈö go mü ˈö˗ ˗kë ˗gblüdë ˈka ˈzü. Manase ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü. Pë ˈö ˗gblüdë Akabö ˗kɔ ˈti ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha toŋtoŋdhö, ˈyö˗ ˗kë. ˗Yö ö ˈˈtakɔ ˗bho ˈˈgblʋʋ ˈö ˗gban ꞊sua ˗zlan ˗dhɔkësü ˗gɔ, ˈgö mü ˈö ˈˈsɛgümɛn ˗nu ꞊faanmën kö ˗wo Zoova ˗dhɔkë. (2 Chroniques 33:15, 16 ˗wo pö) ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ Manase ˗bhawɔn ˗kun ˈgüdɔgbɩɩsü waa ˗zoyödhe ˗bha, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈyaa kun ˈwɔnzuan ˗së ˈka ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu, ö ˗bha yökëmɛn ˗nu waa ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗bha ˈka. ˈˈKɛɛ ˗a ziidhɛ ˈgü ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö ö ˗de ˈpinŋ˗ ˈˈpiʋ̈ baaˈˈ ˈwɔn yaa ˗nu ˈö ˗an kë bhë, ˗an ˗wɔn ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗kë ˈwɔnzuan ˗së ˈka ö ˗bha ˈnën ˗bha ˈnën Ʒoziasö ˈö ˗kë ˗gblüdë ˈka ꞊taabha, ˗a ˗bha ˈka.​—2 Rois 22:1, 2.

12. ˗Mën ˈö Manase ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗zɔn kwa kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˗bha?

¹² ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Manase ˗bha ˈwɔnzuan ˗ya ˗da kwa ˗bha? ˗Yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˈö go mü ˈzü ˈö pë ˈbha ˗kë. ˗Yö ꞊bhɛɛ ˈö ˗bhawɔntodhɛ ˗dhɛ, ˈö ö ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. ˗Yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈwɔn yaa ˗nu ˈö ˗an ˗kë bhë ˈö ˗an baaˈˈ, ˈö ö ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ ˈö Zoova ˗dhɔkë, ˈö go  mü ˈzü ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha. Mɛn ˗nu ˈö ˗wa ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, Manase ˗bha ˈwɔnzuan ˗dho ˗an ˗takun. Kwa ˗yö ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ Zoova ˗Zlan ˈö bhë, «˗a ˈˈgblü ˗yö ˗së ˈö mɛn ˗nu ˗bhawɔn tö.» (Ps. 86:5) ˗Yö mɛn ˗nu ˈö ˗wa ˈgo wo ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ꞊dede ˗an ˗bhawɔn ˗to.

13. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗?

¹³ ˗Ya ˈˈkan ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa ˗kë ˗a ˗bha, Manase ˗yö pë ˈbha ˗kë ˈzü. ˗A pë ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗gleŋ ˗da kwa ˗bha ˈö ˗gban ˗go ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ˗bha. ˗Kwa kwa ˗zota kö ˈkwa dho ˗gato ˈdhɔ. ˈKwa˗ pö ˈˈdhoodɔmɛn ˗dhɛ ˗yö ˗gato do nu kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˗ya ö ꞊ta yö ˗gato ˗bha ˗ya kwa gba ˗tɔ ˗ɲaan ˈka, ꞊yaa˗ pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗tɔ ˗ɲaan ˈnën ˗tɔ pë ˗nu ˈwo˗ ˗da ˗gato ˈˈpiʋ̈ ˗a ꞊vadhɛ, kwa ˗dho ˈˈwɩ ˗a ˗bha ˗ee? ˗Abin toŋtoŋdhö. ˗Kɔ do bhë ˗a ˈka, Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈwɔnyaakëmɛn ˗yö ö bo ö ꞊sɔnŋ yaa ˈka. ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ꞊yaa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa kë, kö ˗ya ˗kë ˗së. Pë ˈö mɛn ˗kɔ bho ˈwɔn yaa kë ˗sü ˈgü ˗a do ˈnën bhë, ˈˈkɛɛ ˈyaa ˗mɔn. ˗Mën ˈbha ˈö˗ ˗wɔn ˗yö ˈto? ˈWɔnzuan do ˈö Yesu ˗ya ˗zɔn bhë ˗yö ˗dho ˗gleŋ ꞊va ˗da kwa ˗bha.

14. ˈNëngɔnnën ˈö ö ˗mɛn ˗nu to ˈö Yesu ˗ya ˗wɔn ˗blɛɛ bhë, ˗yö ˗go ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁴ ˈKwa Dhukö 15:11-32 ˗wo pö, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ Yesu mɛn ꞊faanmën ˗wo ˗pö ö ˗bha ˈˈgɔɔn ˈö ˗gban ˈnëngɔnnën ˈö go ö mɛn ˗nu ˗gɔ ˈkɔɔ ˗a ˗bha, ˗a ˈgü. Wlunnën ˈö bhë, ˗yö ˗gban ö dë ˗gɔ ˈö go ˈkɔɔ ˈö dho ˈˈta ˈgü «ˈˈsɛ ꞊gblɛɛn ˈbha ˈgü». ˗Dhɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ˗yö ˗ya ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗bha. ˈDhɛ ˗bha ˗tosɛta ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo, ˈyö ˗ya ö ˗zota ˗sü ˗bha ˈwɔn ˈö ˗da ˗a ꞊ʒiaan ˗ta bhë ˗a ˈgü. ˈYö˗ yö ꞊dhɛ ˈdhɛ kun ˈö dë ˗gɔ ˈkɔɔ ˈö ˗bha ˗tosɛta ˗yö ˗kun ˗së. Yesu ˗ya ˗pö ˈdhɛ ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö ˈnëngɔnnën bhë ö ˈɲaannu ‹ˈö ö ˗zota ˈˈfluudhö› ˈyo˗ pö ö ˗dho ꞊yɛɛ˗ kë ö dë ˗gɔ ˈkɔɔ kö ˗yö ö ˗bhawɔn ˈto. ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa ꞊va kë bhë, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ pë ˈö ˗dho ˗a kë ˗a ꞊gban ˈnën bhë ˗ee? ˗Abin. ˗A ˗bhawɔn ˗yö ö ˗bha ˗tosɛta ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha.

15. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö ˈnëngɔnnën ˈö Yesu ˗bha ˈˈgɔɔn ˈgü bhë ˈö˗ ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ ˈya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü?

¹⁵ ˈNëngɔnnën ˈö go ö mɛn ˗nu ˗gɔ ˈkɔɔ bhë ˗ya ˗zɔn ˈkpakpadhö ꞊dhɛ ˈya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü. ˗Yö ö ꞊yɛɛ˗ ˗kë ˈö nu ˈkɔɔ. ˗Dhɛ ˈö ˗kpan ö dë ˗bha ˗ya ˗pö ˗a ˗dhɛ: ‹ˈMa ˗da ˗Zlan ˈˈdhiʋ̈, ˈma ˗da i ˈˈdhiʋ̈, ˗a ˗dhɛ ˈyaa ˗bha kö i n ˗dhɛ i ˗bha ˈnën ˈzü.› (Dhu. 15:21) ˈWɔn ˈö˗ ˗blɛɛ ö zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka bhë, ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ kö waa Zoova wo ˗bha ˗mlɛɛn ˈö˗ ˗shiʋ̈ bhë ˈö˗ baaˈˈ. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ˈzü ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa kë ö dë ˈka. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö pë ˈˈpɛpɛ kë kö ö kë ö dë ˗dhɛ ˗së. ˈÖ˗ zuʋ̈ˈˈ ˈdhö ˈˈwɩ ˗sü ˈka ˗a ˗bha ꞊dedewo kö ö dë ˗yö ö sü ꞊dhɛ ö ˗bha yökëmɛn do ˈdhö. (Dhu. 15:19) ˈˈGɔɔn ˈö bhë ˗kwɛzlan ˈˈwɛɛ ˈyaa ˗mü. ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo˗ ˈgü, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo mɛn zii ˗nu  ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗takun kö ˗ya ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˈö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗kë ˗ya ˈgo ö ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗wa ˗dhɛ yö.

16. Mɛn ˈbha ˗ya ˈgo ö ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë mɛn zii ˗nu ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˈMën ˗kë?

¹⁶ Mɛn ˈbha ˈö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗kë, ˗ya ˈgo ö ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë mɛn zii ˗nu ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗. ˈMën ˗kë? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ mɛn zii ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ˗dhɛ yö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈. Pë do ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wa kë ˈyö ˗tɔ ˗a ˗mɛn ˈsuaanbhosü kö ˗ya kë ꞊dhɛ ˈwɔn yaa ˗nu ˈö kun ˗an kë ni ˈgü ˗be ˗ya ˗ya ˗an ˗san kë ˗sü ˗bha, ˈwo˗ ˈwɔn dɔ. ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka mɛn ˈö ˈwɔn yaa ˗kë ꞊yaa˗ ʒiö ꞊gɔɔ, mɛn zii ˗nu ˈö waa˗ ˗nu ˈwo˗ ˗wɔn ˗blɛɛ ˈyaa kë ˗an ˈgü ꞊dhɛ pë ˈö˗ ˗mɛn ˗ya ö bo ö ꞊sɔnŋ yaa ˈka ˗a ˈdhö.

17. (1) ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗a pö ˗sü dosɛnŋ ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn yaa kë bhë, ˈyaa ˈnën ˗tɔ ˈkwa ˈgo kwa ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü? (2) Mɛn ˈö ˗ya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü, ˗mën ˈö˗ dua ˈdhö ˗mü kö ˗ya kë ˈö ˗ya ˗sü ˈka 2 Kodhɛngtö 7:11 ˈgü?

¹⁷ ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn. Kwa ꞊dhegblü do ˈö ˈˈɲangüyaa ˗kë ˗kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈, ˗yö ö ꞊ta ˗yö ˗takundhe mɛɛnˈˈ ˗sü ˗bha ˈö ˈwɔn bhë ˗a ˗bin ö ˗bha dhebɔ, ö ˈˈtɔŋdë ˗nu waa mɛn zii ˗nu ˗gɔ. ꞊Taabha ˈyö mɛn zii ˗nu ˗wa ˈwɔn dɔ ˈwo˗ dhɛɛˈˈ kpɔ, ˈyö to mü ˈö ˗wɩ ˗a ˗bha ˈö˗ yö ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn yaa ꞊dede kë. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ˗ya ˈgo ö ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗ee? ˗Abin. Mɛn zii ˗nu ˈwo dho ˈwɔn bhë ˗a ˈˈɲan bhɔ ˈwaa ˈdho ˗dhɛ ˗ga dosɛnŋ pë ˈö ˗mɛn ˗ya pö bhë ˗a ˈˈpiʋ̈. Pë ˈö˗ ˗kë bhë ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ˈwɔn ˈö zë ˗a ˗gɔ, ˈˈkɛɛ ˈwɔn yaa ˈö ˗kë ˗gɛn ˗ɲaan ˈka ꞊va yö ˗mü. ˈÖ ˈgo mü yö ꞊dede ˈyaa ˈnën nu ˈö ö ˈˈdhi bho ˗a ˗ta, ˗a ˈkun ˈnën ˈwo wo. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö mɛn zii ˗nu dua ˗mü kö ˗wo ˗kpan ˗a ˗bha kö ˗ya ö ˗zota ˗kɔ, ö ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ waa ö ˈˈtakɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ. (2 Kodhɛngtö 7:11 ˗wo pö) ˗A ˗bhawɔn ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gblɛɛn ˗bha kö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya ö ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ bho ˈˈgblʋʋ ꞊dedewo, ˈya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü. Gagade ˈka ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wa ˗mɛn bho kwa kpö ˈgü ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈbha ˈˈpiʋ̈.​—1 Ko. 5:11-13; 6:9, 10.

18. ˈMɛn ˗waa bho kwa kpö ˈgü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈYö˗ ꞊trɔɔn dho ˗kë ˗mën ˈka?

¹⁸ ˈMɛn ˈwo˗ bho kwa kpö ˈgü ꞊yaa˗ pö ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya ˈgo ö ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ꞊dedewo ˗a dua ˗mü kö ˗yö nu ˗yakwëë ˗nu ˗ta zoodhö zoodhö, kö ˗yö ˈto mɛn zii ˗nu ˗bha ˗dhioo ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö bhɛɛˈˈ, ˗yö Biblö ˗wo pö ˈka bhë ˗a ˈˈpiʋ̈. Pë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wa ˗kɔ ˗da ˈwɔn yaa kë ˗sü ˈgü ˈzü ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈˈkan ˗an ˗bha. Kö ˗yö pë ˈˈpɛpɛ kë waa Zoova ˗an ˗bha ˗mlɛɛn ˈö˗ ˗shiʋ̈ bhë ˗ya baaˈˈ, ˗yö kë ˗a ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗dho ö ˗bhawɔn ˈto ö zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka, ˈö mɛn zii ˗nu ˗wa ˗takun ˈö ˗da ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˈzü. Mɛn ˈbha ˗ya ˈwɔn yaa kë, mɛn zii ˗nu ꞊waa˗ pö ˈwo ˗a ˗dhɛ yö ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˗ya ˈgo ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ꞊dedewo, ˗an dua ˗mü ˗wo ˗gban ˈwɔn yaa dosɛnŋ ˈö˗ ˗kë ˗a ˗ta. ˈˈKɛɛ ˗wa kë wo ˈsuaan˗ ˈka kö ˗wa ˗dho ˈwɔn ˗nu kë ˗bia ˗ta.

19. ˈMën ˗tɔ ˗go ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ꞊dede? (Ézéchiel 33:14-16)

 ¹⁹ ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa yö ˗a ˈka ˗a ˈdhö, ˗go ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˗sü ꞊dede ˈyaa ˈnën ˗tɔ mɛn ˗bha ˗a pö ˗sü dosɛnŋ ꞊dhɛ ˈwɔn ˈö˗ ˗kë ˗yö ˈya˗. ˗A ˗mɛn dua ˗mü kö ˗yö ö ˗zota ˗kɔ waa ö ˈwɔn yö ˗kɔ ˗nu bho ˈˈgblʋʋ kö ˗yö ˈwɔn ˗së ˗nu kë. ˗A dua ˗mü ˈpö kö ˗yö ˈˈkan ˈˈtakɔ yaa ˗nu ˗bha kö ˗yö Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˈzü. (Ézéchiel 33:14-16 ˗wo pö) Pë ˗dhɛ ˈö˗ ˈwɔn ˗dho kë ˗a ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dedewo ˈyö ˗tɔ waa Zoova wo ˗bha ˗mlɛɛn ˈö˗ ˗shiʋ̈ bhë, ˗a baaˈˈ ˗sü.

20-21. Mɛn ˈö ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë kwa ˗dho ˗a ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

²⁰ Yesu ˗yö pë ˗wɔngbɩɩsü ˗wɔn ˗blɛɛ ˈö ˗bha dhiaŋ˗ ˈgü ˈö˗ pö: «A nu ˗an ˈpiö kö ˗waan wo ꞊zuöˈ ꞊dhiëˈ˗ ˗Zlan ˈpiö.» (Dhu. 5:32) Pë ꞊dede ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë ˈyö ˗bhë. ˗Kwa kwa ˗zota kö kwa ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ do ˈbha ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë. ˈMën ˈkwa ˗dho ˗a kë?

²¹ ˈKwa˗ pö ˈwɔn yaa ˈö˗ ˗kë bhë ˈkwa˗ ˗bin, kö ˈkwa pë yaa kë ˗a ˈka. ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova yöö ꞊dede ˗a ˈˈɲan ˗yö ˗kpan ˗a ˗bha. (Prov. 5:21, 22; 28:13) ˈPë ˈkwa ˗dho ˗a kë ˈyö ˗tɔ ˗a ˗zo ꞊kpɔɔsü ˈö ꞊dhɛ mɛn zii ˗nu ˗wa ˈˈpiʋ̈ ˈwo˗ ˗takun. ˗Ya kë ꞊dhɛ kwa ˈˈtɔŋdë ˈti ˈˈwɩ ˗a ˗bha kö ˈö˗ blɛɛˈˈ mɛn zii ˗nu ˗dhɛ kwa ˗zë ˗kwaa blɛɛˈˈ, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ ˗takun kö ˗mlɛɛn ˈö waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü ˈyaa dho shiʋ̈ˈˈ.

22. ˗Mën ˈö ˈkwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü?

²² ˈˈKɛɛ ˗ya kë ˗dhɛ mɛn ˈbha ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˈˈpiʋ̈ mɛn zii ˗nu ꞊waa˗ pö ˈwo˗ bho kwa kpö ˈgü ˗wɛ? Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗wo ˈti ˗a ˗wëë zë ˗ee? ˈWɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a ˗dhɛ ˈö yö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü, kwa ˗dho Zoova ˗bha ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˈˈklʋʋbhosü ˗wɔn blɛɛˈˈ, kö ˗kɔ ˈkwa ˗dho ˈto ˗a ˈka ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ yö ˈpö.