1-2. Inki mutindu bantotila zole swaswanaka mpi beto ta pesa bamvutu na nki bangiufula?

BETO tadila mbote-mbote disolo ya bantotila zole yina zingaka na ntangu ya ntama. Ntotila mosi yalaka kimfumu ya makanda kumi ya Izraele. Yina ya nkaka, yalaka kimfumu ya makanda zole ya Yuda. Bo zingaka ve nsungi mosi. Kansi bo zole salaka mambu mingi ya mutindu mosi. Bo zole kolamaka na Yehowa mpi bo pusaka bansadi na yandi na kusala mambu ya mbi. Bo zole sambilaka banzambi ya luvunu mpi bo fwaka bantu. Kansi bantotila yina zole swaswanaka na mambu ya nkaka. Ntotila mosi landaka kusala mambu ya mbi tii na lufwa na yandi. Kansi yina ya nkaka balulaka ntima mpi Yehowa lolulaka yandi na mambu ya mbi yina yandi salaka. Bantotila yango kele banani?

² Bazina na bo kele Ahabi mpi Manase. Ahabi vandaka ntotila ya Izraele mpi Manase vandaka ntotila ya Yuda. Mambu yina swaswanisaka bo ke longa beto malongi mingi na yina me tala kubalula ntima sambu yo kele kima mosi ya mfunu mingi. (Bis. 17:30; Bar. 3:23) Kubalula ntima ke tendula nki mpi nki mutindu beto lenda monisa nde beto me balula kibeni ntima? Beto fwete zaba yo sambu beto ke zolaka nde Yehowa kulolula beto kana beto me sala disumu. Sambu na kuzwa bamvutu na bangiufula yina, beto tadila disolo ya bantotila yina zole mpi malongi yina beto lenda baka na mambu yina bo salaka. Na nima, beto ta tadila mambu yina Yezu longaka na yina me tala kubalula ntima.

3. Ahabi vandaka ntotila ya nki mutindu?

³ Ahabi vandaka ntotila ya nsambwadi na kimfumu ya makanda kumi ya Izraele. Yandi kwelaka Yezabele, mwana ya ntotila ya Sidoni. Yo vandaka mbanza mosi ya kimvwama mingi mpi yo vandaka na  nordi. Makwela yina pesaka dikanda ya Izraele dibaku ya kukuma ti mbongo. Kansi yo pusaka mpi dikanda ya Izraele na kukolama na Yehowa mpi na kusala mambu mingi ya mbi. Yezabele vandaka kusambila Baale yo yina yandi pusaka Ahabi na kukotisa lusambu ya Baale na dikanda ya Izraele mpi bo vandaka kusala kindumba na tempelo mpi nkutu bo vandaka kuyoka bana na tiya. Baprofete yonso ya Yehowa vandaka na kigonsa ntangu Yezabele vandaka ti kiyeka. Yandi fwaka baprofete mingi. (1 Bant. 18:13) Ahabi “vandaka mbi kibeni na meso ya Yehowa kuluta bantu yonso yina vandaka na ntwala na yandi.” (1 Bant. 16:30) Yehowa vandaka kumona mambu yonso yina Ahabi ti Yezabele vandaka kusala. Yandi zabaka yo mbote-mbote. Kansi Yehowa wilaka bo mawa mpi yandi tindaka Eliya na kukebisa bantu na yandi mpi Ahabi ti Yezabele sambu na kusoba sambu yandi fwa bo ve. Kansi Ahabi ti Yezabele waka ve.

4. Yehowa tubaka nde yandi ta sala Ahabi nki mpi nki Ahabi salaka?

⁴ Nsuka-nsuka, ntima-nda ya Yehowa kumaka na nsuka. Yandi tindaka profete Eliya sambu na kusonga Ahabi ti Yezabele nde yandi ke pesa bo ndola. Yehowa tubaka nde yandi ta fwa bantu yonso ya dibuta na bo. Mambu yina Yehowa tubaka na nzila ya Eliya pesaka Ahabi mpasi mingi. Diambu ya kuyituka kele nde ntotila yina ya lulendo, ‘kudikulumusaka.’—1 Bant. 21:19-29.

5-6. Inki ke monisa nde Ahabi balulaka ve kibeni ntima?

⁵ Ata Ahabi kudikulumusaka na dibaku yina, mambu yina yandi salaka na nima monisaka nde yandi balulaka ve ntima na masonga yonso. Yandi katulaka ve lusambu ya Baale na kimfumu na yandi. Yandi siamisaka ve bantu na kusambila Yehowa. Mambu ya nkaka yina yandi salaka, monisaka kibeni nde yandi balulaka ve ntima na masonga yonso.

⁶ Ntangu Ahabi bingaka Yehoshafati, ntotila ya mbote ya Yuda na kuvukana ti yandi sambu na kunwana ti bantu ya Siria, Yehoshafati songaka yandi nde bo yula ntete profete ya Yehowa na ntwala ya kukwenda na bitumba. Ahabi buyaka ntete ngindu yina Yehoshafati pesaka. Yandi tubaka nde: “Kele diaka ti muntu ya nkaka yina beto lenda yula Yehowa na nzila na yandi; kansi mono ke mengaka yandi, sambu yandi ke bikulaka ve ata fioti mambu ya mbote sambu na mono, kansi yandi ke bikulaka kaka mambu ya mbi.” Ata mpidina, bo yulaka kaka profete Mikaya. Kaka mutindu Ahabi tubaka, profete yina tubaka mambu ya mbi sambu na yandi. Ahabi, ntotila ya mbi balulaka ve ntima mpi yandi lombaka ve Yehowa pardo. Yandi tulaka profete ya Yehowa na boloko. (1 Bant. 22:7-9, 23, 27) Ata Ahabi lombaka nde bo tula profete ya Yehowa na boloko, mambu yina profete ya Yehowa tubaka, salamaka kaka. Bo fwaka Ahabi na bitumba yina bo nwanaka na nima.—1 Bant. 22:34-38.

7. Yehowa monisaka nde Ahabi vandaka muntu ya nki mutindu na nima ya lufwa na yandi?

⁷ Na nima ya lufwa ya Ahabi, Yehowa monisaka mutindu yandi vandaka kutadila Ahabi. Ntangu ntotila ya mbote Yehoshafati kumaka mbote na nzo, Yehowa tindaka profete Yehu na kusonga yandi nde yandi salaka mbi mutindu yandi sadisaka Ahabi. Profete Yehu tubaka nde: “Keti nge fwete sadisa muntu ya mbi, mpi keti nge fwete zola bantu yina ke mengaka Yehowa?” (2 Bans. 19:1, 2) Ya kieleka, kana Ahabi balulaka ntima na masonga yonso, profete Yehu zolaka ve kutuba nde yandi vandaka muntu ya mbi yina mengaka Yehowa. Yo kele pwelele nde ata Ahabi waka mpasi sambu na mambu ya mbi yina yandi salaka, yandi balulaka ve ata fioti ntima na masonga yonso.

8. Mambu yina Ahabi salaka ke longa beto nki na yina me tala kubalula ntima?

⁸ Inki malongi beto ke baka na mambu yina Ahabi salaka? Ntangu Eliya songaka Ahabi nde Yehowa ta pesa dibuta na yandi ndola, Ahabi kudikulumusaka. Yo vandaka diambu ya mbote. Kansi mambu yina yandi salaka na nima monisaka nde yandi balulaka ve ntima na masonga yonso. Kubalula ntima ke tendula ve kusuka kaka na kutuba nde mono me wa mpasi sambu na mambu yina mono me sala. Beto tadila mbandu ya nkaka yina ta sadisa beto na kuzaba mambu yina muntu fwete sala sambu na kumonisa nde yandi me balula ntima na masonga yonso.

9. Manase vandaka ntotila ya nki mutindu?

⁹ Bamvula kiteso ya 200 na nima, Manase kumaka ntotila ya Yuda. Yo ke monana nde yandi salaka mambu ya mbi kibeni kuluta Ahabi. Biblia ke tuba nde: “Yandi salaka mambu ya mbi na kiteso mosi ya nene na meso ya Yehowa, sambu na kupesa yandi makasi.” (2 Bans. 33:1-9) Yandi tedimisaka bamesa-kimenga sambu na banzambi ya luvunu mpi yandi tulaka nkutu kiteki ya nti ya santu na tempelo ya santu ya Yehowa. Mbala ya nkaka kiteki yango vandaka kiteki ya nzambi-nkento ya lubutuku. Yandi salaka mazi, yandi yulaka bantu yina ke zabisaka na ntwala mambu yina ta salama mpi yandi sadilaka kindoki. Yandi “tiamunaka mpi menga mingi kibeni ya bantu yina salaka mbi ve.” Yandi fwaka bantu mingi mpi nkutu yandi “yokaka bana na yandi na tiya” sambu na kupesa kimenga na banzambi ya luvunu.—2 Bant. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Inki ndola Yehowa pesaka Manase mpi nki Manase salaka?

¹⁰ Bonso Ahabi, Manase buyaka kuwa mambu yina Yehowa songaka yandi na nzila ya baprofete. “Yo yina Yehowa tindilaka [Yuda] bamfumu ya basoda ya ntotila ya Asiria, mpi bo kangaka Manase ti bandobo mpi kangisaka yandi miniololo zole ya kwivre ebuna bo nataka yandi na Babilone.” Ntangu Manase vandaka na boloko na Babilone, yo ke monana nde yandi yindulaka mingi mambu yina yandi salaka. Yandi “kudikulumusaka mingi kibeni na ntwala ya Nzambi ya ba-nkaka na yandi.” Yandi sukaka ve pana, yandi salaka diaka mambu ya nkaka. “Yandi bondilaka Yehowa Nzambi na yandi sambu yandi wila yandi mawa.” Ya kieleka, Manase “landaka kusamba Nzambi.” Manase yina vandaka muntu ya mbi, yantikaka kusoba. Yandi yantikaka kubakisa nde Yehowa kele “Nzambi na yandi,” mpi yandi landaka kusamba yandi.—2 Bans. 33:10-13.

11. Mutindu 2 Bansangu 33:15, 16 ke monisa yo, nki mutindu Manase monisaka nde yandi balulaka ntima na masonga yonso?

¹¹ Yehowa pesaka mvutu na bisambu ya Manase. Yehowa bakisaka nde Manase sobaka kibeni sambu mambu yina yandi tubaka na bisambu monisaka yo. Yo yina Yehowa waka kisambu ya Manase ntangu yandi lombaka pardo mpi Yehowa vutulaka yandi na kimfumu. Manase salaka yonso sambu na kumonisa kibeni nde yandi balulaka ntima na masonga yonso. Yandi salaka mambu yina Ahabi salaka ve ata fioti. Yandi sobaka bikalulu na yandi. Yandi teleminaka lusambu ya luvunu mpi siamisaka bantu na kusambila Yehowa. (Tanga 2 Bansangu 33:15, 16.) Yo lombaka nde Manase kuvanda kikesa mpi yandi vanda ti lukwikilu sambu na nsungi ya bamvula mingi na ntwala nde yandi balula ntima, yandi vandaka mbandu ya mbi sambu na bantu ya dibuta na yandi, bantu ya lukumu mpi bantu na yandi. Kansi ntangu Manase kumaka mununu, yandi sosaka kuyidika mambu ya nkaka ya mbi yina yandi salaka. Yo ke monana nde Manase kumaka mbandu ya mbote sambu na mutekulu na yandi Yoziasi yina kumaka ntotila mosi ya mbote kibeni.—2 Bant. 22:1, 2.

12. Mbandu ya Manase ke longa beto nki na yina me tala kubalula ntima?

¹² Mambu yina Manase salaka ke longa beto nki? Yandi kudikulumusaka mpi yandi salaka mambu  mingi. Yandi sambaka mpi yandi bondilaka Yehowa sambu yandi wila yandi mawa. Yandi sobaka bikalulu na yandi ya mbi. Yandi salaka kibeni bikesa ya kuyidika mambu ya mbi yina yandi salaka mpi yandi salaka yonso sambu na kusambila Yehowa mpi sambu na kusadisa bantu ya nkaka na kusala mutindu mosi. Mbandu ya Manase ke sadisa bantu yina me salaka masumu ya nene kibeni. Mbandu na yandi ke monisa kibeni nde Yehowa Nzambi kele “mbote mpi ya kuyilama na kulolula.” (Nk. 86:5) Yehowa ke lolulaka bantu yina ke balulaka ntima na masonga yonso.

13. Pesa mbandu ya ke sadisa beto na kubakisa dilongi mosi ya mfunu ya me tala kubalula ntima.

¹³ Manase sukaka ve kaka na kuwa mpasi sambu na masumu yina yandi salaka. Yandi salaka mpi mambu ya nkaka. Yo ke longa beto dilongi mosi ya mfunu na yina me tala kubalula ntima na masonga yonso. Beto baka mbandu mosi. Nge me kwenda kusumba dimpa kansi muntu yina ke teka mampa me pesa nge dikopa ya farine na kisika ya kupesa nge dimpa. Keti nge ta sepela? Nge ta sepela ve. Ebuna kana yandi tendudila nge nde farine yina kele kima ya mfunu ya bo sadilaka dimpa yina, keti nge ta sepela? Nge ta sepela mpi ve ata mpidina. Yo kele mutindu mosi mpi ti Yehowa. Yandi ke lombaka muntu yina me sala disumu na kubalula ntima na masonga yonso. Yo kele mbote kana muntu yina me sala disumu, me wa mpasi sambu na disumu yina yandi me sala. Kuwa mpasi kele kima ya mfunu yina muntu fwete sala sambu na kubalula ntima kansi yo me lunga ve. Inki yandi fwete sala diaka? Beto baka malongi mingi na disolo mosi ya ke pesa kikesa yina Yezu taka.

14. Na disolo yina Yezu taka, nki kele mambu ya ntete yina mwana yina vilaka salaka sambu na kumonisa nde yandi balulaka ntima?

¹⁴ Yezu taka disolo mosi ya ke pesa kikesa ya mwana mosi yina vilaka. Disolo yango kele na Luka 15:11-32. Leke mosi ya bakala kolamaka na papa na yandi, katukaka na nzo mpi yandi kwendaka “na insi mosi ya ntama.” Kuna kisika yandi kwendaka, yandi kumaka kusala mansoni. Kansi ntangu yandi kumaka kumona mpasi, yandi yantikaka kuyindula mingi mambu ya mbi yina yandi salaka. Yandi bakisaka nde yandi vandaka kuzinga mbote kibeni na nzo ya papa na yandi. Yezu tubaka nde leke yina “kumaka diaka na mabanza ya mbote.” Yandi bakaka lukanu ya kuvutuka na nzo mpi ya kulomba papa na yandi pardo. Yo vandaka mfunu mutindu mwana yina bakisaka nde yandi salaka mambu mingi ya mbi. Kansi yo lombaka nde yandi sala diaka mambu ya nkaka, disongidila kusoba bikalulu na yandi ya mbi.

15. Inki mutindu mwana yina vilaka monisaka nde yandi balulaka ntima na masonga yonso?

¹⁵ Mambu yina mwana yina vilaka salaka monisaka kibeni nde yandi balulaka ntima na masonga yonso. Yandi salaka voyage ya nda sambu na kuvutuka na nzo. Ntangu yandi kumaka pene-pene ya papa na yandi, yandi songaka yandi nde: “Mono salaka disumu na ntwala ya Nzambi mpi na ntwala na nge. Mono me fwana diaka ve na kuvanda mwana na nge.” (Luka 15:21) Mambu yina mwana yina tubaka katukaka na ntima mpi yo monisaka nde yandi vandaka kuzola kuyidika kinduku na yandi ti Yehowa. Yandi bakisaka mpi nde  mambu yina yandi salaka pesaka papa na yandi mpasi. Yandi salaka yonso sambu papa na yandi kundima yandi diaka. Yo yina, yandi vandaka nkutu ya kuyilama na kukuma mpika ya papa na yandi. (Luka 15:19) Kingana yai kele ve kaka disolo yina ke pesa kikesa. Yo kele mfunu mingi kibeni sambu na bankuluntu. Yo lenda sadisa bo na kuzaba kana muntu yina me sala disumu ya nene me balula kibeni ntima na masonga yonso.

16. Sambu na nki yo kele mpasi sambu bankuluntu kuzaba kana muntu yina me sala disumu ya nene me balula ntima na masonga yonso?

¹⁶ Yo kele ve pete sambu bankuluntu kuzaba kana muntu yina me sala disumu ya nene me balula kibeni ntima na masonga yonso to ve. Sambu na nki? Sambu bankuluntu ke zabaka ve mambu yina kele na bantima ya bantu. Yo yina bo fwete sala yonso sambu na kumona mambu yina ke monisa kibeni nde mpangi yina me sala disumu me bakisa nde yandi salaka mbi kibeni mpi yandi ke zola kusoba. Bantangu ya nkaka, yo lenda salama nde mpangi mosi me sala disumu ya nene ya me pesa nsoni kibeni mpi bankuluntu yina ke solula ti yandi ke mona ve mambu yina ke monisa nde mpangi yina me balula kibeni ntima na masonga yonso.

17. (a) Pesa mbandu ya ke monisa nde kana muntu me sala disumu ya nene mpi me wa mpasi sambu na disumu yango, yo ke tendula kaka ve nde yandi me balula ntima na masonga yonso. (b) Mutindu 2 Bakorinto 7:11 ke monisa yo, muntu yina me sala disumu fwete sala nki sambu na kumonisa nde yandi me balula kibeni ntima?

¹⁷ Beto tadila mbandu mosi. Mpangi-bakala mosi me sala bizumba mbala mingi mpi na nsungi ya bamvula mingi. Yandi me sosa ve lusadisu mpi yandi me songa yo ve nkento na yandi, banduku na yandi mpi bankuluntu. Nsuka-nsuka, bankuluntu me zaba yo. Ntangu bankuluntu me solula ti yandi, bo me songa yandi mambu yonso yina ke monisa kibeni nde yandi salaka bizumba, yandi me ndima nde yandi salaka yo mpi nkutu yandi me monisa bonso nde yandi me wa mpasi kibeni. Keti yo ke monisa nde yandi me balula ntima na masonga yonso? Ve. Ya kieleka, bankuluntu yina ke tadila diambu yina fwete tula ve dikebi kaka na mawa ya mpangi yina ke monisa. Mpangi yina salaka ve disumu kaka mbala mosi sambu yandi bakaka lukanu ya mbi. Kansi yandi salaka disumu yina ya nene mbala mingi mpi na nsungi ya bamvula. Yandi ve muntu songaka bankuluntu disumu yina. Kansi muntu ya nkaka muntu songaka yo bankuluntu. Yo yina bankuluntu fwete tala kana mabanza ya mpangi yina me sala disumu, mutindu yandi ke kudiwa mpi bikalulu na yandi ke monisa kibeni nde yandi me soba. (Tanga 2 Bakorinto 7:11.) Yo lenda baka ntangu mingi sambu mpangi yina kusoba mpi kumonisa kibeni nde yandi me balula ntima na masonga yonso. Bo lenda basisa yandi kibeni na dibundu tii ntangu yandi ta monisa nde yandi me balula ntima na masonga yonso na ntwala ya kuvutula yandi na dibundu.—1 Bak. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Muntu yina bo me basisa na dibundu fwete sala nki sambu na kumonisa nde yandi me balula ntima na masonga yonso mpi nki ta salama kana yandi sala yo?

¹⁸ Muntu yina bo me basisa na dibundu fwete kwisa na balukutakanu mbala na mbala mpi yandi fwete sadila bandongisila ya bankuluntu, ya kusamba mbala na mbala mpi ya kulonguka Biblia mbala na mbala sambu na kumonisa kibeni nde yandi me balula ntima na masonga yonso. Yandi fwete  sala mpi yonso sambu na kutina mambu yina lenda pusa yandi na kusala diaka disumu yango. Kana yandi sala yonso sambu na kuvutukila kinduku na yandi ti Yehowa, yandi ta lolula yandi na ntima ya mvimba mpi bankuluntu ta sadisa yandi na kuvutuka na dibundu. Ya kieleka, ntangu bankuluntu ke solulaka ti muntu yina me sala disumu mpi ke sosaka kumona mambu yina ke ndimisa bo kibeni nde muntu yina me balula ntima na masonga yonso, bo ke zabaka nde bo fwete tadila konso diambu na mutindu na yo. Bo ke tadilaka konso diambu mbote-mbote mpi bo ke sambisaka ve na nku.

19. Kubalula ntima na masonga yonso ke tendula nki? (Ezekiele 33:14-16)

¹⁹ Beto me longuka nde muntu yina me sala disumu ya nene fwete suka ve kaka na kuwa mpasi sambu na disumu yina yandi me sala sambu na kumonisa nde yandi me balula ntima na masonga yonso. Yandi fwete soba mabanza na yandi mpi kubalula ntima. Yandi fwete sala mpi mambu yina ke monisa kibeni nde yandi me balula ntima na masonga yonso. Yandi fwete yambula mambu ya mbi yina yandi salaka mpi yandi fwete lemfukila diaka minsiku ya Yehowa. (Tanga Ezekiele 33:14-16.) Muntu yina me sala disumu fwete yidika ntete-ntete kinduku na yandi ti Yehowa.

20-21. Inki beto fwete sala sambu na kusadisa muntu yina me sala disumu ya nene?

²⁰ Yezu tendulaka kitini ya mfunu ya kisalu na yandi ntangu yandi tubaka nde: “Mono kwisaka . . . sambu na kubinga . . . bansumuki sambu bo balula ntima.” (Luka 5:32) Beto mpi fwete sala mutindu mosi. Inki beto fwete sala kana beto me zaba nde nduku na beto mosi ya ngolo me sala disumu ya nene?

²¹ Beto ta sadisa yandi ve kana beto bumba disumu yina. Nkutu beto ta kuka ve kubumba yo sambu Yehowa ke monaka mambu yonso. (Bing. 5:21, 22; 28:13) Beto ta sadisa nduku na beto kana beto yibusa yandi nde lukanu ya bankuluntu kele ya kusadisa bampangi. Kana yandi me buya kusonga bankuluntu disumu yango, beto fwete songa yo bankuluntu. Kana beto sala mutindu yina, yo ta monisa nde beto ke zola kibeni kusadisa yandi. Yo kele mfunu sambu kana bo sadisa yandi ve, kinduku na yandi ti Yehowa ta fwa.

22. Inki beto ta mona na disolo ya ke landa?

²² Kana muntu yina salaka disumu ya nene kibeni mpi yandi kumaka kusala yo mbala na mbala mpi bankuluntu me baka lukanu ya kubasisa yandi na dibundu, keti yo ke tendula nde bankuluntu wilaka yandi ve mawa? Na disolo ya ke landa, beto ta mona nde Yehowa ke wilaka bantu mawa ntangu yandi ke pesaka bo ndola mpi beto ta mona mutindu beto lenda landa mbandu na yandi.