1-2. Awupusano ci wuno walinji pe Ahabu ne Manase, swinya amawuzyo ci yano twandi tusambilile?

KATULANDE pa mfumu ziwili zino zyalinjiko ku nsizi nkaninye. Yonga pe zyo-o imfumu yatekanga imyiko 10 iya wina Israeli, ne yinji yatekanga imyiko yiwili iya waYuda. Cingatenga zyo-o izya mfumu zyalinjiko pa mpindi impusane pusane, vyo zyacisile vyakoline nkaninye. Wonsinyene wa-a wawili wapondocezile Yehova, swinya walenzile na wantu wakwe ukuwembuka. Cinji acakuti wonsinyene wa-a wawili wapepanga twaleza twawufi swinya walinji awacikoma. Lelo nanti ciwe wo-o kwalinji vimwi vino wacisile vino vyalenzile watakolana. Wenga pe wa-a watwalilizile ukucita iviwipe mpaka ni mfwa yakwe, lelo umuwuye weni walapizile swinya e Yehova wamutetezile pe vyonsinyene iviwipe vino wacisile. Uzye wanye wa-a walinji awa weni?

² Amazina ye zyo-o izya mfumu we Ahabu imfumu ya wina Israeli, ne Manase imfumu ya waYuda. Uwupusano wuno wawa pe zyo-o izyamfumu ziwili wungatusambilizyako isambililo ilicindame pa kulapila. (Imilimo 17:30; Roma. 3:23) Uzye ukulapila acani? Swinya tungalanjizya wuli ukuti tulapizile? Tuzipizile ukumanya ivyasuko kwe ya-a mawuzyo, amuno tukalonda ukuti e Yehova awatutetela nga twawembuka. Acino pakuzana ivyasuko kwe ya-a mawuzyo, twasambilila pa mikalile ye zyo-o izya mfumu ziwili nu kulola vino tungasambililako kwe vino zyacisile.Swinya twandi tulole na vino e Yesu wasambilizizye pa kulapila.

3. Uzye e Ahabu walinji amfumu ya musango ci?

³ E Ahabu walinji amfumu yaciti 7 ukuteka imyiko 10 iya wufumu wa wina Israeli. Watwite e Jezebeli umwana wa mfumu ya ku Sidoni, uwa mu luko lwa ku kambazwa kekamani luno lwalinji alukankala nkaninye. Pa mulandu wakuti e Ahabu watwite e Jezebeli, uluko lwa wina Israeli lwalinji nu longo nkaninye ulwakuwa ni ndalama imvule. Lelo lyo-o itwala lyalenzile awina Israeli  watalike ukupondocela Yehova. Pa mulandu wakuti e Jezebeli wapepanga e Baali walenzile ne wakwakwenye ukutalika ukutunjilila imipepele ya muselu muno mwasanzizyemo, uwuzelele wa pi tempile nu koca awana inzuwi. Pano e Jezebeli wizile awa wenamfumu, wakasesema wakwe Yehova wonsinyene walinji mu wusanso. Wakomile awavule. (1 Izya. 18:13) E Ahabu awino “wizile awembuka ku mfumu e Leza ukulusye wanji wonsi wano walinji pankolelo pa kwe weliwe.” (1 Izya. 16:30) E Yehova walolanga vyonsinyene vino Ahabu ne Jezebeli wacitanga swinya wavimanyile. Lelo nanti ciwe wo-o walanjizizye vino wawa nu luse. Watumile kasesema Eliya ukuya mukwavwa awantu wakwe pakuti wapiluke. Watalike nukuwombela Yehova pano kucili impindi. Ku cawulanda e Ahabu ne Jezebeli wakanile ukwivwa.

4. Avyani vino Yehova walanzile ukuti walinji nu kucita kwe Ahabu, swinya e Ahabu wacisile wuli?

⁴ E Yehova atatwalilizile ukutekanizizya e Ahabu nu muci e Jezebeli pe vino wacitanga. Acino watumile kasesema e Eliya ukuya mukuwanena vino vyalinji nukuwaciticila. E Yehova walinji nukulovya ulupwa lwawo lonsinye. Vino e Eliya walanzile vyalenzile e Ahabu ukwivwa uwuwi nkaninye. Ku cakuzungusya nanti acakuti e Ahabu walinji ni cilumba, pa-a peni “wayichefizye.”​—1 Izya. 21:19-29.

5-6. Avyani vino vikalanjizya ukuti e Ahabu atalapizile ukufuma pansi ya mwezo wakwe?

⁵ Nanti acakuti e Ahabu wayicefizye pano wamusunzilevye, vino wizile atalika ukucita, vyalanjizizye apatiswenye ukuti atalapizile ukufuma pansi ya mwezo wakwe. Atelezizye nanti katicinye ukufumyapo ukupepa Baali mu wufumu wakwe. Swinya atawomelezyanga na wanji ukupepa Yehova. Kwalinji na vinjinye vino e Ahabu wacitanga vino vyalanjizizye ukuti atalapizile.

⁶ Mukupita kwa mpindi pano Ahabu wanenile Jehoshafati imfumu yawa Yuda ukuti waye wavwane ukulwisya awina Asiria, e Jehoshafati walanzile ukuti tewakolowozye kwe kasesema wa kwe Yehova pano watani waye ku wulwi. Pakutalicila e Ahabu wakanile, walanzile ukuti: “Kuli umuntu wenga wino tungaya tukakolowozye ivya Mfumu Leza, e Mikaia umwana wakwe Imla; ukuwa namupata, amuno asitela atumwa ichizima chimwi kwenene, nkandi uwuwipe wutupu.” Lelo nanti ciwe wo-o wayile awakolowozya kwe kasesema Mikaia. Wulyanye vino Ahabu walanzile avino vyacitisile! We-e kasesema wayile landa iviwipe vino vyalinji nu kumuciticila. Nomba mucifulo cakuti alapile nu kulambilizya kwe Yehova ukuti amutetele, e Ahabu wayile asumbila we-e kasesema wa kwe Yehova mu cifungo. (1 Izya. 22:7-9, 23, 27) Nanti aca kuti e Ahabu wacisile wo-o, ukusumbila kasesema mu cifungo kutalenzile vino walanzile vikane ukucitika. Vizile avificiliswa. E Ahabu wayile awamukoma mu wulwi wuno wakonsilepo.​—1 Izya. 22:34-38.

7. Uzye e Yehova walondolozile wuli e Ahabu pa nsizi ya mfwa yakwe?

⁷ E Ahabu walile wafwa, e Yehova wasokolozile vino wamulolanga. Pano Jehoshafati wanyosile umutende ku ng’anda yakwe, e Yehova watumile e kasesema Jehu ukuya mukumusunda pe vino wayile mukwavwa Ahabu. We-e kasesema wa kwe Yehova wawuzizye e Jehoshafati ukuti: “Wuzye wazipila ukwavwilizya awawembu nukukunda wano wapata Imfumu e Leza?” (2 Imila. 19:1, 2) Teyelenganyani katici: Nga cakuti e Ahabu walapizile ukufuma pansi ya mwezo, lyo amulandu ci wuno e kasesema wa kwe Yehova wamulondolozile ukuti walinji amuntu umuwembu wino wapata Yehova? Nanti acakuti e Ahabu walanjizizye ukuti wa yivwile uwuwi pa viwipe vino wacisile atalapizile ukufuma pansi ya mwezo.

8. Avyani vino tungasambililako pa kulapila kwe vino vyaciticizile Ahabu?

⁸ Avyani vino tungasambililako kwe Ahabu? Pano e Eliya wamunenile ukuti e Yehova walinji nu kulovya ulupwa lwakwe lonsinye, Ahabu wayicefizye. Wacisile icete nkaninye pa kuyicefya.  Lelo vino wizile atalika ukucita vyalanjizizye ukuti atalapizile. Fwandi ukulapila kwacisinka asa kulanda vye ukuti watutetele pe vino tucisile, lelo kwasanzyamo na vinji. Twandi tulande pa cakulolelako ca kwe Manase nu kulola muno ukulapila kwa kwa cisinka kwasula.

9. Uzye e Manase walinji amfumu ya musango ci?

⁹ E Manase wizile awa amfumu ya Yuda, lyo papita ni myaka ku ma 200 ukufumilila pano Ahabu wafwizile. Vino Manase wacisile vifwile vyalusizye nkaninye pe vino Ahabu wacisile! Baibolo yikati: “Wachisile uwuwi nkaninye ku mfumu e Leza, amufyenga vitwa.” (2 Imila. 33:1-9) E Manase wazenjezile twaleza twawufi ivikomelo, swinya wimisile ikolano iwaze mwi tempile lya kwe Yehova. Lyo-o ikolano iwaze lino wimisile lifwile limililangako kaleza akanaci aka wantu wano watapepanga Leza wacisinka. E Manase atapelezile pa-a, wacitanga ivinjelengwe, uwulozi swinya walawulanga. “Wazwisizye uwazi uwuvule” uwa wantu awakaele. ‘Wosile na wana wakwe mu mulilo’ ukuwa anzuwi kwe twaleza twawufi.​—2 Izya. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Uzye e Yehova wasalapuzile wuli e Manase, swinya e Manase wacisile wuli?

¹⁰ Wulyanye vino Ahabu wacisile pano wamusunzile avino ne Manasenye wacisile. Nawenye wakanile ukukwivwila ukusoka kuno Yehova wamusosile ukupitila mwa kasesema wakwe. Wasusile e Yehova, “Awatumila wamusika wisumo wa mfumu ya Asiria, wamukovizye namaswelo, awamunyepa niminyololo yamukuwa kumanama awamutwala ku Babeloni.” Cikaloleka ngati pano e Manase walinji mu cifungo ku Babeloni welenganyanga sana pa viwipe vino wacisile. Baibolo ikati “ayichefya nkaninye kwe Leza wakwe wayisi.” Atapelezilevye pa kuyicefya, lelo “alambilizya inkumbu zya Mfumu e Leza.” E Manase atalesile ukupepa, ‘Wapepanga lyonsinye.’ We-e umonsi wino wacitanga iviwipe watalisile ukupiluka.​—2 Imila. 33:10-13.

11. Ukulingana ne 2 Imilandu 33:15, 16, uzye Manase walanjizizye wuli ukuti walapizile ukufuma pansi ya mwezo wakwe?

¹¹ E Yehova wasusile ayasuka amapepo ya kwe Manase. Ivintu vino wapepelangapo vyalenzile e Yehova alole ukuti apilusile. Wivwile pano wamulenzile ukuti amutetele, swinya wamunyocezizye na pa wufumu. E Manase wawombesizye nkaninye pakulanjizya ukuti alapizile ukufuma pa nsi ya mwezo. Wacisile vino imfumu Ahabu yisitela yicite. Wapiluzile imiwele yakwe. Wafumizyepo ukupepa kwa wufi, nu kuwomelezya wantu ukutalika ukupepa e Yehova. (Wazyani 2 Imilandu 33:15, 16.) Afwile wasifile nkaninye swinya walinji ni suwilo pakuti acite vyonsinye vyo-o. Amuno pamyaka imivule pano atani alapile walinji acakulolelako ciwipe kuwa mu lupwa lwakwe, kwa na nkolelo na kuwantuvye wanji. Lelo pano wayile akukula welezizye namaka yakwe yonsinye ukuzifya vino waluvinye. Afwile awino wasambilizizye nu mwizikulu wakwenye e Joshia, wino wizile awa amfumu inzima nkaninye.​—2 Izya. 22:1, 2.

12. Avyani vino tungasambililako kwe vino Manase wacisile pakulanjizya ukuti alapizile?

 ¹² Avyani vino tungasambililako kwe Manase? Atapelezilevye pa kuyicefya lelo kwalinji ivintu navinjinyene vino wacisile. Wapefile kwe Yehova ukuti amutetele. Swinya wapiluzile ni miwele yakwe. Wawombesizye na maka ukuzifya vino waluvinye, swinya watalisile ukupepa Yehova nu kukwavwa wanji ukutalika ukupepa Leza wa cisinka. Icakulolelako ca kwe Manase cikakwavwa na walyanye wano wacita ivintu iviwipe nkaninye. Tukamanya ukuti e Yehova ‘amuzima swinya akatetela.’ (Amalu. 86:5) E Yehova akatetela awantu wonsinyene wano wakalapila ukufuma pansi ya myezyo yawo.

13. Landani pa cakulolelako cino cikatwavwa ukwivwicisya muno mwasula ukulapila.

¹³ E Manase atapelezilevye pakulenga ukuti wamutetela pa viwipe vino wacisile, lelo wacisileko na vinji. Co-o cikutusambilizya isambililo ilicindame nkaninye pa kulapila. Katulanjilile: Tuti mwaya mukukala buledi mu shopu. Nomba wino mwazana mu shopu wamipungulila vye fulawulo mwe kapu ukucila ukumipa buledi yino mukulonda ukukala. Uzye mungazumila? Mungakana! Amuno wamipa cino musakulonda. Swinya nanti angamilondolela wulinye ukuti e fulawulo ayino wakawomvya pakupanga buledi, vitanga viwombe. Amuno asa cino mutunjizile. Wonye wo-o avino ne Yehova akalonda wano wacisile uluwembu ukucita. Akalonda awalapila ukufuma pansi ya mwezo. Asakupelela vye pa kuyivwa uwuwi. Kweni nga cakuti umuntu akwivwa uwuwi pa luwembu luno wacisile lyo akucita icete. Amuno ukuyivwa uwuwi kwawa aluwali lwa kulapila. Lelo kwawa na vinjinye vino umuntu azipizile ukucita. Avyani vyovyonye? Umulumbe wuno e Yesu wumile wukatusambilizyako isambililo ilicindame.

14. Uzye umwana wa mumulumbe wa kwe Yesu walanjizizye wuli ukuti watalisile ukulapila?

¹⁴ E Yesu walanzile pilyasi lya kuwomelezya ilya mwana umusowe lino lyawa pe Luka 15:11-32. We-e umwana wapondocezile e yisi, afuma pa ng’anda, nu kuya “kunsi ya kutali.” Kokonye akuno wayile awa ni miwele imiwipe swinya watalisile ukucita ni viwipe. Nomba vyalile ivintu vyamuwipila, watalisile ukwelenganya ukuti vino wasozilepo ukucita vitalinji icete. Wizile ayiluka ukuti pano walinji pe yisi wikalanga icete. E Yesu walanzile ukuti we-e umwana umonsi wizile “ayipanzya [ayiluka].” Acino wasozilepo ukuya mukuyitonsya kwe yisi pakuti amutetele. Cacindime nkaninyene wo-o vyo we-e umwana wizile ayiluka ukuti atapinguzilepo icete. Nomba atazipizile ukupelelavye panye. Wazipizile nu kupilula imisango yakwe.

15. Uzye umwana umusowe walanjizizye wuli ukuti walapizile?

¹⁵ Umwana umusowe walanjizizye ukuti walapizile nkaninye. Wapisile uwulendo uwutali ukunyocela kwe yisi. Walile akufikavye pa ng’anda, wanenile yisi ukuti: “Tata nawembuka kwe Leza nakwewewe. Ntazipila ukwitwa umwanako.” (Luk. 15:21) Wo-o vino we-e umwana umusowe  wacisile vyalanjiziye ukuti walondanga ukuwa we ciwuza wakwe Yehova naswinya. Wizile ayiluka nu kuti vino wacisile vyalumisizye nkaninyene e yisi umwezo. Acino wa wombesizye na maka pakuti awe weciwuza wakwe yisi naswinya. Wayikundizile nukuwa vye amuzya wa kwe yisi! (Luk. 15:19) Lyo-o asa lilyasivye lya kutuwomelezya. Lelo lingavwa nkaninyene wa eluda pano wakuvwambilizya ivisinka pakuti walole nga cakuti wino acisile uluwembu ulukulu alapizile nkaninye.

16. Amulandu ci wuno cingawomela kwa eluda ukumanya nga cakuti wino wacisile uluwembu lukulu alapizile ukufuma pansi ya mwezo?

¹⁶ Citapepuka kwa eluda ukumanya nga cakuti umuntu wino wacisile uluwembu lukulu alapizile nkaninye. Amulandu ci? Amuno waeluda weni wasilola mu mwezo wa muntu. Wakakwelezya ukuvwambilizya ivisinka vino vikulanjizya ukuti umuwembu asambilizileko ukuti cino wacisile aciwipe. Manda yamwi umuntu angacita uluwembu ulukulu nkaninye icakuti na waeluda wangapotwa ukusinincizya nga cakuti alapizile ukufuma pansi ya mwezo nanti awe.

17. (a) Acakulolelako ci cino cikulanjizya ukuti wumwi ndi walanda ukuti aluvinye lyo citakusula ukuti alapizile ukufuma pansi ya mwezo wakwe? (b) Ukulingana ne Mateyu 3:8, avyani vino wumwi azipizile ukucita pakulanjizya ukuti alapizile?

¹⁷ Teyelenganyani pe co-o. Tuti umwanawitu wumwi watalisile kaali ukucita uwucende swinya ataleka. Atanenapo nanti wumwi pe vino akacita pakuti wamwavwe. Wafisa umuci, iviwuza vyakwe, na waeluda nye watamanya. Waeluda wasuka wamanya vino akacita. Pano waeluda wamunena ukuti wazanile ivisinka vino vikulanjizya ukuti akacita uwucende. We-e umwanawitu wazumila swinya walanjizya nu kuti ayivwile uwuwi pevino wacisile. Uzye tungati molimonye alapizile? Waeluda wano wakuwombela pe wo-o umulandu watazipizile ukuwika vye amano pe vino akuloleka. Wafwile ukuvwambilapo ivisinka na vinjinye vino vikulanjizya ukuti alapizile. Nu mulandu awakuti, we-e umwanawitu atacisilevye lo-o uluwembu lukulu umuku wonga pamulandu wakuti atapinguzilepo icete. Lelo wacisile lo-o uluwembu pa mpindi intali ukwasowa ukuleka. Cinji acakuti asa wino wayile ayimbula kwa eluda pe vino wacitanga ku mbali. Lelo umuntuvye winji awino wayile anena waeluda pe vino wacitanga. Fwandi waeluda wazipizile ukulola vino vikulanjizya ukuti we-e umuntu apilusile mu melenganyo, vino akuyivwa ni micitile yakwe. (Wazyani Mateyu 3:8.) Pamwi pangapita impindi intali pakuti uwamusango wo-o apiluke nu kulanjizya ukuti alapizile pe vino wacitanga. Acaleka angawingwa mwi wungwe ukuficila walanjizya ukulapila.​—1 Kor. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Avyani vino umuwingwe azipizile ukucita pakulanjizya ukuti alapizile, swinya avyani vino vikafumamo?

¹⁸ Umuwingwe angalanjizya ukuti alapizile nga akuzanwa lyonsinye mukulongana. Akukonka na vino waeluda wamunena ukucita, akuli ukuti ukuyisambilizya Baibolo lyonsinye nu kupepa. Azipizile nukulewuka kwe vyonsinye vino  vyalenzile awembuke. Nga akuwombesya ukuzifya wuciwuza wakwe ne Yehova, angasuwila ukuti e Yehova alimutetela. Swinya wa eluda walimwavwa ukunyoka mwi wungwe. Pano waeluda wakwelezya ukulola nga cakuti wino aluvinye alapizile, wakakwizuka nukuti imilandu yapusana pusana. Acino wakawikako sana amano pano wakuwombela pa mulandu wonga na wonga. Co-o cikalenga wapingula ukulingana na vino umulandu wuli.

19. Uzye ukulapila kwa cisinka kwasula mwinye? (Ezekiel 33:14-16)

¹⁹ Ndi vino tusambilizile, ukulapila kwa cisinka asakulanda vye ukuti watutetele pe vino tucisile. Mukulapila kwa cisinka mwasanzyamo ukupiluka mwe vino wumwi akakwelenganya, vino akayivwa na vino akacita ivintu. Azipizile ukuleka imisango yakwe imiwipe nu kutalika ukwivwila masundo ya kwe Yehova. (Wazyani Ezekiel 33:14-16.) Icikulu nkani cino wino aluvinye azipizile ukuwikako amano, akuzifya wuciwuza wakwe ne Yehova.

20-21. Tungavwa wuli wino acisile uluwembu lukulu?

²⁰ E Yesu walanzile umulandu uwukulu wuno wawombelanga umulimo wakuwizya, pano watili: “Ntatunjila ukwita awalungamane ukuti watontolokwe, nkandi awawembu.” (Luk. 5:32) Na sweswenye avino tuzipizile twavwambisya ukucita. Nomba tuti twivwa ukuti e ciwuza witu acisile uluwembu ulukulu. Avyani vino tungacita?

²¹ Nga twafisa uluwembu luno ciwuza witu acisile, lyo tusakumwavwa. Tukumuwikavye mu ntazi. Tuwakwizuka ukuti pasi uluwembu lumwi luno tungafisa Yehova, amuno akalola tonsinye. (Imilu. 5:21, 22; 28:13) Mungavwa e ciwuza winu nga mwamunena ukuti waeluda wakalonda ukutwavwa. Nga wakana ukuya mukuwanena, mwemwenye amwe wano muzipizile ukuya mukuwanena. Nga mwacita wo-o lyo mukulanjizya ukuti mukulonda ukumwavwa. Amuno wa eluda nga watamwavwizye swinya atalapizile, wuciwuza wakwe ne Yehova wungasila.

22. Avyani vino tulisambilila mu cipande cino cikonsilepo?

²² Tuti waeluda wawinga wumwi wino acisile uluwembu ulukulu. We-e umuntu wekaali pano watalika ukucita lolo uluwembu. Uzye tungati waeluda watawa nu luse pakumupingula ukuwingwa? Mu cipande cino cikonsilepo, tulisambilila panzila yino umukwasi witu uwa luse Yehova akawomvya pa kusunda awawembu na vino tungamukolanya.