1, 2. a) ¿Imapin jujniray karan rey Manasés rey Ajabmanta? b) ¿Imamantan kay yachachikuypi yachasunchis?

ISKAY reykunamanta yachasunchis. Juj kaq reymi Israelpi chunka ayllukunata kamachiran, juj kaq reytaq Judapi iskay ayllukunata. Chay iskay reykunaqa manan kaq tiempollapichu kausaranku, ichaqa iskayninkun sinchitapuni juchallikuranku. Paykunaqa pantasqa dioskunatan yupaycharanku, kamachisqanku llaqtatapas juchallichirankun, askha runakunatataqmi wañuchirankupas. Juj kaq reyqa sinchitapunin juchallikuran, manan wañupunankamapas juchankunamanta pesapakuranchu. Juj kaq reymi ichaqa sonqomantapuni juchankunamanta pesapakuran, chaymi Jehová Diosqa chay reyta perdonaran.

² Israel reyqa Ajabmi karan, Judá ayllu reytaq Manasés. Chay iskay reykunamanta yachaspan entiendesun imas juchamanta sonqomantapuni pesapakuy chayta (Hech. 17:30; Rom. 3:23). Llapanchismi munanchis Jehová Dios juchanchiskunamanta perdonawananchista, chayraykun yachananchispuni imakunatas ruwananchis Jehová Dios perdonawananchispaq chayta. Ichaqa ñaupaqta yachasunchis Ajab reymanta, Manasés reymanta, Jesuspa willasqan chinkapuq churimantapas.

3. ¿Imaynan rey Ajab karan?

³ Ajab reyqa Israelpi qanchis kaq kamachikuqmi karan. Payqa qhapaq suyuta kamachiq Sidón reypa ususin Jezabelwanmi casarakuran. Qolqenraykupaschá Ajabqa chay warmiwan casarakuran, chhaynapi Israelta yanapananpaq. Jezabelmi ichaqa Baal diosta yupaycharan. Chaymi Ajabpas Israel  runakunapas pisi-pisimanta chay diosta yupaychayta qallariranku, templokunapipas qhelli juchakunata ruwaranku, wawakunatapas sacrificiopi chay diosman jaywaranku. Chaymantapas Jezabelqa Jehová Diospa profetankunatan qatiykachayta qallariran, wakintaqa wañuchiran imaraqmi (1 Rey. 18:13). Ajabqa “manapunin Señor Diospa munayninman jinachu ruwaran” (1 Rey. 16:30). Jehová Diosqa rikumusharanmi Ajabpa Jezabelpa ruwasqanta, chaymi profeta Eliasta kacharan paykunatawan Israel runakunatawan yuyaychanankupaq, paykunan ichaqa manapuni uyarikurankuchu.

4. ¿Imanispan Jehová Dios Ajabman willachiran? ¿Imatan Ajab ruwaran chayta uyarispa?

⁴ Manapuni uyarikuqtinkun Jehová Diosqa Eliaswan willachiran Ajabpa familianpas Jezabelpa familianpas ch’usaqyachisqa kananta. Chayta uyarispan Ajabqa sinchitapuni llakikuran, jinaspan Jehová Diospa ñaupanpi juch’uyaykukuran (1 Rey. 21:19-29).

5, 6. ¿Imaynapin yachanchis rey Ajab manapuni sonqomantachu pesapakusqanta?

⁵ Juch’uyaykukuranña Jehová Diospa ñaupanpi chaypas, manan Ajabqa sonqomantapunichu pesapakuran. Israelmantapas manan pantasqa dioskunataqa chinkachiranchu, nitaqmi Israel runakunatapas yanaparanchu Jehová Diosta yupaychanankupaq. Chaymantapas imaymana mana allinkunatawanmi ruwaran, chaywanmi yachanchis manapuni sonqomantapunichu pesapakusqanta.

⁶ Ajabmi rey Jehosafat-ta niran paywan kuska Siria suyuwan maqanakunanpaq, chaymi rey Jehosafatqa payta niran ñaupaqta Jehová Diosta tapunankupaq. Ajabmi ichaqa mana munaranchu, chaymi niran: “Arí, kashanmi juj profeta paywan Señor Diosta tapuchinanchispaq. Payqa Imlaq churin Micaiasmi, ichaqa paytaqa cheqnikunin, manan jayk’aqpas allinkunata willawanchu”, nispa. Chaywanpas profeta Micaiastan tapuranku, chaypin Micaiasqa willaran Ajab wañuchisqa kananta. Chaywanpas Ajabqa manan juchankunamanta pesapakuranchu, aswanpas chay nisqanmantan profeta Micaiasta carcelman wisq’achiran (1 Rey. 22:7-9, 23, 27). Carcelmanña profeta Micaiasta wisq’achiran chaypas Jehová Diospa willachisqanqa junt’akuranmi. Chaymi rey Ajabqa guerrapi maqanakushaspa wañuran (1 Rey. 22:34-38).

7. ¿Imaniranmi Jehová Dios Ajabmanta?

⁷ Jehová Diosqa manan allinpaqchu Ajabpa ruwasqankunataqa qhawariran. Chaymi Ajabpa wañusqan qhepamanpas Jehová Diosqa profeta Jehuta kacharan rey Jehosafat-ta anyananpaq. Jinan profeta Jehuqa Jehosafat-ta niran: “¿Imanaqtinmi mana chanin runakunata yanapanki? ¿Señor Diosta cheqniqkunatachu munakunki?”, nispa (2 Crón. 19:1, 2). Sichus Ajab sonqomantapuni juchankunamanta pesapakunman karan chayqa manan Jehuqa ninmanchu karan: “¿Señor Diosta cheqniqkunatachu munakunki?”, nispaqa. Llakikuranña Ajab juchankunamanta chaypas manan sonqomantapunichu pesapakuran.

8. ¿Sonqomantapunichu rey Ajab pesapakuran? ¿Imatan chaymanta yachasunman?

⁸ ¿Imatan yachasunman Ajab reymanta? Payqa familian chinkachisqa kananta profeta Elías willaqtinmi Jehová Diospa ñaupanpi juch’uyaykukuran. Chayqa allinmi kasharan. Chaymantan ichaqa mana allinkunata ruwashallaran. Chaywanmi yachanchis manapuni sonqomantapunichu pesapakusqanta. Chhaynaqa, juchamanta pesapakuyqa manan jucha ruwasqanchismanta llakikuyllachu, sonqomantapuni pesapakusqanchistaqa ruwasqanchiswanmi rikuchinanchis.

9. ¿Imayna reymi karan Manasés?

⁹ Iskay pachaj watakuna qhepamanmi rey Manasesqa Judá ayllupi kamachikuyta qallariran. Payqa rey Ajabpa ruwasqankunamantapas aswan mana allinkunataraqmi ruwaran. Chaymi Bibliapi nin: “Ruwasqankunaqa sinchi mana chaninmi karan [...], ajinapin Señor Diosta phiñachiran”, nispa (2 Crón. 33:1-9). Payqa pantasqa dioskunata adoranapaqmi altarkunata jatarichiran. Diosta yupaychana wasimanpas Asera diosaq rijch’aynintan apaykuran, chayqa qhelli juchakunata ruwanankupaqmi jatarichisqa karan. Chaymantapas payqa watuqkunaq layqakunaq yanapaynintan maskhaq, mana juchayoq runakunatapas wañuchiran. Chaymantapas pantasqa dioskunaman jaywananpaqmi churinkunata sacrificiopi ruphachiran (2 Rey. 21:6, 7, 10, 11, 16).

10. ¿Imaynatan Jehová Dios Manasesta wanachiran? Ichaqa, ¿imatan Manasés ruwaran?

¹⁰ Manasesqa Ajab jinan Jehová Diospa anyasqanta mana uyarikuranchu. “Chaymi Señor Diosqa paykuna contra Asiria reypa ejerciton umallikunata kachamuran, jinan chay umallikunaqa Manasesta presota jap’ispanku cadenawan watasqata senqanpi ganchoyoqta Babiloniaman aparanku”. Chaypiraqchá Manasesqa yuyayman kutiran. Chaychá payqa Jehová ‘Diospa ñaupanpi juch’uyaykukuran’, chaymantapas askha kutipin Jehová Diospa yanapayninta tukuy sonqomanta ‘rogakuran’ (2 Crón. 33:10-13). Chaypin reparanchis Manasespa cambiasqanta tukuy sonqomantapuni Jehová Diosmanpas kutirikusqanta.

11. 2 Crónicas 33:15, 16 nisqan jina, ¿imaynatan Manasés rikuchiran sonqomantapuni pesapakusqanta?

¹¹ Jehová Diosqa Manasespa cambiasqantan repararan, chaymi rogakuspa mañakusqanta uyariran, kamachikuq kasqantapas kutichipuran. Manasesqa manan Ajab jinachu karan, aswanpas tukuy atisqantan kallpachakuran mana allinkuna ruwasqanta saqepunanpaq. Chaymi yupaychasqanku idolokunata ñut’upuran, Judá ayllu runakunatapas kamachiran Jehová Diosta servinankupaq (leey 2 Crónicas 33:15, 16). Chaykunata saqepuyqa manachá paypaqqa facilchu karan, ichaqa kuraq runaña kaspapas kallpachakuranmi familiantapas Judá ayllutapas yanapananpaq. Chhaynata cambiasqanta rikusqanchá Josías nietontapas yanaparan allin rey kananpaq (2 Rey. 22:1, 2). Tukuy chaykuna ruwasqanpin reparanchis Manasesqa sonqomantapuni pesapakusqanta.

12. ¿Imatan Manasespa ejemplonmanta yachasunman?

¹² Manasesqa Jehová Diospa ñaupanpin juch’uyaykukuran, jinaspapas Jehová Diospa yanapaynintan tukuy sonqomanta rogakuran, mana allin ruwasqankunatapas saqepuran.  Chaymantapas kallpachakuranmi Jehová Diosllata adorananpaq, llapa llaqtatapas chayta ruwanankupaqmi kallpacharan. ¿Imatan Manasespa ejemplonmanta yachasunman? Noqanchispas Manasés jinaña sinchita juchallikuranchis chaypas Jehová Diosqa liston kashan perdonawananchispaq (Sal. 86:5). Sichus tukuy atisqanchista kallpachakusunchis sonqomantapuni pesapakunanchispaq cambiananchispaq chayqa, Jehová Diosqa yanapawasunmi.

13. ¿Imawanmi tupanachisunman sonqomantapuni pesapakuyta?

¹³ Yachamusqanchis jina Manasesqa manan jawa sonqollachu juchankunamanta pesapakuran. ¿Imatan chaymanta yachasunman? Chaypaq kaypi piensasun. Sichus carretillata rantikuq riqtiyki llantallanta qomusunkikuman. “Llapa carretillatan munani manan llantallantachu” niqtiykitaq nisunkiman “llantallanmi kashan”, nispa chay, ¿rantikuwaqchu? ¿Manan riki? Llantallawanqa manamá llank’aytaqa atisunmanchu ¿riki? Jucha ruwasqanchismanta llakikuyqa chay llanta jinallan juj partella kanman, sonqomantapuni pesapakuymi ichaqa llapa carretilla jina kanman. Chhaynatan Jehová Diospas mana munanchu jawa sonqolla juchanchiskunamanta pesapakunanchista, aswanpas sonqomantapuni pesapakuspa lliupi cambiananchistan munan.

14. ¿Pesapakuranchu chinkapuq churi mana allinkuna ruwasqanmanta? ¿Imaynapin chayta yachanchis?

¹⁴ Jesusmi willaran chinkapuq churimanta, chaymi kashan Lucas 15:11-32 textopi. Payqa papanpa contranpi jatarispas juj lado nacionman ripusqa, chaypis payqa munasqanman jina kausaspa imaymana sasachakuykunapi tarikusqa. Chaypiraqsi payqa yuyayman kutisqa, jinas yuyaykusqa papanpa wasinman kutipunanpaq, jinaspa papanmanta perdonta mañakunanpaq. Mana allinkuna ruwasqanmanta pesapakusqanqa allinpunin karan, ichaqa manan chayllatachu ruwanan karan.

15. ¿Imaynapin yachanchis Jesuspa willasqan chinkapuq churi sonqomantapuni pesapakusqanta?

¹⁵ Chinkapuq churiqa karuta purispan papanman kutipuran. Jinaspan papanta niran: “Papáy, janaq pachapi kaq Dios contra, qan contra iman juchallikuni. Manañan ‘wawáy’ niwanaykipaq jinañachu kani”, nispa (Luc. 15:21). Chay nisqanwanmi reparanchis mana allinkuna ruwasqanmanta tukuy sonqomantapuni pesapakusqanta, Jehová Diosmanpas kutirikusqanta. Chay qhepamanpas papanmanta perdonta mañakuspan niran: “Manañan ‘wawáy’ niwanaykipaq jinañapaschu kani, jujnin llank’apakuqniykita jinallaña chaskiykuway”, nispa (Luc. 15:19). Chinkapuq churimanta yachaymi umalliqkunataqa yanapanqa pipas sonqomantapunichus juchankunamanta pesapakushan icha manachus chayta.

16. ¿Imaraykun umalliqkunapaq mayninpi sasa kanman juj hermano sonqomantapunichus pesapakushan icha manachus chayta yachay?

 ¹⁶ Umalliqkunapaqqa yaqapaschá sasa kanman juj hermano sonqomantapunichus pesapakushan icha manachus chayta yachayqa. ¿Imarayku? Umalliqkunaqa manan hermanokunaq sonqontaqa yachankuchu. Chaymi allinta qhawarinanku kanqa cheqaqtapunichus juchallikusqankumanta pesapakushanku icha manachus chayta, chay jucha ruwasqankutapas cheqnikunkuchus icha manachus chayta. Wakin hermanokunaqa yaqapaschá mana p’enqarikuspa ima jatun juchatapas ruwankuman. Chaypin umalliqkunapaqqa aswan sasaraq kanman sonqomantapunichus pesapakushan icha manachus chayta yachayqa.

17. a) ¿Juj hermano jucha ruwasqanmanta waqasqanraykuchu nisunman: “Sonqomantapunin pesapakushan”, nispa? b) 2 Corintios 7:11 nisqan jina, ¿imaynatan juchallikuq hermano rikuchinman sonqomantapuni pesapakusqanta?

¹⁷ Yaqapaschá mayqen hermanopas umalliqkunaq mana yachasqallan esposanpas mana yachasqallan juchapi unay watakuna purishanman. Umalliqkunan ichaqa chayta yacharuspa payta ninkuman: “Yachaykun juchapi purishasqaykita”, nispa. Paytaq “arí” nispa llakikunman waqanman imaraq. ¿Chaywanchu nisunman: “Sonqomantapunin juchanmanta pesapakushan”, nispa? Manan. Chay hermanoqa manan juj kutillapichu juchallikuran, aswanpas unay watakunan mana p’enqarikuspa juchallikuran. Jinaspapas manan payllamantachu juchanta willakuran, jujkunaraqmi umalliqkunaman willaranku juchapi purishasqanta. Chaymi umalliqkunaqa allinta qhawarinanku kanqa tukuy sonqomantapunichus pesapakushanku chayta, jucha ruwasqankutapas cheqnikunkuchus icha manachus chaytapas (leey 2 Corintios 7:11). Unay tiempoñataq juchallikuran chayqa tiempotan necesitanqa juchankunata saqepuspa cambiananpaq. Chhaynaqa yaqapaschá Diospa llaqtanmanta qarqosqa kapunqa (1 Cor. 5:11-13; 6:9, 10).

18. ¿Imaynatan Diospa llaqtanmanta qarqosqa runa rikuchinman sonqomantapuni pesapakusqanta? ¿Imaraykun chayta ruwasqan ancha allinpuni kanqa?

¹⁸ ¿Imaynatan Diospa llaqtanmanta qarqosqa runa rikuchinman juchankunamanta sonqomantapuni pesapakusqanta? Chaypaqqa llapa juñunakuykunamanmi rinan, Jehová Diosmanta tukuy tiempo mañakunan, Bibliatapas allinta estudianan. Chaymantapas kallpachakunanmi amaña ima juchamanpas urmananpaq, Jehová Dioswanpas allinpi kananpaq. Chaykunata ruwanqa chayqa Jehová Diosmi juchankunamanta perdonanqa, umalliqkunapas yanapanqakun kutimpunanpaq.  Chaymi umalliqkunaqa sapanka qarqosqa runata jujniraymanta sumaqllata yanapananku.

19. Ezequiel 33:14-16 nisqan jina, ¿imatan ruwanan juchallikuq runa tukuy sonqomanta pesapakusqanta rikuchinanpaq?

¹⁹ Yachamusqanchis jina pesapakuyqa manan juchanchiskunamanta llakisqa kayllachu, aswanpas tukuy sonqomanta pesapakuspa juchanchiskunata saqepuymi, cambiapuspa Jehová Diospa munayninman jina kausaymi (leey Ezequiel 33:14-16). Juchallikuq runaqa kallpachakunanmi jujmanta Jehová Dioswan amigontin kananpaq.

20, 21. ¿Imaynatan juchallikuq hermanonchista otaq amigonchista yanapasunman ima juchapipas urmaqtin?

²⁰ Jesusqa juchasapakunata yanapaqmi kay pachamanqa jamuran. Chaymi niran: “Noqaqa manan chanin runakuna wajaqchu jamuni, aswanpas juchasapakunata wajaqmi, chhaynapi juchankumanta pesapakunankupaq”, nispa (Luc. 5:32). Noqanchispas Jesús jinan juchallikuq hermanonchiskunata yanapananchis. Ichaqa, ¿imatan ruwasunman mayqen familianchispas otaq amigonchispas juchaman urmarusqanta yacharuspa?

²¹ Sichus yacharusunman juj hermanonchis otaq amigonchispas juchallikusqanta chayqa manan juchanta pakananchischu. Chayta ruwaspaqa manan amigonchista yanapashasunmanchu, jinaspapas Jehová Diosqa llapantan rikumushan (Prov. 5:21, 22; 28:13). Amigonchistan ninanchis umalliqkunawan rimananpaq. Paykunawan mana rimaqtintaq noqanchis umalliqkunawan rimananchis. Chayta ruwaspan amigonchista yanapasun Jehová Diosmanta ama t’aqakunanpaq.

22. ¿Imamantan qatimuq yachachikuypi yachasunchis?

²² Yaqapaschá umalliqkuna yacharunkuman mayqen hermanopas unay watakunaña juchapi purishasqanta, chayta yacharuspataq Diospa llaqtanmanta qarqopunkuman. ¿Chaywanchu nisunman: “Umalliqkunaqa mana khuyapayakuqmi kanku”, nispa? Manan. Qatimuq yachachikuypin yachasunchis Jehová Diosqa munakuq kasqanrayku juchallikuqkunata wanachisqanta. Yachallasuntaqmi imaynatas noqanchispas Jehová Dios jina kasunman chaytapas.